سەبری سلێڤانەیی
11/02/2013 12:23
دەرازینک:
نیکۆلا دی برناردۆ دی ماکیافیلی ٩٦٤١ – ٧٢٥١ز، هزرمەند و فیلۆسۆفەکی ئیتالی بوو. فیکر و فیلۆسۆفییا وی د بوارێ پۆلیتیکا دۆرهێلی (Political Realism) دە، باندۆرەکا مەزن ل سەر ئاراستێ تەڤگێرا رێنسانسێ هەبوو ب تایبەت ل ئیتالییا و وەلاتێن دەوروبەر. ماکیافیلی ب بەرهەمێن خوە، ب تایبەت پەرتووکا ب ناڤێ "میر" بوو تەیۆریزەکرێ ئێکەتییا نیشتیمانی (National Unity) سەرانسەر جیهانێ. هەروەسان بوو ژیدەر بۆ دەستهەلاتا گەلەک ژ رێبەر و سەرکردێن مللەتان نەخاسمە ل رۆژهەلاتا ناڤەراستێ، هەتا وێ رادێ کو پەرتووکا "میر" جار دبت دەستوور جار ژی قیبلەنامەیا سیاسی بۆ وان رێبەر و سەرکردەیان. ماکیافیلی چوو، بەلێ فیکرا وی ما و پرسێن گرینگ ل پەی خوە هێلان ب تایبەت ل سەر ئەسێنسا (ماهییەتا) کارێ سیاسی و دەستهەلاتێ.
هەر دە‌ستهەلاتەكا هەبت نەمازە يا سياسى، گەرەكە ديمۆكراسي و پرۆگرێسێ بكت مە‌رە‌ما سە‌رەكە بۆ پێكهاتێن جڤاكى د ناڤا دەولەتێ دە. لێ، هەگەر دەولەت ب خوە نەهاتبت دامەزراندن، یان دامەزراندی بت و پێرگی پرسگرێک و قەبخوازییێن مەزن بهێت، وی جاخی پێدڤی ب فیکر و فیلۆسۆفییەکا نوو هەیە. رەوشا ئیتالییا ل وی سەردەمی پێدڤی ب ئینسیاتیڤەکا نوو هەبوو، کو بکارت هەڤگرتنەکێ دناڤبەرا دەڤەرێن ڤەقەتیایی دە پەیدا بکت لێ وێ هەڤگرتنێ پێدڤی ب دەستهەلاتەکا خوەدان هێز و کاریزما هەبوو. واتە، ل دەمێن کریزە و تەنگاسییان، یان دڤێت مرۆڤ ئالاڤان بگوهۆرت و هندەک مێتۆدێن نوو، نەگونجایی، بکاربهینت، یان ژی دڤێت پێشبینییا ئەینی ئەنجامان بکت.
د ناڤ هەر مللەتەکێ دە، دبت دەستهەلات ژ تەخەکا تایبەت هاتبت بۆ نموونە تەخا ئیلیتایێ، بەلێ نابت کارێ وێ ژبۆ ئەینی تەخێ بت ژبەرکو هندەک تەخ و پێكهاتێن دی یێن جياواز دناڤ مللەتی دە هەنە و هەمی پێكڤە خوە د گەمیا وێ دەستهەلاتێ دە دبينن، لەورا ژى دەستهەلات بە‌رپرسيارە كو هەمیان پێکڤە، ب سلامەتى، بگەهينت ئاقارەکی هێمن. مادەم کو جوداهی د ستراکتوور، ئەسێنس و ئاجندایێن وان تەخ و پێکهاتان دە هەیە، نەخوە نۆرمالە هەگەر دەم بۆ دەمی خرەجر یان هەستداری دناڤبەرا وان دە پەیدا ببت بەلێ کی گرانتییێ ددت کو ئەو خرەجر و هەستداری نەبیتە کۆنفلیکت (صراع) و کۆنفلیکت ژی نەبیتە شەڕێ مان و نەمانێ؟ ئەڤە پرسەکا مەترسیدارە، ب تنێ دەستهەلات دکارت گرانتییێ بدت، بەلێ کیژان جۆرێ دەستهەلاتێ گەلۆ؟ ئەڤە یە کالکا هزرا ماکیافیلی، کو ب نێرینا من ب دورستی نەهاتییە فامکرن و پراکتیزەکرن ب تایبەت ژ ئالێ پڕانییا رێبەر و سەرکردێن رۆژهەلاتا ناڤەراستێ ڤە. فیکر و فیلۆسۆفییا ماکیافیلی دەربارێ دەستهەلاتێ تێر رەهەندە، نابت مرۆڤ د ئێک پێرسپەکتیڤی ب تنێ رە لێ بنێرت.
