سەبری سلێڤانەیی
16/04/2011 01:29
ره‌وشه‌نبیر و به‌رپرسیاری
د هه‌ر ده‌ور و زه‌مانی ده گه‌ره‌که ته‌خا ئیلیتا یان ئنتلێجێنسیا (نخبة) ئه‌رکێ سه‌ره‌کی دله‌یزت ب تایبه‌ت ده‌ربارێ پرسێن زیندی و چاره‌نڤیسساز، به‌لێ دیاره ل هنده‌ک جهـ و زه‌مانان وی ئه‌رکی کانسل دکت و خوه ب هنده‌ک بوویه‌ر و ره‌فتارێن دی ڤه مژوول دکت و ئه‌ڤه زیانێ دگه‌هینت ته‌ڤایا جڤاکی. هیگلی ژمێژا گۆتییه کو ب تنێ د جڤاکێ نه‌ساز ده مرۆڤ بوهایێن مه‌زن بگۆری بوویه‌ر و ره‌فتارێن بچووک دکت. ئێلیتایا ئیدیال یا خوه‌دان پره‌نسیپ و مۆرال، خوه‌دان هزر و خواندن، خوه‌دان پێشبینی و ئینسیاتیڤ دکارت ب هێزا خوه یا زانینێ هنده‌ک ئاراسته‌یان بۆ نه‌ته‌وه‌یا خوه دیار بکت و نه‌خشه‌یا رێکێ (خریطة الطریق) ئه‌ندازه بکت ب تایبه‌ت وه‌ختێ کو ئه‌و نه‌ته‌وه پێدڤی بت و د قووناغێن گرینگ ره ده‌رباز دبت. ل کوردستانێ ئه‌ڤ پرسه هێژ مژداره. پتر ژ نه‌ته‌وه‌یه‌کێ ل کوردستانێ دژین، به‌لێ کانێ ئێلیتایا وان نه‌ته‌وه‌یان؟ هه‌گه‌ر هه‌بت، نه‌خوه چما ب به‌رپرسیارییا خوه یا دیرۆکی و ئه‌خلاقی رانابت؟ ئه‌ز نابێژم نینه، دبت هه‌بوونه‌کا فۆرمی و هه‌ژماری هه‌بت، ئانکو هه‌بوونه‌کا پاسیڤه، نه‌بوویه خوه‌دان باندۆر و کارێگه‌ری.
ل کوردستانێ دیارده‌یه‌کا دی د ناڤ هه‌می نه‌ته‌وه‌یان ده هه‌یه ئه‌و ژی: ل شوونا که‌ته‌گۆریزه‌کرنێ، دوولایه‌نکرن هه‌یه، ئه‌ڤه ژی نیشانا نه‌بوونا ناسناما جڤاکی ددت، کو ب حوکمێ قه‌ید و به‌ندێن (دینی، دیرۆکی، کولتووری و سیاسی) جڤاک جڤاکه‌کێ دوگما، داخستی و ئه‌بسه‌لووته، به‌رهه‌ڤ نینه بۆ که‌ته‌گۆریزه و گوهۆرینێ، به‌رهه‌ڤ نینه بۆ وه‌رار و گونجاندنێ و ژبه‌رهندێ ته‌خا ئێلیتا نکارت زوو ب زوو خوه رابگه‌هینت یان ب کێمێ خوه ئێکلا بکت. کاره‌ساته کو مرۆڤ سه‌ر ب دینه‌کێ، جڤاکه‌کێ یان حزبه‌کێ ڤه بت و چو ژێ نزانت یان ماف نه‌بت ل په‌ی زانینێ بگه‌رت! دبت هه‌تا راده‌کێ که‌سێ ساده و ساکار به‌هانه و ئارگومه‌نت هه‌بن ب تایبه‌ت هه‌گه‌ر ئه‌و که‌س ژبیرکری و ده‌رڤه‌یی بازنه بت. به‌لێ که‌سێ کو خوه وه‌ک ره‌وشه‌نبیر ناس بکت و خوه ژ ته‌خا ئێلیتایێ بهژمێرت، چو به‌هانه و ئارگومه‌نت بۆ وی نینن و چو که‌س نکارت میهده‌رڤانییێ بۆ بکت.
هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌کا هه‌بت دبت خوه‌دان زه‌مین، زه‌مان، یاسا، کولتوور، ده‌ستهه‌لات، ناسنامه، فه‌رهه‌نگ، چاند، ئه‌ده‌بیات، سیاسه‌ت و...هتد، بت. هنده‌ک که‌س هه‌ولددن وان بنه‌مایان بپارێزن و ب هه‌می ئالاڤێن خوه کار بۆ هندێ دکن، به‌لێ هنده‌ک که‌س ژی ب ناڤێ خه‌بات و یاخیبوونێ، یان نووخوازی و ئۆپۆزسیۆنێ، وان بنه‌مایان بهه‌لوه‌شینن. هه‌ردوو جوین ل گۆر زانین و به‌رژه‌وه‌ندا خوه، ل گۆر ئه‌رک و ئینتیمنائا خوه ره‌فتار دکن. به‌لێ ئێلیتا چ بکت؟ ماده‌م کو ئێلیتا یه، نه‌خوه چێنابت دگه‌ل جوینه‌کێ بت، یان تاگرێ جوینه‌کێ بت. گه‌ره‌که ب ئاوایه‌کێ سه‌ربخوه هزر بکت و پرۆژێ خوه پیشکێش بکت ژبۆ کو ئیحتیوائا هه‌ردوو جوینێن دی بکت و مسداقییه‌تا خوه بپارێزت. مه‌به‌ستا من ئه‌و نینه کو بێده‌نگ بمینت، یان هه‌ڕا و ئاژاوێ په‌یدا بکت، به‌لێ مه‌به‌ست ئه‌وه کو ده‌ست ب لێگه‌ریانێ بکت، ده‌ستێ خوه دانت سه‌ر برینێ و ئالته‌رناتیڤ و چاره‌سه‌رییان پێشنیاز بکت. په‌ستان ل سه‌ر هه‌ردوو جوینان هه‌یه، به‌لێ ل سه‌ر ئێلیتایێ نینه، له‌ورا دڤێت ئه‌و ب شێوه‌یه‌کێ ئازاد هزر بکت و هه‌ولبدت که‌سێن دی ژی ژ وێ په‌ستانێ رزگار بکت.
مرۆڤ ئازاده د ئاڤاکرنا خوه ده، به‌لێ ب حوکمێ ئینتیمائا وی و ژیانا رۆژانه هنده‌ک تشت هه‌نه وه‌ک گۆتن، کریار، ره‌ئی و ره‌فتار ل گه‌ل ده‌می دبن به‌شه‌ک ژ کولتوورێ وی مرۆڤی، ئه‌و کولتووره دبت ئاسته‌نگ و به‌ربه‌ست د رێکا هزرکرنا وی ده. پرسیار ئه‌وه کانێ ئه‌و مرۆڤه چ بکت؟ هه‌ول بدت خوه راده‌ستی وی کولتووری بکت، یان ب ئێکجاری یاخی ببت و ره‌د بکت، یان ژی په‌نایێ بۆ هێزه‌کا دی ببت وه‌ک ئێلیتایێ؟ ئه‌و ب خوه پێدڤی بوو ئێلیتایێ هه‌ولدابا کو ئه‌و کولتووره نه‌ببا ئاسته‌نگ. به‌لێ ماده‌م کو بوو، نه‌خوه ئه‌و ئێک رامانێ ددت: کو ئێلیتا نینه، یان هه‌گه‌ر هه‌بت ژی لاواز و پاسیڤه، نه‌بوویه خوه‌دان باندۆر و کارێگه‌ری وه‌ک کو من ل سه‌ری دیارکری. نها ژی ل کوردستانێ، تاکه‌که‌سێ کورد هه‌ست ب په‌ستانه‌کا ئێکجار مه‌زن دکت: په‌ستانا سیاسی ژ ئالێ حزبێن سیاسی ڤه، په‌ستانا دینی ژ ئالێ هنده‌ک که‌سێن تیۆلۆژیست ڤه، هه‌روه‌سان په‌ستانا جڤاکی ژ ئالێ هنده‌ک یاسایێن خه‌سپال و بێ وه‌ج. پرسیارا ئه‌ز دخوازم بئازرینم ئه‌ڤه: گه‌لۆ هه‌تا کیژان رادێ ئێلیتایێ شیایه ئاست و باندۆرا وێ په‌ستانێ کێم بکت؟
ل کوردستانێ ئێلیتا (نخبة) وه‌ک گه‌له‌ک تێگه‌هـ و پێکهاته‌یێن دی، هه‌یه به‌لێ مه‌جهوله، وه‌ک پێدڤی نه‌هاتییه ناسکرن. دیارده‌یا دووالیزمێ هه‌یه و د هه‌می بوار وبیاڤان ده وه‌ک ئافاته‌کێ به‌لاڤه دبت.
ره‌وشه‌نبیر یان نه‌ره‌وشه‌نبیر؟
ئه‌و ب خوه که‌سێن ره‌وشه‌نبیر ئه‌ندامن ژ ئێلیتایێ، به‌لێ یا سه‌یر ئه‌وه کو ل کوردستانێ ره‌وشه‌نبیر هه‌نه - وه‌ک کو هنده‌ک که‌س ئیدیعائێ دکن - به‌لێ ئێلیتا ب خوه نینه! هه‌تا نها ژی هێژ پێناسه‌یه‌کا دیارکری بۆ که‌سێ ره‌وشه‌نبیر و که‌سێ نه‌ره‌وشه‌نبیر نینه! هزره‌کا به‌ربه‌لاڤ هه‌یه، دبێژت: هه‌رکه‌سێ چوویه دبستانێ و قه‌له‌می بزانت، هه‌تا راده‌کێ ئه‌و ره‌وشه‌نبیره. هه‌رکه‌سێ نه‌خوانده‌وار ئه‌و نه‌ره‌وشه‌نبیره. ئه‌ڤه ساده‌ترین ئاوایێ هزرکرن و هه‌لسه‌نگاندنێ یه، بسه‌رده‌برنه‌کا مه‌زنه و کوژتنا رامانا په‌یڤ و زاراڤانه. تێکهه‌لکرنه‌کا مه‌زن دناڤبه‌را ئیدیۆمێ خوانده‌وار و ره‌وشه‌نبیر ده هه‌یه. ژبه‌ر ره‌وشا جڤاکێ کوردی و ستره‌کتوورا وی، هه‌رکه‌سێ کو بزانت بخوینت و بنڤیست خوه ب ره‌وشه‌نبیر ل قه‌له‌م ددت. میناک: فه‌رمانبه‌رێن دام و ده‌زگه‌هان، رۆژنامه‌گه‌ر و مێدیاکار، هونه‌رمه‌ند و ده‌نگبێژ، نڤیسکار و هه‌لبه‌ستڤان، مامۆستا و کارگێر، کادر و ئه‌ندامێن حزبی و...هتد، هه‌می خوه ب ره‌وشه‌نبیر دزانن! به‌لێ ژبلی وان ب خوه کی دبێژت ئه‌و ره‌وشه‌نبیرن؟ هه‌گه‌ر وه‌سان بت، کوردستان دبت ئێکه‌مین وه‌لات بۆ ره‌وشه‌نبیران ژبه‌رکو هه‌ژمارا وان قیاسی یه وه‌ک موقاره‌نه دگه‌ل هنده‌ک وه‌لاتێن ئه‌ورۆپی.
