ژ نڤیسینا سەبری سلێڤانەیی: بەشێ ١
09/04/2011 01:16
سه‌رکرده‌یێن نه‌به‌رپرسیار
- غیابا هزرێ ل جه‌م که‌سێ سه‌رکرده -
به‌شێ ئێکێ: هزر (Thought): *
هزر (Thought) که‌دا ده‌ماغی (Brain) یه و ده‌ماغ مه‌کینه یه. فه‌لسه‌فه و زانست هه‌ردوو دسه‌لمینن کو هزر ب هێزا خوه ئاوارته یه. هزر ئه‌وقاس بچووکه کو وه‌ک چویچکه‌کێ ژ هێلینا سه‌رێ مرۆڤی دفڕت، بهلێ ئه‌وقاس مه‌زنه ژی کو ب ئاوایه‌کێ سیسته‌ماتیک ئیحتیوائا گه‌ردوونێ دکت. هزر نه ماده یه، بهلێ ده‌ماغ ماده یه. فیلۆسۆفه‌ک وه‌ک دیکارتی[1] هزرێ ب هه‌بوونێ ڤه گرێددت ده‌مێ دبێژت: "ئه‌ز هزر دکم واته ئه‌ز هه‌مه"، فیلۆسۆفێ فه‌زیله‌تێ سپینۆزا[2] دزانت چو جوداهی دناڤبه‌را هزرێ و ده‌ماغی ده هه‌یه، بهلێ ئه‌و ب ئاوایه‌کێ پسیکۆفیسیۆلۆژی ده‌ربارێ هزرێ دئاخڤت، ل گۆر نێرینا وی، هزر و جه‌سه‌د ئێکه. هزر ئه‌و جه‌سه‌ده یه کو ئه‌م دناڤ خوه ده هه‌ست پێ دکن؛ جه‌سه‌د ژی ئه‌و هزره یه کو ئه‌م ل ده‌رڤه‌یی خوه هه‌ست پێ دکن. ئانکو: هه‌گه‌ر جه‌سه‌دێ مرۆڤی نه‌ما، دبت ناڤێ وی بمینت، ئه‌و ژی ل گۆر دیرۆک و داهێنانێ، بهلێ هزرا وی نامینت چونکی ئێدی مه‌کینه کارێ خوه ناکت. مه‌به‌ست نه باندۆرێن هزرێ نه پشتی نه‌مانێ، بهلێ مه‌به‌ست هزر وه‌ک سیسته‌مێ کارێ ده‌ماغی، چونکی ئه‌و هزره به‌رهه‌مێ ده‌ماغی یه و ته‌ڤایا بزاڤ و لڤینێن جه‌سه‌دی د بیردانکێ ده، خه‌زن دکت. ده‌مێ جه‌سه‌د ب دوماهیک دهێت، ده‌ماغ رادوه‌ستت، ئێدی نکارت هزر بکت، واته هزر ب دوماهیک دهێت. "هزر ژ ڤالاهییێ ناهێت، بهلێ به‌رهه‌مێ سه‌ره‌ده‌رییا مرۆڤی یه دگه‌ل دۆرهێلی و بوویه‌رێن دیرۆکێ"[3] دیاره ئه‌و سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دۆرهێل و بوویه‌رێن دیرۆکێ وه‌ک باره‌ک ئه‌پستمی ده‌ربازی بیره‌وه‌رییێ دبن و وه‌ک ئه‌رشیڤ دهێته هلگرتن، پاشی ل گه‌ل دۆرهێل و بوویه‌رێن نوو ئه‌و بیره‌وه‌ری کارێ خوه دکت؛ وی باری / ئه‌رشیڤی ڤه‌دکت و ل بیرا مرۆڤی دهینت به‌ری کو پێنگاڤه‌ک دی بهاڤێژت، یان هه‌مان ئالاڤ و مێتۆدان بکاربهینت.
بهلێ ژ ئالێ پسیکۆدیرۆکی ڤه، هزرێ ژی ته‌مه‌نێ خوه هه‌یه. ل سه‌رده‌مێ به‌رێ هزرێ هه‌بوونێن دی هه‌بوون. هه‌روه‌سان فانکسیۆن و باندۆرێن دی هه‌بوون، کو گه‌له‌ک جودا ژ نها. ل ده‌ستپێکێ هزر ته‌وته‌می بوو، کو چاره‌نڤیسێ مرۆڤی راده‌ستی حوکمێ ڕه‌ها (Absolute) دکر. هینگێ خه‌لکێ دگۆت کو هه‌ر ماده‌یه‌کێ روحه‌ک هه‌یه، ئه‌و روح ئازاده و دکارت جهێ خوه بگوهۆرت، سینۆران ببه‌زینت، له‌ورا جۆره دلته‌نگی ل نک خه‌لکه‌کێ په‌یدا دبوو، ترس بوو ئێشه‌ک و ڤه‌دگرت، ئێدی هه‌رکه‌س ژ روحا خوه دترسیا نه‌کو هه‌ر ماده‌یه‌کا دی ب روحا خوه وی داگیر بکت یان جهێ خوه دگه‌ل روحا وی بگوهۆرت. هه‌ر هینگێ ئه‌کلیرۆس / کاهین په‌یدا بوون و خوازتن ب ده‌ورێ خێرخوازان، د ناڤبه‌را مرۆڤی و روحێن دی ده، رابن. بهلێ ژبه‌رکو روح دووره و که‌سێ ژ وان شیانا راڤه و ئه‌نالیزا وێ نینه، له‌ورا هاتنا ئه‌کلیرۆسان ئینسیاتیڤ (مبادرة) بوو بۆ په‌یدابوونا سێره‌به‌ندی و ئه‌فسوونێ. ئه‌وی ده‌وری پله‌یا ئه‌کلیرۆسان د ناڤا جڤاکی ده، هه‌تا رادێ پیرۆزبوونێ، بلندکر. مرۆڤێ نه‌زان بوو ئێخسیر ل به‌خت و بارێ هه‌لویست و بریارێن وان و هه‌لویست و بریار ژی ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندا که‌ساتی دمان. دیاره به‌رژه‌وه‌ندێن ئه‌کلیرۆسان د گه‌ل یێن سێره‌به‌ندان نه‌گونجان، یان مه‌سه‌له ده‌ستهه‌لات بوو، له‌ورا ریهێن ئه‌کلیرۆسان د ده‌ست سێره‌به‌ندان ده بوون هه‌تا کو به‌ڕک ژ بن پێن وان هاتییه کێشان، سێره‌به‌ندان سه‌ر ژ وان ستاندن و هزرا خوه یا سێره‌به‌ندی ل سه‌ر خه‌لکێ وی سه‌رده‌می، وه‌ک ئالته‌رنه‌تیڤ، سه‌پاندن. ئه‌کلیرۆس ده‌ستڤالا مان، بوونه پالێن پیشه‌یی، لێ هه‌دارا وان نه‌هات، چاوان ده‌ستهه‌لات، سه‌روه‌ت و سامانی هه‌موویێ بۆ سێره‌به‌ندان بهێلن؟ ئه‌و و سێره‌به‌ند هه‌ڤدوو ناس دکن، بهلێ خه‌لک وان ناسناکت. له‌ورا ئه‌کلیرۆس د ناڤا خه‌لکێ ساده ده بۆ خوه ل هنده‌ک مه‌رید و هه‌واداران گه‌ریان، کو وان فێری سیره‌به‌ندییێ بکن دا ڤێجا ئه‌و ببن هه‌ڤڕکێن مه‌زن بۆ سێره‌به‌ندێن به‌ری وان. ئه‌و کاره‌کێ ب سانه‌هی بوو چونکی سێره‌به‌ندی ژی ب مه‌جهولی ڤه گرێدایی یه و مرۆڤی ل نک هنده‌ک سینۆران رادوه‌ستینت. پشتی هینگێ، هزرا دینی هات و جهێ هزرا سێره‌به‌ندی گرت. خه‌لکێ زانی ئه‌فسانه و سێره‌به‌ندی چییه، بهلێ پرسیاره‌ک دی ل نک چێبوو: دین چییه؟ دیاره دینی خوازت داری د نیڤێ ره بگرت. بهلێ هه‌تا کیژان رادێ شیا به‌رسڤێن به‌رئه‌قل بۆ پرسیارێن مرۆڤی بدت؟ مرۆڤ ببوو خوه‌دان بیره‌وه‌ری، له‌ورا پرسیارێن نوو هاڤێتنه به‌ر دینی ب تایبه‌ت ده‌ربارێ روحێ و هه‌بوونێ. ئه‌و بوو هه‌تا کو دینێن رۆژهه‌لاتێ هاتین و په‌یوه‌ندی دناڤبه‌را مرۆڤی (زه‌مین) و خوه‌دێ (ئاسمانی) ده، گرێدان. پشتی ڤان هه‌رسێ هزران، هزره‌کا دی ب ناڤێ هزرا ئازاد په‌یدا بوو. هزرا ئازاد رامانا هزرا ڤه‌کری ددت، دووری ته‌وته‌مێ، سێره‌به‌ندی و دیانه‌تێ. له‌ورا به‌ر ب هنده‌ک ئاسۆیێن نوو چوو هه‌تا کو د ئه‌نجام ده فه‌لسه‌فه هاتییه دامه‌زراندن. ژبه‌ر کو هزر سامانه‌ک مرۆڤی یه، هه‌رکه‌سێ هه‌یه بهلێ ژ که‌سه‌کێ بۆ که‌سه‌ک دی جودا یه، ئه‌و ل سه‌ر مێتۆدا بکارهینانێ دمینت، کا که‌نگی و بۆچی و چاوان مرۆڤ وێ هزرێ بکاردهینت؟ وه‌ک کو نڤیسکار مه‌حمود حه‌مدی دبێژت: "هنده‌ک که‌س هزرا خوه د ژیانا رۆژانه ده ژ بۆ ئیداره‌یا کاروبارێن رۆژانه بکاردهینن و هنده‌ک که‌س مێتۆدێن تایبه‌ت دگرن و ل سه‌ر به‌رده‌وام دبن، ئه‌و که‌س ب هزرا خوه دبن خوه‌دان نه‌مه‌ت کو که‌سێن ل ده‌وروبه‌ر وێ هزرێ دخوینن و پێ دنیاسن، بهلێ که‌سێن دی ژی هه‌نه کو هزرا خوه، پشتی ئه‌زموون و خواندنێن به‌رده‌وام، وه‌ک ته‌یۆری یان مێتۆد دناڤ جڤاکی ده بکاردهینن و ده‌ست ب ته‌یۆریزه‌کرن و دامه‌زراندنێ دکن"[4]، ئه‌ها ئه‌و که‌س هێدی هیدی به‌ر ب جیهانه‌کا دی دچن، دبێژنه وێ جیهانێ فه‌لسه‌فه.
به‌شێ دوویێ: فه‌لسه‌فه (Philosophy): *
فه‌لسه‌فه ژی وه‌ک گه‌له‌ک تێگه‌هێن دی ڤه‌کری و ئازاده، له‌ورا چو قالب و داناسینێن داخستی ناپه‌ژرینت. فیلۆسۆفه‌ک وه‌ک (کارل پۆپه‌ر) دبێژت:"فه‌لسه‌فه نه ڤه‌کرنا لوغزێن زمانی یه، نه کاره‌کێ هونه‌ری یه، نه هه‌ولدانه بۆ راڤه‌کرنا تێگه‌هان، نه رێکه‌که بۆ زیره‌کبوونێ، نه چاره‌سه‌رییه‌کا ئه‌قلی یه، نه خواندنه‌که دا ب مه‌زبیتی ده‌ربرینێ ژ پێکهاته‌یان بکی، نه ده‌ربرینه ژ روحا سه‌رده‌می"[5] پاشی ل هه‌مان جهی دبێژت: هه‌موو زه‌لام و ژن فیلۆسۆفن بهلێ ب ئاستێن رێژه‌دار.