دەربارێ ئەسێنسا دەستهەلاتێ مۆنتێسكيۆ دبێژت: "ئەگەرێن هەبوونا جۆرێن جودا يێن دەستهەلاتێ چو پەيوەندى ب كاودانێن جڤاكى و ديرۆكى ڤە نينە، بەلێ پەيوەندى ب هەماهەنگییێ (تە‌وافقێ) دناڤبەرا دەستهەلاتێ ژ ئالەكى و كاودانێن خوە‌زايى يێن دەولەتێ، ئيمتيدادا جوگرافى، پرس و پرسگرێكێن خە‌لكێ، ئەخلاق و باوە‌رييا خە‌لكێ ژ ئالەكى دى ڤە هەيە"[1]. بەلێ دەستهەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤەراستێ ب تایبەت ل وەلاتێن عەرەبی، چو هزر یان حسێب بۆ کاودانێن خوەزایی یێن دەولەتێ، پرس و پرسگرێکێن خەلکێ، ئەخلاق و باوەرییا خەلکێ نەکرن و هەمی ب جارەکی پشت گوهـ ئێخستن. ئەوان نە شیان، یان نە ڤیان فیلۆسۆفییا ماکیافیلی وەک پێدڤی پراکتیزە بکن، بەلێ ب تنێ هندەک خالێن گرینگ - ئەو ژی بۆ بەرژەوەندا تایبەت و تەمەندرێژییا حوکمی - ژێگرتن و پراکتیزە کرن. ب گۆتنەکا دی، پرانييا وان دەستهەلاتان نەكو ل سەر بنگەهـ و فيلۆسۆ‌فييا ماکیاڤیلی، بەلێ ل سەر ئاست و ئاوایێ فامكرنا وان بۆ هندەک ژ وێ فیکر و فيلۆسۆ‌فييێ هاتنە دامەزراندن. لێ، ئەو فامكرن بكێر جڤاكێ سە‌ردە‌م ناهێت نەخاسمە پشتى كو مرنا تێگەهێن مەزن هاتییە راگەهاندن و مرۆڤێ سڤیل ب ماف و ئازادییێن خوە ڤە بوويە سە‌نتە‌رال.
گەرەكە (مفروض) دەستهەلات ڕەوا بت و ل گۆر سيستە‌مەكێ ديمۆكراسى ئيدارا دەولەتێ بكت. ئەڤە ناهێتە وێ واتێ کو ببت دەستهەلاتەکا ئیدیال چونکی ئەو داخوازە نەکارە (موستەحیلە). لێ هەتا کو دەستهەلات ڕەوا بت، دڤێت پرەنسیپێن دیمۆکراسی و عەدالەتێ بپارێزت و ب ئاوایەکێ جدی سەرەدەرییێ دگەل پرسێن خەلکێ بکت. دبت هندەک جاران دەستهەلات هێزێ وەکو مافەک بکاربهینت و نەهێلت ئەنارشیزم پەیدا ببت، بەلێ هەگەر دەستهەلات ب خوە سەدەمێ پەیدابوونا ئەنارشیزمێ بت، هینگێ چو پەیوەندی ب فیکر و فیلۆسۆفییا ماکیافیلی ڤە نامینت هەروەک ل هندەک دەولەتێن عەرەبی "بوهارا عەرەبی" قەومی و خەلکی ل هەمبەر دەستهەلاتێ سەرهلدایی. بەرێ من گۆتبوو، نها ژی دبێژم کو بوهارا عەرەبی چو پەیوەندی ب تێگەهێ شۆرەشی ڤە نینە، ب تنێ تۆلهلدانەکا دژوارە ژ دەستهەلاتێ داوی کو دەستهەلاتێ پراکتیزەکا خەلەت بۆ فیکر و فیلۆسۆفییا سیاسی کری.