ئه‌ز دخوازم پرسیاره‌ک دی بئازرینم: مه پێدڤی ب کیژان ره‌وشه‌نبیری هه‌یه؟ هنده‌ک که‌س هزر دکن کو ئه‌و ره‌وشه‌نبیرن، به‌لێ ده‌مێ تۆ پرسیارێ ئاراسته دکی، دبێژێ: تۆ ژ کیژان جۆری ره‌وشه‌نبیرانی؟ مخابن نزانت! ب تنێ دزانت کو ره‌وشه‌نبیره چونکی خوه دگه‌ل که‌سێن ساده و ساکار، که‌سێن نه‌خوانده‌وار، موقاره‌نه دکت. ئه‌ڤه زولمه‌که د ده‌رحه‌قا که‌سێن نه‌خوانده‌وار ده، ئه‌و د ره‌وشه‌کا ئاوارته ده ژیاینه، ب هنده‌ک کار و کریارێن دی ڤه مژوولن و ئیدیعائێ ب ره‌وشه‌نبیرییێ ناکن. هنده‌ک جاران گازندان ژی دکن، دبێژن: کانێ ده‌ورێ خوه‌دان قه‌له‌مان، چما بێده‌نگن؟ خوه‌زی مه قه‌له‌م زانیبا! مافێ وان هه‌یه ڤێ گازندێ بکن ژبه‌رکو هنده‌ک که‌سان ناڤ ل خوه داینه و وه‌ک ره‌وشه‌نبیر خوه رادگه‌هینن بێ کو بزانن ژ کیژان جۆرێ ره‌وشه‌نبیرانن!
دیاره کو که‌سێن خوه ب ره‌وشه‌نبیر ل قه‌له‌م ددن، گه‌له‌ک ب ته‌یۆرا (ئه‌نتونیۆ گرامشی 1891 – 1937) داخبار بوونه. ئه‌و دبێژت کو هه‌رکه‌س ره‌وشه‌نبیره، به‌لێ نه هه‌رکه‌س دکارت ب فانکسیۆنا ره‌وشه‌نبیرییێ راببت. گرامشی ره‌وشه‌نبیران که‌ته‌گۆریزه دکت بۆ دوو جۆران: ره‌وشه‌نبیرێ ته‌قلیدی و ره‌وشنبیرێ ئۆرگان. جۆرێ ئێکێ ئه‌وه کو قه‌له‌می بزانت، د هه‌مان بازنه‌یی ده ل دۆر خوه دزڤرت وه‌ک مامۆستا، فه‌رمانبه‌ر، مه‌لا، رۆژنامه‌گه‌ر و ...هتد. ئه‌ڤه کاروانه‌که ژ جیل بۆ جیله‌کێ هه‌مان کاری دکن و هه‌مان په‌یامێ رادگه‌هینن، له‌ورا ژی ناڤێ وان ره‌وشه‌نبیرێن ته‌قلیدی نه. به‌لێ ره‌وشه‌نبیرێ ئۆرگان، ئه‌وه کو ب ئاوایه‌کێ ئێکسه‌ر ب دام و ده‌زگه‌هه‌کێ ڤه گرێدایی بت. هه‌روه‌سان ب سازی و دامه‌زرینه‌گه‌هه‌کێ ڤه، خه‌ما وی یا سه‌ره‌کی پارازتنا به‌رژه‌وه‌ندییا وی جهی یه. هه‌گه‌ر ئه‌م ڤان هه‌ردوو جۆران بکن مقیاس، نه‌خوه ل کوردستانێ هه‌ردوو جۆر هه‌نه. به‌لێ ئه‌ڤه دیارده‌یه‌کا گه‌له‌کا که‌ڤنه، سال ب سه‌رڤه چوون و ئێدی ملله‌ت و نه‌ته‌وه ل هنده‌ک جۆرێن دی دگه‌رن ژبه‌رکو ره‌وشه‌نبیرێ ته‌قلدیدی و یێ ئۆرگان وان ملله‌تان تێرناکن چونکی نکارن ببن خالقێ زمانه‌کێ زیندی کو هه‌ولبدن په‌ردێ ژ سه‌ر راستییان هلبدن و تایێ حه‌قییێ بگرن، نکارن ببن خوه‌دی زانینه‌کا به‌رفره‌هـ کو ئالته‌رناتیڤان په‌یدا بکن و ب هزر و فه‌لسه‌فه‌یا خوه، ب هه‌ست و ئیدراکێن خوه، ببن خوه‌دان پلان و پرۆژه کو به‌رژه‌وه‌ندا گشتی بپارێزن.