هه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه نه دسپلینا کێلیکا ده‌می بت، نه پرسیارکرن بت، نه راڤه و هه‌لسه‌نگاندنا بوویه‌ران ژ ئالێ هزری ڤه بت، نه هه‌ولدانا شرۆڤه‌یا هه‌بوون و گه‌ردوونێ بت، نه لڤینه‌ک ژبۆ ڤه‌کرنا مه‌جهولی بت، نه بزاڤه‌ک بۆ ده‌ربازکرنا سینۆران بت، نه قوتانا ده‌رگه‌هێن داخستی بت، نه هه‌ولدانا خوه‌ناسکرنێ بت، نه به‌رده‌وامییا لێگه‌ریانێ بت، نه ته‌رازوویا ئه‌قلی بت، نه کاملانه‌بوونا ئه‌خلاق و فه‌زیله‌تێ بت، نه‌خوه چییه؟
ئه‌و ب خوه ئێدیۆمه‌کێ لاتینی یه ژ دوو په‌یڤان پێک دهێت: فیلۆ (Philo) ئانکو ڤیان، سۆفی (Sophy) ئانکو په‌ند، پێکڤه دبن (Philosophy) ب کوردی دبت په‌ندیاری، بهلێ ب زمانێ گه‌لێری ل باشوورێ کوردستانێ دبێژن فه‌لسه‌فه ئه‌و ژی باندۆرا زمانێ سه‌رده‌ستانه. هیرۆدێت[6]Philosophy) بکارهینایه. بهلێ ل گۆر ژیده‌رێن دیرۆکی تالیس[9] ئێکه‌م فیلۆسۆف بوو. ئێکه‌م دیرۆکنڤیس بوو ئاماژه ب فه‌لسه‌فێ دا، سۆلۆنێ[7] یاسازان گۆت ملله‌تێ مه فه‌لسسه‌فێ دکت، لێ فیساگۆرسێ[8] فیلۆسۆف و زانایێ ماتماتیکی ئێکه‌م که‌س بوو کو په‌یڤا (
ب په‌یدابوونا هنده‌ک هه‌ولدانێن هزری / فه‌لسه‌فی ل میزۆپۆتامییا، ل دۆلا نیلێ، ل چینێ ب رێکا کونفشیۆسی [10]، ل هندستانێ ب رێکا ئاینی، ل یوونانستانێ ئه‌ڤجار ل ئاورۆپا، گه‌له‌ک ژ وان پرسێن هلاویستی هاتنه به‌رسڤدان.
ل سه‌دێ پینجێ به‌ری زاینێ، فه‌لسه‌فێ ل یوونانستانا که‌ڤنار هنده‌ک مه‌دره‌سه دامه‌زراندن و هه‌ر مه‌دره‌سه‌کێ فه‌لسه‌فه‌کا خوه یا تایبه‌ت هه‌بوو، وه‌ک مه‌دره‌سا ئه‌یۆنی[11]، مه‌دره‌سا فیتاگۆرسی[12] و مه‌دره‌سا ئیلی[13]، بهلێ ته‌ڤایا مه‌دره‌سان گرینگی ب ئه‌قلی دان و کرنه بنگه‌هـ بۆ ده‌ستپێکا راڤه و خواندنێن خوه. ل رۆژئاڤایێ فه‌لسه‌فا نووژه‌ن په‌یدابوو، بنگه‌هێ وێ ل سه‌ر ئه‌ساسێ هه‌رفاندنا فه‌لسه‌فا مه‌دره‌سی ئاڤابوو. فه‌لسه‌فا رۆژئاڤایێ دبێژت مرۆڤ ئه‌قله و خوه‌سه‌ره، له‌ورا مرۆڤ بنگه‌هێ هه‌بوونێ یه. بهلێ ل گۆر فه‌لسه‌فا مه‌دره‌سی مرۆڤ نه‌خوه‌سه‌ره، نه بنگه‌هه، بهلێ خوه‌داوه‌ند بنگه‌هێ هه‌بوونێ یه. پاشی فه‌لسه‌فا نوو هات و گۆت کو مرۆڤ خوه‌سه‌ره. ژ فیلۆسۆفێن وێ ژی (دیکارت و سپینۆتزا / هزر، گومان، فه‌زیله‌ت)، (جۆن لۆک و داڤێد هیۆم / ئه‌زموونگه‌ری)، (کانت و هیگل/ ئه‌خلاق، ئێدیالیزم)، (کارل مارکس / ئیدۆلۆژی)، (نیچه، کیرکگارد و شوپنهاوه‌ر / راستی، لێگه‌ریان، گومان)، هه‌تا دگه‌هت (دێستۆڤسکی و سارته‌ری/ هه‌بوونگه‌ری).
به‌ری هینگێ فه‌لسه‌فا ئیسلامی هه‌بوو، بهلێ هه‌تا راده‌کێ داخباری فه‌لسه‌فا یوونانستانێ ببوو، هنده‌ک فیلۆسۆف مینا فارابی[14]، ئیبن سینا[15]، ئیبن روشد[16] و کیندی[17] هاتن و بوونه خوه‌دان بزاڤ و مێتود، بهلێ نکارین مه‌دره‌سان دامه‌زرینن و نه‌دامه‌زراندنا مه‌دره‌سێن فه‌لسه‌فی ژ سه‌ده‌مێن سه‌ره‌کی بوو کو فه‌لسه‌فه د ناڤ ئیسلامێ ده زوو ب دوماهیک هات. ئه‌و فیلۆسۆف ئیسلامی بوون، دخوازتن ل گۆر لۆژیکی کارێ خوه بکن، بهلێ جڤاک ب تنێ ته‌سویر بوو، مه‌سه‌بێ مه‌ستیفیکاتی[18] هه‌بوو. هینگێ خه‌لکێ دگۆت "من تمنطق فقد تزندق". جڤاکێ ئیسلامی باوه‌ری ب سینۆر، سانسۆر و تابۆیان هه‌یه، نه چونکی ئیسلامی یه، بهلێ چونکی ب ئاوایه‌کێ خه‌له‌ت پراکتیزا دینی دکت، بهلێ فه‌لسه‌فه هزرا ئازاد دخوازت. که‌سێ فیلۆسۆف گرینگییێ ب زانست و ژیانا مرۆڤان ددت. مرۆڤ بنگه‌هه بهلێ به‌رپرسیاره ژی کو به‌شداری پرسا فه‌لسه‌فێ ببت و خوه دووری حوکم و به‌رسڤێن ئه‌بسه‌لووت بکت. ماده‌م کو ئه‌و مرۆڤ خوه د ڤێ گه‌ردوونا تژی راز و نهێنی ده دبینت، مافێ وی هه‌یه هه‌ول بدت دا تێبگه‌هت و پرسیاران ده‌ربارێ هه‌موو بوار و بیاڤان مینا ئاکار، رامیاری و میتافیزیکێ بئازرینت و مافێ دینی