دهربارێ رهوشا دهڤهرا بههدینان (مللهت د ناڤبهرا دهستههلات و رهوشهنبیران) ده
29/07/2013 21:50
فیلۆسۆفێ فرهنسی کۆندێرسێ* دهربارێ پێشکهڤتنا مرۆڤی و جڤاکی، باسێ دههـ قووناغان دکت، قووناغا دوماهیکێ ژی ب ناڤێ "سهردهمێ زێرینێ مرۆڤان"[1] ددت نیاسین. کو نرخ و بوهایێن مرۆڤاتی ب سهر دکهڤن. مرۆڤ ببت مرۆڤهکێ رهوشهنبیر د بوارێ ژیانا رۆژانه ده، کو ئهو ب خوه بریارا چارهنڤیسێ خوه ددت. ههمی هزر و پێکهاتێن خراب بههرفینت و دهست ب دامهزراندنێ بکت: ژ خێزانهک بهختهوهر ههتا دهولهتهکا ئازاد.
ل ههمان جهی کۆندێرسێ باسێ سێ خالێن ئێکجار گرینگ دکت: "ئیك، وهکههڤی د ناڤبهرا نهتهوهیان ده و نههێلانا داگیرکرن و بهنیبوونێ. دوو، وهکههڤی د ناڤبهرا مرۆڤێن ئهینی نهتهوهیێ ده ئهو ژی ب رێکا چهسپاندنا دادوهری و ئێکسانییێ. سێ، سابلیماسیۆنا (ئیرتیقائا) مرۆڤی د ناڤ خوه ده، ئانکو پێشکهڤتنا زانین، رهوشهنبیری، ئهدهبیات و زانستێن جڤاکی...".
نهخوه، ل هندهک دهڤهران ئهو سهردهمه د دۆرهێلی ده بهرجهسته بوویه، بهلێ ل کوردستانێ ب تایبهت ل دهڤهرا بههدینان، گهلۆ ما سیها وی سهردهمی ژی نێزیک بوویه؟! بۆ رهوشا مه یا نها، ههردوو خالێن دوماهیکێ سرنجا من راکێشا "وهکههڤی د ناڤبهرا مرۆڤێن ئهینی نهتهوهیێ ده ئهو ژی ب رێکا چهسپاندنا دادوهری و ئێکسانییێ" و "سابلیماسیۆنا مرۆڤی د ناڤ خوه ده، ئانکو پێشکهڤتنا زانین، رهوشهنبیری، ئهدهبیات و زانستێن جڤاکی". پرسیار ئهوه کا ههتا کیژان رادێ ئهو ههردوو خاله د ناڤ مه ده بهرجهسته بوونه؟ ئهم وهکو کورد / کوردستانی ل دهڤهرا بههدینان، گهلۆ وهکههڤن د بوارێ دادوهری و ئێکسانییێ ده؟ ما دادوهری و ئێکسانی ب خوه ههنه ههتا کو ئهم وهکههڤ بن یان نۆ؟ ئهرێ ئهم مرۆڤێن دهڤهرا بههدینان ههست ب سابلیماسیۆنێ د ناڤ خوه ده دکن؟ ههتا کیژان رادێ پیشکهڤتن د بوارێ زانین، رهوشهنبیری، ئهدهبیات و زانستێن جڤاکی ده پهیدا بوویه و شیایه بهشداری ئاڤاکرنا مرۆڤێن دهڤهرا بههدینان ببت؟ ئێک ژ مهرجێن رهوشهنبیرییا راستهقینه ئهوه کو رهوشهنبیری وهک تێگهههک ببت ڕهههندهک ڕهخنهیی بۆ دۆرهێلی. کا ئهم ڤێ پرسیارێ بکن: گهلۆ رهوشهنبیری ل دهڤهرا بههدینان شیایه ببت ڕهههندهک ڕهخنهیی بۆ دۆرهێلێ ههیی؟ یان ژی رهوشهنبیری ب خوه گونههکاره کو زمانێ ڕهخنهیێ بۆ هێڤێنی ژی پهیدا نهبت؟ ئهو ڤالاتی وه دکت کو هندهک کهس پهنایێ بۆ زمانێ سخێڤان (خهبهران) ببن، بهلێ ئهو زمانه دووره ژ دیسکۆرسا (خیتابا) سهردهم و نکارت رهوشهنبیرییێ بکت ڕهههندهکێ ڕهخنهیی.