ده‌ربارێ سه‌رکارێ ره‌وشه‌نبیران (سارته‌ر 1905- 1980 ) دبێژت: سه‌رکه‌ڤتنا ره‌وشه‌نبیران سه‌رکه‌ڤتنا جڤاکی یه و سه‌رنه‌که‌ڤتنا وان سه‌رنه‌که‌ڤتنا جڤاکی یه. هه‌روه‌سان دبێژت: ره‌وشه‌نبیر به‌رپرسیاره ژ گریانا زارۆکه‌کێ ل دوماهیکا دونیایێ. (ئیدوارد سه‌عید 1935 – 2003) دبێژت: "ئه‌ز وه‌ک ره‌وشه‌نبیره‌ک دڤێت هه‌رده‌م راستییێ بێژم ده‌ستهه‌لاتێ"[1]. گه‌له‌کا ب سانه‌هی یه کو که‌سێ ره‌وشه‌نبیر راستییێ بێژت ده‌ستهه‌لاتێ به‌لێ ب مه‌رج کو وی ب خوه باوه‌ری ب وێ راستییێ هه‌بت، هه‌روه‌سان باوه‌ری ب خوه هه‌بت کو که‌سه‌کێ ره‌وشه‌نبیره، مه‌به‌ستا من نه ره‌وشه‌نبیره‌کێ ته‌قلیدی یه و نه ژی ره‌وشه‌نبیره‌کێ ئۆرگانه. دبت پرسیار ل نک خوانده‌ڤانێ هێژا چێببت و بێژت: نه‌خوه مه‌به‌ستا ته کیژان ره‌وشه‌نبیره؟
(جۆلیان به‌ندا 1867 – 1956 ) دبێژت: "ره‌وشه‌نبیر خوه‌دی هێز و به‌هره‌ییێن ئاوارته‌نه، خوه‌دی ئه‌خلاقه‌کێ بلندن، ئه‌و وژدانا مرۆڤایه‌تییێ نه"[2] مه‌خسه‌دا وی ئه‌و نینه کو مرۆڤ یۆتۆپیایی بت، یان د مه‌مله‌که‌ته‌کێ ده ڤه‌ده‌ر و دوور بت، یان ب تنێ ب ئاوایه‌کێ ته‌یۆری سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل جڤاکی و پرسان بکت، یان ب ده‌ڤگه‌رمی په‌یامان رابگه‌هینت، نه‌خێر. به‌لێ مه‌به‌ستا وی ئه‌وه کو ره‌وشه‌نبیر خوه‌دان حس و پره‌نسیپێن پاک و بهێز بت، هه‌روه‌ک ئه‌و ب خوه دبێژت: "ره‌وشه‌نبیرێ راسته‌قینه ئه‌وه کو عاتیفه‌یه‌کا میتافیزیکی و ئه‌خلاق و پره‌نسیپێن حه‌ق و عه‌داله‌تێ وی بئازرینن و هه‌رده‌م تاگرێ ملله‌تی بت و ل هه‌مبه‌ر ده‌ستهه‌لاتا سته‌مکار و گه‌نده‌لکار راستییێ ببێژت".