ژی هه‌یه به‌رسڤێ بدت. بهلێ د جیهانا ئیسلامی ده، تاکه‌که‌س نکارت ته‌ڤایا پرسیاران ده‌ربارێ هه‌بوون و گه‌ردوونێ ئاراسته بکت چونکی ل جهێ به‌رسڤان هێلێن سۆر دبینت. دین جودا یه ژ فیکرا دینی. دین وه‌ک کو دهێته گۆتن په‌یامه‌که ژ نک خوه‌دێ یه و هه‌ر ئه‌و پێغه‌مبه‌ران هلدبژێرت دا کو وێ په‌یامێ بگه‌هینن مرۆڤان، بهلێ هنده‌ک که‌س سیفه‌ته‌کێ ددن خوه و ب فیکرا خوه، دینی دخوینن و ڤه‌رێژا وێ فیکرێ ل ناڤ خه‌لکێ به‌لاڤه دکن. هه‌تا کیژان رادێ ئه‌و نێزیکی واته‌یا ره‌سه‌ن یا تێکستا دینی دبن، ئه‌و جهێ گومانێ یه ژبه‌رکو تێکستا دینی ژی وه‌ک هه‌ر تێکسته‌کا دی قابیله بۆ راڤه و ئه‌نالیزێن جودا جودا، بهلێ مخابن ئه‌و که‌س راڤه یان ئه‌حکامان ددن. قورئان وه‌ک ژیده‌ر بۆ ئیسلامێ ته‌ئکیدێ ل سه‌ر گرینگی و هه‌بوونا فه‌لسه‌فێ دکت ده‌مێ دبێژت: "أدع الی سبیل ربک بالحکمة والموعظة الحسنة وجادلهم بالتي هي أحسن"[19] په‌یڤا (حکمة) ب زمانێ عه‌ره‌بی واته‌یا فه‌لسه‌فه ددت. بهلێ مخابن کو (حکمة / فه‌لسه‌فه) دوماهیک تێگه‌هـ بوویه د ئه‌قلێ عه‌ره‌بی ده و دیرۆک شاهده. فیلۆسۆفێن خوه‌دان ئینسیاتیڤ وه‌کی فارابی، ئیبن سینا، ئیبن روشد و کیندی به‌ری وان (أبو هذیل العلاف / شێخ المعتزلة)، هه‌ر ئێک ژ وان خوه‌دان فه‌لسه‌فه بوو (فارابی: فه‌لسه‌فا دورست دگه‌ل دینی دورست دگونجت / راستی ئێکه بهلێ رێک پترن ژ ئێکێ)، (ئیبن سینا: فه‌لسه‌فه ب گشتی نه دژی دینی یه، بهلێ هنده‌ک فیلۆسۆف نکارن هزرا خوه ب ته‌مامی بگه‌هینن له‌ورا ل دینی دسه‌تمن)، (ئیبن روشد: فه‌لسه‌فه هه‌ڤالا شه‌ریعه‌تێ یه و شیرێ دایکا وێ ڤه‌خوارییه)[20] ب هزرا من ئه‌ڤ گۆتنا وی بوویه سه‌رێ سه‌به‌بێ بۆ نه‌په‌ژراندنا وی ژ ئالێ جڤاکێ ئیسلامی ڤه چاخێ دبێژت: ئه‌رستۆ[21] داهینه‌ره، فیلۆسۆفێ لۆژیکی و میتافیزیکێ یه، گه‌له‌ک هێژا یه له‌ورا ئه‌ز وی ب رێزا خوه‌داوه‌نده‌کێ دبینم" هه‌رچه‌نده مه‌به‌ستا وی واته‌داره نه‌کو به‌رجه‌سته‌بوونه، بهلێ دیاره قه‌درێ قه‌له‌مێ وی و هه‌ڤبیرێن وی نه‌هاته زانین. فه‌لسه‌فه ل ناڤا جڤاکێ ئیسلامی نه‌هاته په‌ژراندن، بهلێ ب توندی هاته تیرۆرکرن. گه‌له‌ک گۆتن ده‌ربارێ فه‌لسه‌فه و فیلۆسۆفان هاتنه کرن وه‌ک: "الفلسة سفه/ فه‌لسه‌فه هه‌لوه‌سه یه، مرۆڤی هایی ژ خوه نامینت" ، " الفلسفة ألحاد / فه‌لسه‌فه ئیلحاده و که‌سێ فیلۆسۆف ژی مولحیده" ، " الفلسفة عبث و الفیلسوف کمن یبحث في حجرة مظلمة عن قطة سوداء لاوجود لها / فه‌لسه‌فه بێهووده یه، فیلۆسۆف ژی وه‌ک که‌سه‌کێ د ئۆده‌کا تاری ده ل پشیکه‌کا ره‌ش دگه‌رت کو چو هه‌بوون نینه" بۆ زانین د جڤاکێ کوردی ژی ده هه‌تا رۆژا ئیرۆ دبێژن: "فه‌لسه‌فه له‌وچه‌یی، تامساری و ئه‌زماندرێژی یه. فیلۆسۆف ژی که‌سه‌کێ له‌وچه، تامسار و ئه‌زماندرێژه" ئه‌ڤجار چاوان فه‌لسه‌فه دێ ڤێ ل سه‌ر خوه قه‌بیل بکت؟ چاوان دێ باوه‌رییا خوه ب که‌س و جڤاکێن وه‌سان بهینت؟ ب هه‌بوونا فه‌لسه‌فێ ده‌لیڤه هه‌بوو کو گه‌له‌ک تێگه‌هێن دی دناڤ مرۆڤان ده بهێنه گوهۆرین هه‌روه‌ک راستی، دره‌و، فیتنه و...هتد. پلاتۆ دبێژت: "چو جار هه‌موو مرۆڤ نکارن راست بن و نکارن ژی خه‌له‌ت نه‌بن". راستی و خه‌له‌تی نه ئه‌بسه‌لووته، بهلێ رێژه‌داره. میناکه‌کێ ل سه‌ر مرۆڤان و فیلی دهینت، دبێژت: هنده‌ک مرۆڤێن حافز / کۆره چوونه نک فیله‌کێ و هه‌ر ئێکێ ده‌ستێ خوه گه‌هانده دره‌کا وی و د هزرا خوه ده فۆرمه‌ک دورستکر. ئه‌وێ ده‌ستێ خوه گه‌هاندی پێ فیلی، گۆت فیل درێژ و گروڤره وه‌ک قورمێ داره‌کێ. ئه‌وێ ده‌ستێ خوه گه‌هاندی ته‌نشتا فیلی، گۆت فیل پان و به‌رینه، لێ ئه‌وێ ده‌ستێ خوه گه‌هاندی گوهێ فیلی گۆت فیل نه‌رم و قورمچی یه. پلاتۆ دبێژت: "راستی مرۆڤی دگه‌هینت هه‌ڤ، بهلێ خه‌له‌تی دوورخستنێ په‌یدا دکت".