ژبۆ کو ئهم د ههڤدوو بگههن، گهرهکه ئهم پرسان ب ئاوایهکێ گهلواز ههلبسهنگینن و پرسا دهستپێکێ ژی جڤاکێ مه یه ل دهڤهرا بههدینان:
* جڤاک و دهستههلات:
جڤاک جڤاکهک کۆنزهرڤاتیڤه (محافزکاره). جڤاکێ کۆنزهرڤاتیڤ ژی د تهبیعهتا خوه ده باوهرییهکا موکم ب دینی و تیتالێن کهڤن ههیه، ههروهسان باوهری ب قهدهرێ و غهیبێ ژی. جڤاکهکه باوهری ب رابردوویی ههیه چونکی دنیاست و ئهزموون دگهل ههیه نهمازه چو ئینسیاتیڤ و زهمینێن هزری و ئهقلی د ناڤ ده نهبوونه. نهخوه، دبت جڤاکهک هاڤی، نکارت گوهۆرینێ پهیدا بکت چونکی گوهۆرین رابردوویی وهک خوه ناهێلت و ئهو دترست نهکو داهاتوو کامباخ بت. ههمی ڕهخنه و گازندێن جڤاکی بهرانبهر ترسێ ژ گوهۆرینێ ب دوماهیک دهێن، لهورا ژی گوهۆرین زوو ب زوو پهیدا نابت. گهلهک ژ تاکهکهسێن جڤاکێ مه گوهۆرینهکا ههروهیی دڤێن، بهلێ چو تشت ب ههروههیی نهمایه. مرۆڤێن جڤاکێ کۆنزهرڤاتیڤ نکارن ببن خوهدان کارێکتهرێن سهربخوه، بههرا پتر ژ وان ئهینی کارێکتهرێ ههنه. ب تنێ ب فۆرم و ناڤان ژههڤدوو جودا نه، بهلێ ب ههلویست و بریاران وهکههڤن. نهخوه، تاکگهرایی (Individualism) نامینت و دهێته بوهژاندن. پێویست بوو ژ سالا 1991ز وهره ب جددی کار ل سهر سترهکتوورا ڤی جڤاکی هاتبا کرن، کو ببا جڤاکهک خوهدان ناسنامه، کولتوور و رهوشتێن خوهسهر پاشی خوه د گهل نووهات و پێشهاتان گونجاندبا، بهلێ مخابن دهستههلات ب ههمی دام و دهزگههین خوه ڤه مژوولی هندهک پرسێن دی بوو، ژ براکوژییێ بگره ههتا دگههت گهندهلی و بهزاندنا یاسایێ. دهستههلاتێ دزانی جڤاکێ بههدینی جڤاکهک کۆنزهرڤاتیڤه، داخستی و ئهبسهلووته، ل سهر بنگههێ دینی و کولتووری ئاڤا بوویه. ههگهر دهستههلاتێ نیازا ئاڤاکرنا مرۆڤهکێ سهردهم و ژیانهکا بهختهوهر ههبا، کهسێ دهستێ وێ نهدگرت چونکی هێز و شیانێن ماددی و مانهوی ههنه، چونکی ژی گوهێ خوه نادت کهسهکێ، وێ دکت یا وێ بڤێت، بهلێ دیاره چو نیاز و پلان بۆ ئاڤاکرنا مرۆڤی و ژیانا بهختهوهر نهبوون. بلا د ڤان بیست سالان ده ههولدابا زهمینی خوهش بکت، کو هێدی هێدی هندهک هزرمهند یان رهوشهنبیر پهیدا ببان و د ههمی بوار وبیاڤان ده، ب خواندن و لێکۆلین خزمهتا ڤی مللهتی کربان. بلا ههر مللهتهک دیندار با، بهلێ دین ل سهر ئهساسهکێ ئهقلی و زانستی دا کو ئیمانا مرۆڤی قائیم بت. بهلێ دهستههلاتێ نههێلا مرۆڤێن خوهدان ئهقل و هزر، وی ئهقلی و وێ هزرێ وهک هێز بۆ چاکسازییا دینی ب کار بهینن کو بهری پێنجسهد سالان ل جیهانا رۆژئاڤایێ رویدایی. ههروهسان نههێلا مرۆڤێن خوهدان ئهقل و هزر بۆ ئاڤاکرنا جڤاکهک مهدهنی ژی کار بکن، بهلێ پڕانییا وان مرۆڤان بۆ خوه و بهرژهوهندا خوه ب تنێ ب کار هینان. مرۆڤێن ڤالا هێزا خوه ژ دهردۆرا خوه وهردگرن، د جهوههرێ خوه ده نهئازادن و خهما وان یا سهرهکی بهرژهوهندا کهساتی یه. ئهوان خوهرستهیهک گهلهک پیس ل سهر رهوشهنبیران دانه مللهتی، رهوشهنبیر کرنه ههڤواته بۆ هندهک زاراڤێن ئێکجار کرێت (وهک رێزگرتن بۆ خواندهڤانێ خوه و تێکستا خوه ئهز وان زاراڤان نا نڤیسم).