ل هه‌مان جهی به‌ندا به‌ری هه‌شتێ و چار سالان به‌حسێ ره‌وشا ره‌وشه‌نبیرێن ئه‌مه‌ریکا و جیهانێ دکت، ل سه‌رده‌مێ وی کا چاوان ره‌وشه‌نبیران ده‌ست ژ ده‌ستهه‌لاتا خوه یا ئه‌خلاقی به‌ردان و ب هنده‌ک دروشم و سلۆگانێن ته‌یسته‌یسۆک خوه خاپاندن و که‌ڤتن د بازنێ تائیفه‌گه‌ری و ئینتیمائێن دی یێن به‌رته‌نگ ده. ئه‌و دبێژت لازمه که‌سێ ره‌وشه‌نبیر ب ئاوایه‌کێ به‌رده‌وام به‌رهنگارێ بارودۆخی بت. به‌لێ ئیدوارد سه‌عیدی بۆچوونه‌کا دی ده‌ربارێ وێ چه‌ندێ هه‌یه، دبێژت: "کارێ ره‌وشه‌نبیری ئه‌و نینه کو هه‌رده‌م به‌رهه‌نگارێ حوکوومه‌تێ و ده‌ستهه‌لاتێ بت، به‌لێ کارێ وی ئه‌وه کو د بیاڤێ هزری ده هه‌ول بدت ئاستێ هشیارییێ و زانینێ بپارێزت و نه‌هێلت هزر و راستییێن کو ده‌ستهه‌لات ره‌واجێ بۆ دکت، تاکه‌که‌سێ ساده ب سه‌ر ده ببت"[3].
نها دیارده‌یه‌کا دی ل کوردستانێ په‌یدا بوویه ئه‌ز دکارم ناڤێ وێ بکم بێزاری (أستیاء) ب تایبه‌ت ل جه‌م هنده‌ک که‌سێن خوه‌دان قه‌له‌م یان باشتره ببێژم ره‌وشه‌نبیرێن ته‌قلیدی، ئه‌و ژی ئه‌ڤه یه: به‌رده‌وام گازنده و نه‌رازیبوون ژ ده‌ستهه‌لاتێ و حوکوومه‌تێ بێ کو چو پرۆژه‌یان پێشکێش بکن. مافێ هه‌رکه‌سێ هه‌یه گازندان بکت و نه‌رازیبوونا خوه دیار بکت، به‌لێ وه‌ک من به‌ری نها د سه‌مینار و نڤیسسارێن جودا جودا ده دیارکری: که‌سێ ره‌وشه‌نبیر و که‌سێ نه ره‌وشه‌نبیر هه‌ردوو گازندان دکن، فه‌رق ئه‌وه کو یێ ئێکێ گازنده‌یا وی پرۆژه یه، به‌لێ یێ دوویێ گازنده‌یا وی ب تنێ ئاخاڤتنه. نابت ب چو ئاوایان که‌سێ ره‌وشه‌نبیر، ره‌وشه‌نبیرێ راسته‌قینه، درێغی و لاوازییا ده‌ستهه‌لاتێ بۆ خوه بکت به‌هانه دا کو که‌یسێ خوه ببینت، یان خوه دوور بگرت، یان ژی بێزارییا خوه رابگه‌هینت. ئه‌و (أضعف الأیمان) ه. به‌لێ وه‌ک کو (چارلز رایت میلز 1916 – 1962) دبێژت: هه‌گه‌ر ره‌وشه‌نبیر ب ئاوایه‌کێ هزری خوه دگه‌ل بوهایێ راستی و کیفاحا سیاسی گرێنه‌دت، ئه‌و نکارت ب شیوه‌یه‌کێ به‌رپرسیارانه د ئاستێ ئه‌زموونێ و بزاڤا جاره‌نڤیسێ ده بت.
[1] أدوارد سعید – صور المثقف. دار النهار للنشر، بیروت 1994. ترجمة: غسان غصن. ص 17
[2] هه‌مان ژیده‌رێ به‌ری نها. ل 23
[3] هه‌مان ژیده‌ر. ل 37.