پرسیاره‌ک ده‌ربارێ فه‌لسه‌فێ دئازرت: چما ئینسیاتیڤا فه‌لسه‌فێ د ده‌ستێ یوونانییان ده بوو؟ چما ل ناڤ ملله‌ت و نه‌ته‌وه‌ێن دی ل رۆژهه‌لاتا که‌ڤنار په‌یدا نه‌بوو؟ ئه‌رێ وان فه‌لسه‌فه نه‌بوو؟ دیرۆکا هنده‌ک ژ وان نه‌ته‌وه‌یان چار هزار سالان به‌ری زاینێ یه، راسته ئه‌و ژی خوه‌دان هزر و ته‌ئه‌مول (Meditation) بوون، لێ ئینسیاتیڤا فه‌لسه‌فێ ل یوونانستانێ بوو، بهلێ پشتی داخستنا ئه‌کادیمۆسا[22]. پلاتۆیی یا نوو ژ ئالێ جۆستینیانی[23] ڤه، فه‌لسه‌فه ژ ئه‌سینایێ گه‌ها به‌غدا و ژ قه‌رته‌با توونسێ گه‌ها ئه‌ندولوس و به‌هرا پتر ژ به‌رهه‌مێن فه‌لسه‌فی بۆ زمانێ عه‌ره‌بی هاتنه وه‌رگێران
د په‌رتووکا (محاورة فایدروس لافلاطون أو عن الجمال)[24] سوکرات ئیرتیقائا ده‌روونا مرۆڤی، پشتی خوه‌داوه‌ندان، ل گۆر هه‌ژمارێ و ب ئاوایه‌کێ گه‌لواز دیار دکت:
1- فیلۆسۆف، ره‌وشه‌نبیرێ کو ره‌وشه‌نبیرییا خوه ب ئه‌ڤینێ سه‌قل دکت.
2- شاهه‌کێ دادوه‌ر یان فێرسه‌ک نه‌به‌ز.
3- سیاسه‌تمه‌دار یان بزنسمانه‌ک پاقژ.
4- وه‌رزشڤان یان که‌سێ له‌شێ خوه ئاڤا دکت و سه‌حه‌تا خوه ساز دکت.
5- خوه‌دان ئیمان و باوه‌ری وه‌ک شێخ، سوفی، کاهین و...هتد.
6- هه‌لبه‌ستڤان یان هونه‌رمه‌ند.
7- سنعه‌تکار یان جۆتیار.
8- خوه‌دان په‌یام و ئاخڤتن.
9- سته‌مکار.
مخابن د ناڤا جڤاکێ ئیسلامی ده سه‌ره‌ده‌ری ب ئاوایه‌ک دی بوو، له‌ورا جهێ فیلۆسۆف و ره‌وشه‌نبیران ل دوماهیکێ ما و جهێ سته‌مکاران بوو سه‌ری. به‌ری یوونانییان، فه‌لسه‌فه میراتێ که‌سێ نه‌بوو کو وان ژێ ستاندبت، بهلێ ر‌یاکسیۆن و ئالته‌رنه‌تیڤه‌ک موکم بوو بۆ بزاڤێن دینی ل یوونانستانێ هه‌روه‌ک دینێ ئۆلۆمپی[25] کو به‌هرا پتر ژ هه‌لبه‌ستێن هۆمیرۆس[26] هاتبوو دامه‌زراندن[27]. ئه‌و دینه ژ گه‌له‌ک مه‌سه‌بان پێک دهات وه‌ک مه‌سه‌بێ ئۆرفیس[28]، مه‌سه‌بێ هۆمیرۆس[29] و مه‌سه‌بێ هیزیۆد[30]. وان مه‌سه‌بان ب ئاوایه‌کێ به‌رته‌نگ به‌رێ خوه دانه هه‌بوونێ، ل جهێ ئه‌قل و زانستی، وان میتۆلۆژی بکاردهینا، بهلێ فه‌لسه‌فه هات و ب ئاوایه‌کێ پانۆرامایی به‌رێ خوه دا هه‌بوونێ، ب رێکا ئه‌قلی ل په‌ی راستییان گه‌ریا و راستی نه ژبۆ چو به‌رژه‌وه‌ندێن تایبه‌ت وه‌ک ئه‌کلیرۆسان، بهلێ راستی ژبۆ ته‌ڤایا مرۆڤان و هه‌گه‌ر راستی هه‌بت ب تنێ ئه‌قل دکارت ئیکتیشاف بکت. هه‌روه‌سان ئاستێ ئازادییا هزر و گومان و ره‌خنێ دناڤا جڤاکی ده تێرا هه‌بوو کو تاکه‌که‌سێ یوونانی پرسیاران بئازرینت و مافێن خوه پراکتیزه بکت. په‌نده‌کا یوونانی دبێژت ئه‌قل حه‌قه و ئازاده، ب خوه هه‌گه‌ر خوه‌دانێ ئه‌قلی نه‌حه‌ق و به‌نی ژی بت. ئه‌ڤجار دامه‌زراندنا وان مه‌دره‌سان ده‌لیڤه‌یه‌ک بوهادار بوو کو تاکه‌که‌سێ یوونانی قه‌ست بکت و ل گۆر ئه‌قل و زانستێن جودا جودا هه‌لویست و بریارێن خوه ده‌ربارێ هه‌بوون و گه‌ردوونێ ئاڤا بکت هه‌تا کو بگه‌هت راستییێ. ئه‌نجاما لێگه‌ریانێ ل راستییێ ژ سه‌رده‌مه‌کێ بۆ ئێکه دی جودا بوو. دگۆتن راستی ل سه‌رده‌مێ ناڤین، سه‌دێن ناڤه‌راستێ، خوه‌دێ یه، کو ئه‌و راستییا مه‌زنه. ل سه‌رده‌مێ رێنسانسێ چونکی ره‌وشه‌نبیرییا گومانێ په‌یدا ببوو، دگۆتن راستی مه‌جهوله و دڤێت به‌رده‌وام لێ بگه‌رن. ل سه‌رده‌مێ مۆدێرنیزمێ چونکی ره‌وشه‌نبیرییا زانستی په‌یدا بوو، دگۆتن راستی دۆرهێله. بهلێ ل سه‌رده‌مێ مه دبێژن راستی هه‌ولدانا تێگه‌هشتنا جڤاکی یه بۆ گوهۆرین و پێشکه‌ڤتنێ.
پرس ئه‌و نینه کا مرۆڤ بنگه‌هـ یان خوه‌سه‌ره، کو ئه‌ز جڤاکێن مرۆڤان ژ هه‌ڤدوو جودا بکم چونکی ب خوه وه‌سانن. پرس نه هه‌ڤبه‌رکرنه دناڤبه‌را فه‌لسه‌فا یوونانی و یا ئیسلامی ده، بهلێ پرس ئه‌وه کا هه‌تا کیژان رادێ ئه‌قلێ مرۆڤی به‌شداری راڤه و هه‌لسه‌نگاندنا پرسا هه‌بوونێ دبت. ئه‌ها ل ڤێده‌رێ هێزا راسته‌قینه یا ئه‌قلی دیار دبت ل ده‌مه‌کێ کو ته‌ڤایا ئه‌ندامێن دی به‌رانبه‌ر وان جۆره پرسان بێچار دمینن و دل ژی ته‌ڤا.