* جڤاک و عهشیرهتگری:
کهنگی مللهتێ کورد ئاگههـ ژ عهشیرهتگرییێ ههبوو؟ ب تنێ د بوارێ زهواج و خزماتییێ ده ههبوو، ئهو ژی پتر ل گوندان و دهڤهرێن دوور. بهلێ دهستههلاتا کوردی ل شوینا کو مرۆڤێ کورد ل بههدینان ژ عهشیرهتگرییێ خلاس بکت و ل گۆر سهردهمی، روحا نیشتیمانپهروهری و مهدهنییهتێ ل نک وی پهیدا بکت، مخابن کتا مایی ژی فێری عهشیرهتگرییێ کر. ئهڤه ئاخاڤتنا ئیبن خهلدۆنی دسهلمینت دهمێ دبێژت مللهت ل سهر دینێ پادشاهێن خوه نه!
ل چو دهور و زهمانان عهشیرهتگری ل بههدینان وهسان بهێز نهبوویه. بازار، فهلاحهت، بازرگانی و خهباتا رزگاریخوازییا جاران کهنگی ل سهر ئهساسێ عهشیرهتێ بوو؟ بهلێ نها، ژ مهزنترین دهزگههێ فهرمی ل کوردستانێ، پهرلهمان، جڤاتێن پاریزگههان، زانکۆ و ههتا دگههت بچویکترین دهزگههی (ب تایبهت ل دهڤهرا بههدینان) ل سهر بناغێ عهشیرهتگری دهێته دامهزراندن و ئهڤه داخوازا بنگههین بوو، کو مللهت کۆنزهرڤاتیڤ بمینت چونکی عهشیرهتگری ئێکه ژ بنهمایێن کۆنزهرڤاتیزمێ. نهخوه، دا کو مللهت هشیار نهبت، ئۆپۆزسیۆنا راستهقینه پهیدا نهبت، ب کار و کریارێن دهستههلاتێ و بهرپرسیاران نهحهست، عهشیرهتگری مۆدێلیزه بوو. ب گۆتنهکا دی، کو مللهت ب هندهک پرسێن دی ڤه مژوول ببت و مایێ خوه د کاروبارێن دهستههلاتێ ده نهکت بۆ نموونه پرسا بودجێ، کو ههتا دوهی مللهتی نهدزانی بودجه چییه! دهستههلات ل نک خوه راسته، ئهو هزر دکت کو ئهو کارهکێ باش دکت، کو سازانێ یان تهوافقێ د ناڤبهرا عهشیرهتان ده پهیدا دکت، بهلێ یا راست دهستههلات، ب ئهسپایی، کهرب و کینان د ناڤبهرا عهشیرهتان ده دچوینت، ئێدی عهشیرهت ململانێ دکن، ململانێ دگههینت کۆنفلیکتان (صراع) و کۆنفلیکت ژی دگههینت شهڕان و ب شههدهکییا گهلهک رۆژههلاتناسان شهڕ کارێ ههری سانههییه ل نک کوردان. ههگهرنا نا، چما ژ ئێک عهشیرهتێ پێنج یان شهش ئهندام پهرلهمان ههبن و ژ هندهک عهشیرهتان چو نهبن؟ چما ژ هندهک عهشیرهتان پێنج یان شهش برێڤهبهرێن گشتی (ل ئێک دهڤهرێ) ههبن و ژ هندهکێن دی چو نهبن؟ ئهز نابێژم بلا وهکههڤی د دابهشکرنا مهنسبان ده ههبت، بهلێ بلا ل سهر ئهساسێ کهفائاتان بت.
ئهزێ دبینم دوماهیکا عهشیرهتگرییێ کارهساتن، ههرفاندنا روحا ههڤگرتن و ئێکگرتنا مللهتێ کورده.