د بوارێ فه‌لسه‌فێ ده ئه‌قل ژێده‌ره. هیزێ ددت هه‌موو ئۆرگانێن دی، رێزێ ل هه‌موویان دگرت بهلێ د هه‌مان ده‌می ده سه‌روه‌رییا خوه، ب ئاوایه‌کێ ڕه‌وا و هه‌ژی، ل سه‌ر هه‌موویان، دسه‌لمینت. فه‌لسه‌فه دناڤبه‌را دینی و زانستی ده بزاڤێ دکت له‌ورا ژی وان پرسیاران دئازرینت یێن کو دین و زانست نکارن به‌رسڤێ بدن. دینی یا خوه گۆت، بهلێ زانستی یا خوه نه‌گۆتییه، دیاره هێژ مایه. دینی ئه‌قل ب دلی ڤه گرێدا، بهلێ زانستی ئه‌قل ب چ ڤه گرێدا؟ و پرسیار به‌رده‌وامه بهلێ ب فۆرمه‌ک دی: گه‌لۆ مرۆڤ خوه ب ئه‌قلی یان دلی دنیاست؟ هه‌گه‌ر ئه‌قل نه‌بت، چاوا مرۆڤ دکارت خوه بنیاست؟ سوکرات[31] هات و گرینگی ب ئه‌قلی و هزرێ و مرۆڤی دا و کۆمارا خوه ل سه‌ر ئه‌ساسه‌کێ ئه‌قلی ئاڤاکر. هه‌روه‌سا ئه‌رستۆ ، گرینگی ب ئه‌قلی و لۆژیکی و ماهییه‌تا مرۆڤی دا. دبێژت: "مرۆڤ مه‌ریدێ ژیانه‌کا پڕی ئه‌خلاق و فه‌زیله‌ته و گه‌ره‌که خوه بنیاست" هه‌روه‌سا دبێژت: "ئه‌قل بلندترین زانسته" پشتی وی پلاتۆ[32]
[1] دیکارت (Descartes): فيلۆسۆف وزانایێ فیزیکی و وه‌رزشی یێ فره‌نسی بوو 1597-1651 . دامه‌زرینه‌رێ فه‌لسه‌فا نوو ل ئاورۆپا بوو، مامۆستایێ هه‌نده‌سا راڤه‌یی بوو، ل په‌ی راستییێ دگه‌ریا بهلێ راستی د گومانێ ره ددیت له‌ورا گومان د هه‌رتشتی ده دکر، دگۆت: ده‌مێ ئه‌ز گومانێ دکم واته ئه‌ز هزر دکم و ده‌مێ ئه‌ز هزر دکم واته ئه‌ز هه‌مه. ئه‌قل وه‌ک رێکا راست و کورت بۆ راستییێ ل قه‌له‌م دا و راستی ب ده‌ستپێکا گومانێ ڤه گرێدا.
[2] بارۆخ سپینۆزا (Baruch Sinoza ): فيلسۆسۆف و هزرمه‌نده‌ک هۆله‌ندی بوو 1632- 1677. ل ئه‌مستردامێ ژ دایک بوو. ب ئه‌سل ژ خێزانه‌کا بورتۆگالی و جوهی یه،ژئه‌مستردامێده‌رێخستن چونکی گۆت:خوه‌دێ دناڤ خوه‌زاو گه‌ردوونێ ده یه. ته‌ئکید ل سه‌ر هه‌بوونا ئه‌قلی د مه‌سه‌لا ئه‌خلاق و خوه‌زایێ ده، دکر.
[3] محمد سعید العشماوي/ حصاد العقل في أتجاهات المصیر الأنساني. الأنتشار العربي / بیروت/ الطبعة الثالثة 2004 / صفحة 41.
[4] د. محمود حمدي زقزوق / الدین والفلسفة التنویر، دار المعارف / القاهرة 1996، صفحة 16.
[5] کارل پوپر : بحثا عن عالم أفضل. ترجمة د. أحمد مستجیر. الهیئة المصریة العامة للکتاب 1999. ص 216.
[6] هیرۆدێت (Herodotus ) دیرۆکنڤیسه‌کێ یوونانی بوو 484- 425 ب. زاینێ. کارێ وی گه‌ریان و لێگه‌ریان بوو. دبێژنێ بابێ دیرۆکێ. ده‌ربارێ شه‌رێن مه‌زن دناڤبه‌را فارس و یوونانییان ده نڤیسییه. ئه‌و ژی وه‌ک گه‌له‌ک که‌سێن دی ب توهمه‌تا کۆده‌تایێ هاته سه‌رگوونکرن. دبێژن ئه‌و چووبوو میسر، ئیتالییا و بابلێ. ده‌ربارێ شه‌ر، که‌ساتی، دین چاند و کولتتوری نڤیسییه وبوویه بنگه‌هێ لێکۆلینێن ئارکیۆلۆژی.
[7] سۆلۆن (Solon): 560 - 640 ب.ز ئێکه‌م یاسازان و یاسادانه‌ر بوو. یاسایا هه‌ری ناڤدار سڤککرنا بارێ خه‌لکێ بوو، ئانکو نه‌هێلانا ده‌ینان. یاسا د بوارێ سیاسه‌ت، ئه‌خلاق و جڤاکی ده دادمه‌زراندن. دگۆت چێنابت خه‌لک بێ هه‌لویست بمینت، گه‌ره‌که مایێ خوه د کاروبارێن ده‌وله‌تێ ده بکن چونکی په‌یوه‌ندیدارن. گه‌له‌ک ل ده‌ڤه‌رێ دگه‌ریا و ژبۆ کو ب حه‌زاره‌تا رۆژهه‌لاتێ هایدار بت قه‌ستا میسرێ ژی کر. یوونانییان ئه‌و ئێک ژ هه‌فت حه‌کیمێن خوه سه‌رانسه‌ر دیرۆکێ ل قه‌له‌م دا.