پرسیار ئهوه کا دهستههلاتێ چاوان شیا وه بکت؟
* جڤاک و رهوشهنبیر:
بهری ههرتشتی دهستههلاتێ ب رێکا رهوشهنبیرییێ وهکو ئالاڤهک، نههێلا کارێن هزری پێک بهێن ژبهر کو ههر کارهکێ هزری هێزا ئهقلێ ڕهخنهیی دسهلمینت. نهبوونا هزرێ واتهیا نهبوونا بوها و پرهنسیپێن ژیانهک رهوشهنبیرانه دگههینت. سهرجهم سازی و دام و دهزگههێن دهڤهرێ کهتن د بن باندۆرا دهستههلاتێ ده، بوونه ئالاڤ و هێزا خوه ههمی ل سهر ههرفاندنا زات و کارێکتهرا مرۆڤێ کورد ل دهڤهرێ جێرباندن و ههتا ڕادهیهکێ سهرکهڤتن د وی بواری ده سهلماندن، بهلێ نهشیاینه ب تهمامی کۆنترۆل بکن ژبهر کو نهکاره (مستحیل). پڕانییا سهرۆک و بهرپرسێن وان دهزگههان ب پهسهندا سیاسی و حزبی روینشتن سهر کورسیکان، بلا تێر ببن، بلا خوه پێ بادن، بهلێ ب مهرجهکێ کو مهنافیستا دهستههلاتێ ببڕن و ههمی داخواز و ئارمانجێن وێ پێک بهینن. واته، ئهو بوونه شریکێن دهستههلاتێ د نهبوونا هشیاری و رهوشهنبیرییێ د ناڤ مللهتی و جڤاکی ده. دامهزراندنا وان بهرپرس و برێڤهبهران چو پهیوهندی ب شیانێن زاتی ڤه نینه، بهلێ پهیوهندی ب ههواداری (وهلائێ) و ملکهچییێ ڤه ههیه، کا چهند ئهو ئاماده نه مهسینێ دهستههلاتێ هلبگرن و بههانهیان بۆ خهلهتیێن وێ ببینن. وهسان، مینبهر هاتنه تێکدان، سازییێن رهوشهنبیری و هونهری و ئهکادیمی بوونه مهزههرهک خهملاندی، بهلێ د ناڤ خوه ده جهوههرهک پیس و نساخ ڤهدشێرن. دهستههلاتێ چ ڤیابا، کورتهنامهیهک یان تهلهفۆنهک بهس بوو کو بهرپرسێن وان دهزگههان مینا ئێخسیران ل بهر دهرێ دهستههلاتێ ستۆیێ خوه خوار بکن و ب ههر دههـ تلیان کاغهزا سپی ئیمزا بکن. ئهو کهس نه ب تنێ بێ ههلویست، بێ هێز و ئیراده نه، بهلێ بنهمایێن ههبوونا خوه یا ئهخلاقی و فیلۆسۆفی ژ دهست دان، پرسگرێک و کریزه نڤاندن و چو هزر بۆ مللهتی و دیرۆکێ نهکرن. ئهو قهردارێن دهستههلاتێ نه، لهورا چو کونا ل جههکێ ههبت ژی، ئهو ئاماده نه پاته بکن و پێش دهستههلاتێ ڤه سویندان بخون. بهلێ گاڤا کو قهومی ژی، وهک چهکیلهیان خوه د تاریستانێ ده ڤهدشێرن و ئاماده نینن پشتا دهستههلاتێ بگرن. میناک: بوویهرێن دهڤهرا بههدینان دهمێ کو جهێن مهساجێ و مهیێ هاتینه شهوتاندن. تۆ دکاری بێژی رهوشهنبیرێن دهڤهرێ سهخمهراتی بهرژهوهندا خوه یا کهساتی ههم بوونه زیندانی ههم ژی بوونه جهلاد.
ئهم دشێن گهلهک پرسیاران ژ بهرپرسێن وان سازی و دام و دهزگههان بکن بێ کو ههستێن وان بریندار ببن، چونکی هندهک جاران ئهز هزر دکم ئهو ژی بوونه قوربانی، قوربانێن نهزانین و بێکارێکتهرییا خوه.
- گهلۆ چما ل دهڤهرا بههدینان قهیران پهیدا دبن بهلێ دیارده پهیدا نابن؟
- چما نڤیسین بوو دیارده بهلێ خواندن نهبوویه دیارده؟
- چما ب تنێ زمانێ ئهدهبی بهربهلاڤه بهلێ زمانێ هزری، ئهقلی و رهخنهیی قهیرانه؟
- بۆچی کهسێن بانگخواز دوێرن ل جڤات، سهمینار و ل سهر ئهکرانێن تهلهڤزیۆنان بئاخڤن بهلێ رهوشهنبیر نهوێرن؟ ما بهرپرسیارییا کێ مهزنتره؟ ما پرسگرێکێن کێ پترن؟ دبت مللهتی پێدڤی ب ههردوویان ههبت، بهلێ بههرا پتر پێدڤی ب کیژان ههیه گهلۆ؟ مللهت ب خوه دینداره، رێژهیا ههری مهزن ژ مللهتی موسلمانه، بهلێ مللهت ب خوه نهرهوشهنبیره، نهخوه پێدڤییهکا دیرۆکی و گرینگه کو رهوشهنبیر دهورێ خوه ببینن.