[8] فیساگۆرس (Fhitagoras ) : فیلۆسۆف و ماتماتیکزانێ یوونانی بوو 507 - 582 ب.زاینی. ل گزیرتا سامۆسێ کو گه‌له‌ک فیلۆسۆف ژ وێده‌رێ نه، ژ دایک بوویه. سه‌ره‌دانا مێزۆپۆتامیا کرییه، د تۆلازییا خوه ده مه‌دره‌سا فیتاگۆرسی ئاڤاکرییه. ل نک وی و هه‌ڤالێن وی ژماره بنگه‌هێ هه‌رتشتی بوو، هه‌روه‌سان گرینگی ب مووزیکێ دایه و دگۆت گه‌ردوون ژ ژماره و رێتمێ پێک دهێت.
[9] تالیس (Thales): فیلۆسۆفه‌کێ یوونانی یه ژ میلیتۆسێ 635- 543 ب. زاینی. وه‌ک ئێکه‌م فیلۆسۆف دهێته بناڤکرن. ئێکه ژ هه‌فت حه‌کیمێن یوونانێ. گۆتنا وی یا هه‌ری ناڤدار ئه‌وه کو دوو هێلێن راست چو جار ناگه‌هن هه‌ڤدوو ب تنێ د خاله‌کا دابڕ ده. گرینگی ب حه‌دس و ته‌ئه‌مولێ دا و دگۆت ئه‌سلێ هه‌بوون و ژیانێ ژ ئاڤێ یه.
[10] کونفشیۆس. ب ئه‌سه‌هی که‌س نزانت که‌نگی ژدایکبوویه بهلێ دبێژن دناڤبه‌را 1450 – 1050 ب. زاینی. فیلۆسۆف و چاکسازه‌کێ جڤاکی و دینی بوو ل چینا که‌ڤنار، دامه‌زرینه‌رێ مه‌سه‌بێ کونفشیۆسی بوو، کو وه‌ک دیانه‌ت سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دهێته کرن. گه‌له‌ک گرینگی ب ئه‌خلاقی و ئه‌مانه‌تا هزرێ و ده‌ربڕینێ دا.
[11] مه‌دره‌سا ئه‌یۆنی (Ionian school) ئێکه‌م هه‌ولدان بوو بۆ راڤه‌کرنا جیهانێ.
[12] مه‌دره‌سا فیساگۆرسی (Pythagorean School) یا ماتماتیکی دگۆت ژماره بنگه‌هێ هه‌رتشته‌کێ یه.
[13] مه‌دره‌سا ئیلی (Eatic school) ژ هه‌ردوویان جودا بوو، هزرا لڤین و گوهۆرینێ نه‌دپه‌ژراند و دگۆت هه‌بوون ئێکه.
[14] مه‌حه‌مه‌دێ فارابی 878 – 950 ز، فیلۆسۆفه‌کێ ئیسلامی بوو، فه‌لسه‌فا پلاتۆ و ئه‌رستۆ ڤه‌گوهازته ناڤا عه‌ره‌ب و مۆسلمانان، هه‌ولدا ته‌وافقه‌کێ دناڤبه‌را فه‌لسه‌فا گریکی و دینێ ئیسلامێ ده چێبکت، بانۆدرا خوه ل سه‌ر ئیبن روشد و ئیبن سینا هه‌بوو، مامۆستایێ دوویێ یه پشتی ئه‌رستۆ، بهلێ مخابن ئیلحاد و زه‌نده‌قه وه‌ک توهمه‌ت ب دویڤ ڤه هێلان.
[15] حسێن ئیبن سینا 865 – 925 ز ، ب زانستێ بزیشکی و فه‌لسه‌فێ هاته نیاسین، هه‌روه‌سان هه‌لبه‌ستڤان ژی بوو. ل گوندێ ئاڤشنه ژ دایک بوو بهلێ ل هه‌مه‌زانێ چو به‌ر دلۆڤانییا خوه‌دێ. مرۆڤه‌کێ مۆسلمان بوو بهلێ گه‌له‌ک ب فه‌لسه‌فا ئه‌رستۆتالیس داخبار بوو، هه‌تا وێ رادێ کو به‌ره‌ڤانی ژ ئاراستێن مادی و ئیدیالی دکر.
[16] مه‌حه‌مه‌د ئیبن روشدێ قورته‌بی یه 1126- 1198 ، فیلۆسف و زانیاره د بوارێ پزیشک و فه‌لسه‌فه و ماتماتیک و فه‌له‌کناسێ ده، ل ئه‌سپانیا و قورته‌بێ هه‌ولدا نه‌مرییێ و هزرا مایه بسه‌لمینت بێ کو زیانێ بگه‌هینت ئیسلامێ.
[17] زانا و فیلۆسۆفه‌ک ئیسلامی بو 809 – 873 ز.
[18] خوه‌راده‌ستی، یان خوه ته‌سلیمکرن ل گه‌ل ده‌می دبت مه‌سه‌ب و کولتوور، ب ئنگلیزی زاراڤه‌ک هه‌یه بکاردهینن، دبێژنێ (Mystification). ئه‌و مه‌سه‌به‌کێ سیاسی یه ناهێلت، ناخوازت زانین و وه‌عی دناڤ خه‌لکێ ده په‌یدا ببت داکو خه‌لک چاڤتاری بمینن و های ژ ده‌ستهه‌لاتێ نه‌بن، ئه‌و مه‌سه‌به ب تنێ د خزمه‌تا حاکم و ده‌ستهه‌لاتێ ده یه، ئێکه‌م جار ل سه‌دێ هه‌ژدێ ئه‌لمانییا په‌یدا بوو ، پاشی ل فره‌نسا به‌لاڤه بوو.
[19] سورة النحل 125.
[20] د. محمود حمدي زقزوق / الدین والفلسفة التنویر، دار المعارف / القاهرة 1996، صفحة 40.
[21] (ئه‌رستۆ 384 – 322 ب.ز Aristoteles)
[22] ئه‌کادیمۆس قه‌هره‌مانه‌ک یوونانی یه د میتۆلۆژییا یوونانستانێ ده، په‌یڤا ئه‌کادیمی ( Academy ) ژ ناڤێ وی هاتییه.
[23] جۆستینیان (Justinyen ) : قراله‌کێ رۆمانی بوو ل سالا 482 زاینی ژ دایک بوو. خوازت که‌نیسا رۆژهه‌لاتی و یا رۆژئاڤایی بگه‌هینت هه‌ڤدوو ل بن سیها ده‌ستهه‌لاتا قرالگه‌هێ له‌ورا هنده‌ک یاسایێن تایبه‌ت ن ناڤێ خوه ده‌رێخستن. وی ژی شیا فارسان بشکینت و ده‌ستهه‌لاتا خوه بسه‌پینت. هه‌ڤپه‌یمانی دگه‌ل هێزێن رۆژهه‌لاتێ سازدکر و بێ به‌رهه‌نگاری چوو د رۆمایێ ده. بهلێ پشتی هه‌ڤژینا وی دمرت، سست دبت و ئێدی نکارت حوکمی بکت له‌ورا بۆ هه‌ڤال؛ێن خوه دهێلت، جهێ وی ڤالا دمینت و باندۆرێن گه‌له‌ک خراب ل سیاسه‌ت، جڤاک و ئابۆری دیار دبن. ل سالا 556 زاینی دمرت، دبێژن مرنا وی دوماهیکا دیرۆکا که‌ڤناره.