- چما بانگخواز دهورێ خوه د ناڤ جڤاکی ده دبینن بهلێ هوین نابینن؟
ل شوینا کو هوین مللهتێ خوه ژ زهختێن سیاسی و پسیکۆلۆژی رزگار بکن، وه پتر ژ وان زهختان ترساند. راسته کو ژ هێلا دهرهکی ڤه ئاسایش و ئارامی ههیه، بهلێ ژ ئالێ زاتی، ما هوین دزانن کو مللهت ههست ب چهوساندنێ دکت؟ چهوساندن نه ئهوه یا دهرهکی، بهلێ ئهوه یا پسیکۆلۆژیک، کو کێم تاکهکهس ل دهڤهرا بههدینان ههست ب تهناهی و رهحهتییێ دکن. بههرا پتر ههست ب غوبن و خاپاندن و ئێتیمییێ دکن. بههرا پتر تژییه ژ گازنده و کێماسییان، ل شوینا کو هوین ببن دهنگێ وی مللهتی، هوین بوونه دهنگێ دهستههلاتێ بهرانبهر پارازتنا کورسیکا خوه یان ئیمتیازهک دی. وهیی ئافهرین! هوین دزانن کو غیابا هزری و ئهقلی دێ ئاستێ زانین و رهوشهنبیرییێ ل کێمێ دت، نهخوه چما 99% ژ کارێن وه چو پهیوهندی ب هزرێ و ئهقلی ڤه نینن؟! کا ئهم "ئیکهتییا نڤیسکارێن کورد" وهک میناکهک زیندی بهینن، کو گهرهکه مینبهرهک ئازاد بت، قیبلهگهههک رهوشهنبیری بت بۆ چاند و ئهدهبیاتا مرۆڤێ بههدینی بهری ههرکهس دی، بهلێ مخابن پڕانییا کارێن وێ چو پهیوهندی ب زاتێ وی مرۆڤی ڤه نینن. سێبههرێن پرسگرێکێن مرۆڤێ دهڤهرێ پرسگرێکێن ئهقلی و هزری نه، بهلێ ههتا نها ئهقل و هزر نهبوونه بهشهک ژ ئاجێندا وان. دیاره چو داخوازێن وهسان نینن. دراڤێن خهیالی لێ هاتنه مهزاختن، بهلێ چالاکییێن وێ ژ ههلبهستخواندنێ، ساخکرنا بیرهوهرییا مریان، مێهڤاندارییا شاندێن جودا جودا، سهرهدانێن ئاورۆپا و بۆراندنا شهڤێن رهنگز نابۆرن، دهزگهههک وهسان خوهدانێ خوه و نێزیکێ سێسهد ئهندامانه، بهلێ د هندهک سهمیناران ده ب تنێ تهمهت تبلێن دهستان کهس ئاماده دبن، لێ ل دهمێ هلبژارتنان بهس یێن مری ئاماده نابن و گهلهک پرسێن دی د بوارێ هزری، ئهقلی، ڕهخنه، ئیداری و ئابۆری ده، بهلێ حالێ حازر پێدڤی ناکت ئهز باسێ ههرتشتی بکم ژبهر کو بابهت ئهو نینه. گهلهک جاران مه گازنده ب رێکا هندهک ئهندامێن ئیداری گههاندنه، دیاره ئهو ژی بێجاره ماینه، ئهو ب خوه ژی گازندهیان دکن، د حهفکا خوه ره دگرن، دبێژن: کون ژ پاتهیی مهزنتره!
ل ڤێدهرێ ئهز دخوازم پرسیارهکێ دووباره ئاراستهیی وه بکم: بۆچی ههتا نها وه نهشیایه رهوشهنبیرییێ بکن ڕهههندهکێ ڕهخنهیی بۆ دۆرهێلێ ههیی ل دهڤهرا بههدینان؟!
وهکی دی، دهستههلاتێ راگههاندنا خوه ههمی ئیخسته د خزمهتا نڤاندنا خهلکێ دهڤهرێ ده، ههتا نها پڕانییا وان نه بۆ هزر و ئهقلێ مرۆڤی بههدینی، بهلێ بۆ ههست و نهستێن وی ئاراسته نه. راگههاندن ب جارهکێ بوویه ستران و دیلان و پێکهنیک و د ئاستێ ههری بلند ده بوویه وهرزش ئهو ژی نهکو باوهری ب وهرزشێ ههیه، بهلێ ژ ئالهکێ ڤه چونکی مهجبووره و ژ ئالهکێ دی ڤه چونکی د بهرژهوهندا وێ ده یه، مللهت مژوول دبت. دڤیابا ههمی دهزگههێن رهوشهنبیری و راگههاندنێ کار ل سهر هزر و ئهقلی کربان، نهکو ل سهر ههست و عاتیفێ، ههولدابا پهروهردا مرۆڤاتی، نیشتیمانی و مهدهنی بۆ نفشێ پشتی سهرهلدانێ ئامادهکربا. پڕانییا وان دهزگههان گهنی بوونه، بهرپرسێن وان ناهێنه گوهۆرین، وان ب خوه باوهری ب گوهۆرینێ نینه ، لهورا ژی نکارن / ناخوازن گوهۆرینێ پهیدا بکن. ل کیژان وهلاتێ دونیایێ بهرپرسیارێ دهزگههی بیست سالان دمینت؟ ل دهڤهرا بههدینان هندهک دهزگههێن رهوشهنبیری و راگههاندنێ ههنه بوونه ملکێن بهرپرس و برێڤهبهرێن خوه. هندهک بهرپرسیار دههـ سالان دمینن، هندهک ژی بیست سالان دمینن و هندهک ژی ههتا بمرن دێ مینن. ههرکهس دزانت ئهو بهرپرس یان برێڤهبهر، یا دهستههلاتێ نادت ب یا مللهتی، ئهو ئاماده یه پێهنهکێ ل نرخ و بوهایێن گهلێ خوه بدت بهلێ ب تنێ دهستههلات ژێ رازی بت و لێپرسینێ دگهل وی نهکت. دهستههلات ژی بۆ خوه دوویان دزانت، ههڤسارێ وی بهرددت بهلێ دهوسا وی دگرت، بهلگه و بهیانک ل سهر وی ههنه، واته ههردوو ژ ههڤدوو موستهفیدن، ههردوو ژ ههڤدوو دترسن، ئانکو خزمهت بهرانبهری خزمهتێ و مللهت د ناڤبهرا وان ده قورچکان ل گهورییا خوه بدت. مههزهلا ئهقلێ کوردی ئهوه کو د رهوشهکا وهسان ده ههرکهسێ باسێ نیشتیمانی و شههید و کوردهوارییێ بکت، رهوشهنبیر و بهرپرس دێ بێژنێ: ئهڤه تۆ ل کویڤهیی؟! دراڤێن خهیالی ل وان دهزگههان دهێنه مهزاختن و ههمی ژ خوینا شههیدێن کورد و کوردستانێ یه، بهلێ ههمی ژی دووری ئاڤاکرنا کارهکتهرهکا سهردهم کو ب تنێ ل سهر ئهساسێ زانین و رهوشهنبیری و هزر و ئهقلی ئاڤا دبت بهلێ کا ئهو سازی و دهزگههێن کو زانین، رهوشهنبیری، ئهقل و هزرێ بۆ خوه بکن خهم؟! کێماسی د رهوشهنبیرییا مللهتی ده ههیه، بهلێ گونههـ گونهها دهستههلات و رهوشهنبیر و بهرپرسێن دام و دهزگههانه. جۆن ستیورات میل* دبێژت: "دهستههلاتا گهل یا دیمۆکراسی پێدڤی ب رهوشهنبیری و زانینێ ههیه"[2]. مخابن، کو دهستههلاتێ ب خوه، ب هاریکارییا کهسێن کو بیاڤێ رهوشهنبیرییێ داگیرکرین، نههێلا رهوشهنبیری و زانین ل ناڤ مللهتی پهیدا ببت و ئهڤه بنگههێ فهلسهفا هتلهری بوو، لێ پرسیار ئهوه: کا چارهنڤیس چ بوو؟!
دڤێت دهستههلات و رهوشهنبیر ئێک پرسێ باش فام بکن: کو ئهو مللهتێ خواندن و زانین و هشیارییا جڤاکی، سیاسی و رهوشهنبیری د ناڤ ده کێم بت، ئهو مللهته دێ دووری حهزارهت و مهدهنییهتێ بت، دێ دووری چاکسازی و داهێنانێ بت، دێ دووری شۆرهشێن سپی بت، بهلێ دێ نێزیکی ئهنارشیزم (فوضی) و تێکدان و تۆلڤهکرنێ بت و باشترین نموونه ژی وهلاتێن عهرهبی نه. لێ، ههتا کو ئهڤ ئێکه روینهدت، دوو تشت پێویستن: ئێک، گهرهکه دهستههلات و رهوشهنبیرێن وهسا ئینکارا بهرژهوهندا خوه یا بهرتهنگ بکن، بلا پچهکا زهحمهتێ ببینن بهلێ ئهو زهحمهته کهفیله کو وان نێزیکی مللهتی بکت ههگهرنا ئهو نکارن ب مللهتی بحهسن و ههگهر پێ نهحهسن خهمێ ژی ژێ ناخون. دوو، پێویسته هندهک پێنگاڤێن جددی د بوارێ چاکسازییان ده بهێنه هاڤێتن، گوهۆرین د سیستهمێ جڤاکی ده پهیدا ببت ب مهرجهکێ کو ئهو گوهۆرین بۆ بهرژهوهندا نهجاتا زاتێ ئینسانان بن، نهکو بۆ داگرتنا بهریکێن وان.