[24] د. أمیرة حلمي مطر/ محاورة فایدروس لافلاطون أو عن الجمال، دار غریب للطباعة والنشر 2000 القاهرة، ص 66.
[25] دینی ئۆلۆپمی دینی هه‌ری ناڤداره ل جه‌م یوونانییان. پشتی هاتی ئیدی دینێن دی هه‌می دناڤ خوه ده بوهژاندن و بوو جهێ باوه‌رییا خه‌لکێ یوونانێ. وه‌ک سیسته‌مه‌کێ خوه‌سه‌ر بوو ل بن سیها زه‌یوسێ خوه‌داوه‌ند.
[26] هه‌لبه‌ستڤانه‌کێ ئه‌گریکی یه، خوه‌دانێ ئالیازه و ئۆدیسه یه. داستانا ته‌رواده ب هه‌لبه‌ستێ ڤه‌هاند کو بوویه شاکارێن ئه‌ده‌بیاتا که‌ڤنارسه‌رانسه‌ر جیهانێ ، به‌ری هینگێ وه‌ک مه‌سه‌ب دهاته دیتن.
[27] د. مصطفی النشار/ المصارد الشرقیة للفلسفة الیونانیة. دار أنباء للطباعة والنشر و التوزیع / طبعة أولی 1997 صفحة 28.
[28] ئۆرفیس ژ ئۆرفیۆسێ ئینسیاتیڤکار هاتییه، که‌سه‌ک بوو به‌ر ب جیهانا خوارێ چوو دا کو ل هه‌ڤژینا خوه یا هوندا بگه‌رت بهلێ نه‌زڤری، دیرۆکا وی بوویه جهێ پرسیارا گه‌له‌ک فیلۆسۆفێن یوونانستانێ وه‌ک سوکرات، یۆرپیدس و پلاتۆ، مه‌سه‌بێ ئۆرفیس ل ده‌ستپێکێ وه‌ک ئه‌فسوونێ بوو، پاشی خوه ل هنده‌ک پرسێن مه‌زن دا کو ب ئه‌سل و ماهییه‌تا گه‌ردوونێ ڤه گرێدایی.
[29] مه‌سه‌بێ هۆمیرۆس ناڤه‌رۆکا وی ژ ئه‌لیاز و ئۆدیسێ هاتییه، هۆمیرۆسێ هه‌لبه‌ستڤان هه‌ولدایه خوه‌داوه‌ندان به‌ر ب مرۆڤبوونێ ڤه ببت ژبه‌رکو ساخله‌تێن خوه‌داوه‌ند و مرۆڤان وه‌کهه‌ڤن مینا ئاخاڤتن، هاتن و چوون، زه‌واج و شه‌ر و ئاشتی.
[30] هێزیۆد (Hesiodos) مه‌سه‌به‌که سه‌ر ب هیزیۆدێ هه‌لبه‌ستڤان 846 – 777 ب. زاینێ. ب درێژی به‌حسێ بوویه‌را ته‌کوینێ دکت هه‌روه‌سان به‌حسێ خوه‌داوه‌ند و کارێن وان. پشتی هۆمیرۆس، هێزیۆد وه‌ک تۆمارکه‌رێ میتۆلۆژییا یوونانی دهێته هه‌ژمارتن. ئه‌وی دگۆت ئیکتیشافا ئاسنی زیان گه‌هانده مرۆڤی چونکی ئاسن بۆ شه‌ری دهاته بکارهینان، دگۆت ژی هه‌بوونا هه‌را و ئاژاوێ ب نه‌بوونا سیسته‌مه‌ک رێکخستی ڤه گرێدایی یه، زه‌مانێ ته‌ڤلهه‌ڤییێ یه، و ژیده‌رێ هه‌بوونا هه‌رتشته‌کێ شه‌هوه‌ته.
[31] سوکرات (Socrates): فیلۆسۆفه‌ک یوونانی بوو (470 - 399 ب. ز). دانه‌رێ بنگه‌هێ ره‌وشه‌نبیرییا رۆژئاڤایی بوو، دگۆت فه‌زیله‌ت بنگه‌هێ زانینی یه. وی چو تێکست نه نڤیسیبوون، بهلێ پتر دئاخڤت، ل ناڤا کۆلانێن ئه‌سینایێ دگه‌ریا و ده‌مێ دگه‌ل جحێلان دئاخڤت گه‌له‌ک پرسیار ئاراسته دکرن، دڤیا جحێل هزرا خوه بکاربهینن، نه‌کو ب دویڤ مادێ بکه‌ڤن. د هه‌فتێ سالییا خوه ده هاته گرتن و هه‌یڤه‌کێ د حه‌بسێ ده ل به‌ندا حوکمێ ئیعدامێ ما، هه‌ڤالێ وی کریتۆن ڤیا وی بڕه‌ڤینت بهلێ سوکراتی نه‌ڤیا، گۆت: مرنا من دێ بیته ناڤبر دناڤبه‌را ده‌مێ وان و ده‌مه‌کێ نوو ده. ئێکه‌م که‌س بوو گۆتی: تۆ ب خوه خوه ناس بکه.
[32] پلاتۆ یان ئه‌فلاتۆن (Platon ): شاگردێ سوکراتی یه. (427- 347 ب.ز) گه‌له‌ک ب کوژتنا سوکراتی داخبار بوو. ئاقلێ وی ژ ده‌وله‌تێ و سیاسه‌تا وێ نه‌بڕی و دا رێکخستن و عه‌داله‌ت په‌یدا ببت گه‌ره‌که فه‌لسه‌فه ببت بنگه‌هێ سیاسه‌تێ. ئێکه‌م مه‌دره‌سا فه‌لسه‌فی (ئه‌کادیمۆس) ل سالا 387 ب.ز دامه‌زراند و ل سه‌ر سه‌رده‌را وێ نڤیسیبوو: که‌سێ نه موهندس بلا نه‌هێته ژۆر ڤه. بهلێ پاشی، ل سالا 529 ز ، گۆستینیانێ ده‌ستهه‌لاتدار بریارا داخستنا وێ دا.