گوهۆرینێن ل سهر ئاستێ زات و جهوههری، دکارن هاریکار بن کو مرۆڤ ژ غهریزێن توند رزگار ببن و ئێدی ژ ههڤ حهز بکن، رێزێ ل ههڤ بگرن و دهستێ خوه بکن د دهستێ ههڤ ده. هینگێ ههڤگرتن پهیدا دبت و چو هێز نکارن بکهڤن ناڤبهرا وان ده... هینگێ وهکههڤی، ئێکسانییێ و دادوهری دکارن بهرجهسته ببن.
مرۆڤێ بههدینی نه ژ چو مرۆڤێن دی کێمتره. بههدینان ب خوه ژی دهڤهرهکا جوان و زهنگینه، دهڤهرهکا ستراتیژیکه د ناڤبهرا سۆران و ههردوو جزیران ده، بهلێ غهدرهکا ئێکجار مهزن ل دهڤهرێ و خهلکێ وێ دهێته کرن. مللهت هاتییه ترساندن، وێ ترسێ زیان گههانده هزر و ئهقلێ وی... "ترس دژمنێ ههری بهێزه بۆ ئهقلی. ترس و ئهقل دوو جهوههرێن ژیانا مرۆڤی نه، بهلێ پهیوهندی د ناڤبهرا وان ده نه یا ههڤسهنگه. هندهک جاران ئهقل ترسێ تێک دبت، بهلێ هندهک جاران ژی ترس ئهقلی دادئێخت"[3] ئهو گۆتنا ئال گور* بوو، دیاره هندهک دهمان ل بههدینان ترسێ ئهقل داخستییه، بهلێ دوور نینه ئهقل ژی ترسێ تێکبدت. تۆماس جیڤرسۆن[4] دبێژت: "ههرتشت بهرههڤه بۆ گوهۆرینێ ب تنێ مافێ مرۆڤی نهبت"[5] نهخوه دهستههلات دڤێت بزانت کو هێژ دهرفهت مایه هندهک رهفتار و سیاسهت بهێنه گوهۆرین، ئێدی پسیکۆلۆژییا مرۆڤی نههێته چهوساندن و مافێن وی نههێنه پێشێلکرن. زوو یان درهنگ، مرۆڤ ل وان مافان خوهدی دهردکهڤت. نڤیسکارهک دی وهک ئهلێکسس دی تۆکڤێل** دهربارێ ماف، دیمۆکراسی و دادوهرییێ، کو پرسگرێکێن سهرهکه نه ل دهڤهرا بههدینان، دبێژت: "دیمۆکراسی بێ دادوهری ب کێر ناهێت و دادوهری ژی بێ دیمۆکراسی دێ جڤاکی تێبت"[6]. مرۆڤێ دهڤهرێ، ل شوینا کو ببت مرۆڤهک بهختهوهر، مرۆڤهک خوهدان زانین و حیکمهت، مرۆڤهک بهرههمدار کو بهری سیهـ سالان بهرههمێ وی (دهخل و دان، درامهت، فیقی و شینکاتی) تێرا دهولهتهک وهک عیراقێ دکر، نها بوویه مرۆڤهک هاڤی دگهل خوه، مرۆڤهک بهرههمخوهر، نیسک و نۆک و باجانسۆرکێن وی ژ دهولهتان دهێن ئیستیرادکرن، مرۆڤهک ب پاره و پارچێن ئهردی دهولهمهند بهلێ ب زانین و رهوشهنبیری و زانستی ههژار. یا راست، نه مللهت ههمی، بهلێ هندهک کهس ژ ئالێ ماددی ڤه زهنگین دبن و ئهوێ ماددێ ژی زیانهک مهزن گههانده جهوههرێ وان کهسان، کو کارێکتهرا خوه و زاتێ خوه ژ دهست دان و ئهڤه بهرجهستهبوونا کۆلهدارییێ یه، کو ئێکه ژ مهرهم و داخوازێن دهستههلاتا تۆتالیته. دهستههلاتا تۆتالیته نه ب تنێ ستهمێ یان پاوانا سیاسی دکت، بهلێ جارنا ب ناڤێ "چاکسازی" هندهک داخویانییان ددت و گوهۆرینێن بێهووده ژی دناڤ خوه ده دکت دا کو ئینسیاتیڤێن جددی ل دهرڤهیی خوه ژ ناڤ ببت.
مرۆڤهک بههدینی پێدڤی ب هاریکارییێ ههیه، بهلێ چو کهس ئاماده نینه تهنانهت ئۆپۆزسیۆن ژی خوه لێ ناکیته خوهدان. لهورا، مللهت ژی باوهرییا خوه نادت ئۆپۆزسیۆنێ. ب هزرا من، ئۆپۆزسیۆنا ههیی نکارت ب تهمامی نوونهراتییا مللهتی بکت چونکی چو پرۆژه ژبۆ نووژهنکرنا کارێکتهر و زاتێ ههرفاندی سهرانسهر کوردستانێ نینن، خهما سهرهکی لاوازکرنا دهستههلاتێ یه. لهورا ژی، وهکو مهزههر ئۆپۆزسیۆن ههیه و دهم بۆ دهمی تهنفیسێ دکت، بهلێ وهک جهوههر بهرگومانه و دهستههلات ژی ناخوازت وێ بئازرینت دا کو روحا یاخیبوون و سهرهلدانێ د ناڤ ده بڤهمرت. ئهڤه ههمی کریزان دئافرینت، ب تایبهت کریزا باوهرییێ. خواندهڤانێ هێژا، هزرا خوه بکه: چ کارهساته کو مرۆڤی باوهری ب دهستههلات و ئۆپۆزسیۆن و رهوشهنبیران نهمابت!
*کۆندێرسێ (1734 – 1794ز) Conderset: ئێک ژ هزرمهند و دهربڕینهرێن شۆرهسا فرهنسی یه بهلێ د دهمهکی زوو ده هاته گرتن. دبێژن د زیندانێ ده هاته ژههریدانێ، نڤیسێن وی د بوارێ زانست، ماتماتیک، سوسیۆلۆژ و فهلسهفێ ده نه. وهک فیلۆسۆفهکی تهیۆری د بوارێ دیرۆک و جڤاکی ده هاته ناسکرن، داخوازا وی رزگار و ئازادییا مرۆڤی بوو، باوهری ههبوو کو جڤاکێ مرۆڤاتییێ د پیشکهڤتنهکا بێداو ده یه.
[1] د. فیصل عباس "الفلسفة الحدیثة ج 5" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص344.
*جۆن ستیوارت میل 1806 – 1873ز: فیلۆسۆفهک بریتانی یه، دناڤ خێزانهکا خواندهوار و خانهدان ده مهزن و پهروهرده بوو. گهلهک ب فهلسهفا گریکی داخبار بوو ب تایبهت ب پلاتۆ و ئهرستۆتالیسی. وهک فیلۆسۆفهک سیاسی و ئابۆری دهێته ناسکرن.
[2] ئهینی ژیدهرێ بهرێ. ر43.
[3] آل جور، هجوم علی العقل، ترجمة: نشوی ماهر کرم الله، من اصدارات هیئة ابو ظبي للثقافة والتراث (کلمة)، الامارات، ط 1، 2009، ص 43.
* کهساتییهکا سیاسییا ئهمهریکی یه، ئهندامێ جڤاتا نوونهرێن ئهمهریکی بوو ل 1976ز، پاشی بوو ئهندامێ جڤاتا پیران ل 1990ز، ل 1993ز بوو جێگرێ سهرۆکێ وهلایهتێن ئهمهریکا یێن ئێکگرتی. کهساتییهکا ئاکتیڤه د بوارێ تهکنۆلۆژی، ئیکۆلۆژی و ئابۆری ده و چهندین پهرتووک د وی بواری ده چاپ کرینه.
[4] توماس جفرسون (1743 - 1826) هزرمهند و سیاسهتمهدارهک ئهمهریکی بوو، نڤیسهرێ جارناما سهرخوهبوونا ئهمهریکی بوو، ههروهسان دامهزرینهرێ پارتا کۆماری یا دیمۆکراسی بوو، سێیهمین سهرۆکێ ئهمهریکا بوو.
[5] أمام عبالفتاح أمام " الأخلاق والسیاسة" المجلس الأعلی للثقافة في مصر 2001. ص16.
** ئهلێکسس دی تۆکڤێل 1805 – 1859ز: نڤیسکار و فیلۆسۆفهکی فرهنسی یه، بهرههمێن وی بوونه بنگههـ بۆ کارێ سیاسی و سۆسیۆلۆژی ب تایبهت پهرتووکا وی یا ناڤدار "دیمۆکراسی ل ئامهریکا".
[6] أمام عبالفتاح أمام. ئهینی ژیدهرێ بهرێ. ر 27.