ماکیافیلی چ گۆت و دەستهەلاتێن وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤەراستێ چ کرن؟! کا ئەم هندەک ژ فیکر و فیلۆسۆفییا وی بخوینن، ئەڤجار سیاسەتا وان دەستهەلاتان هەلبسەنگینن. دەربارێ حاکمی- سەرێ پیرامیدا دەستهەلاتێ - و حوکمی و مللەتی، ئەو دبێژت: "پێویستە حاکم ب رێکێن ڕەوا هاتبت سەر حوکمی، هایێ وی ژ مللەتی هەبت، دلۆڤان بت و رێزێ ل ڤیان و داخوازێن هەڤوەلاتییان بگرت نەکو گەندەلییێ بکت، هەتک و نامووسا وان نەبەزینت، چونکی هینگێ دێ کەربێ وان ژێ ڤەبت. یا هەری باش ئەوە کو حاکم خوە دووری ڤان رەفتاران بکت"[2]، دەربارێ مەردینی و کەرەمێ دگەل خەلکێ دبێژت: "باشە هەگەر حاکم کەسەکی مەرد بت، بەلێ ژ قامێ دەرنەئێخت چونکی هینگێ خەلکەک دێ خەلەت تێگەهت و دوور نینە هندەک ئەنجامێن نێگەتیڤ پەیدا ببن" [3]. ل هەمان جهی دەربارێ حەز و رێزگرتنێ دناڤبەرا حاکمی و مللەتی دە، ئەو دبێژت: "هەگەر مللەت ژ حاکمی رازی بت بلا خوە نەترسینت، هزرا چو کودەتایان نەکت. دەربارێ ئاستێ حاکمی یێ رەوشەنبیری و هزری ژی دبێژت "لازمە حاکم (میر) رەوشەنبیر بت، دیرۆکێ ناس بکت و ژیاننامەیا کەسێن ناڤدار بخوونت دا کو هزر و پۆلیتیکا وان بزانت و مفایی ژێ وەرگرت، هەروەسان سەدەمێن سەرکەڤتنا وان ژی بزانت"[4]. دەربارێ هلبژارتنا کەسێن ژێهاتی و لائیق بۆ جهێن بەرپرسیارییێ، کو گەلەک گازندە سەرا وێ چەندێ هەنە، ماکیافیلی ئەو ژبیرنەکرییە، دبێژت: "هلبژارتنا کەسێن رازدار یان (دەستپاک) کارەکی گرینگە، هلبژارتن ل سەر حیکمەت و بیرتیژییا حاکمی دمینت، ب وان کەسان ئەم دکارن ئەقل و هزرا حاکمی بخوینن، هەگەر ئەو کەس دلسۆز بن واتە حاکم ب خوە دلسۆز و خوەدان حیکمەتە، ژخوە هەگەر وەسان نەبن واتە هلبژارتنا حاکمی بۆ وان کەسان کارەکی نە د جهێ خوە دە یە"[5].
نها، دبت خواندەڤان ڤێ پرسیارێ بکت، بێژت: کیژ حاکم یان سەرکردێ عەرەبی (رۆژهەلاتی) وان خالان ب جهـ دهینت؟! بەرسڤ ژی ئەوە، کو هەر خالەکا د بەرژەوەندا مللەتی دە بت حاکمان ب جهـ نەهینان، ب تنێ خالێن د بەرژەوەندا وان دە بن، ئەو ب جهـ هینان لێ ئەو نە گوننەها ماکیافیلی یە.
راستە کو ژئالێ سياسى ڤە، ماکیافیلی هندەك راسپاردە و شيرە‌تێن تايبە‌ت ئاراستە‌يى وان دكت هەروەك: داگيركرن، قركرن، گە‌ندە‌لی، توندى و دژواری، تێوە‌ردان و...هتد. بەلێ نەكو ل هەردە‌مى و هەر جهی، ئەو رە‌وشەكا ئاوارتە بوو ل ئيتالييا. ماکیافیلی دبێژت: "دڤێت مير خوەدان هەيبە‌ت بت، بلا هند هەيبە‌تدار بت كو هەگەر خە‌لكێ نكارى ژێ حە‌زبكت دا ب كێمێ كە‌ربێ خوە ژێ ڤە‌نەكت، ئانكۆ ژێ بترست"[6]، ل جهەكێ دى دبێژت: "دە‌ستە‌سە‌ركرن كارەك رە‌وا يە. كە‌سێ پێ چێببت هينگێ خە‌لك ئامادە يە مە‌دحێن وى بكت، لێ كە‌سێ پێ چێنە‌بت هينگێ دێ كە‌ڤت د خە‌لە‌تييان دە و دێ بەر گازندە بت"[7]. بەلێ مەبەستا وی نە دەستەسەرکرنا سەروەت و سامانێ مللەتی ب خوە یە، یان کەد و کەسپا هەڤوەلاتییێن خوە. ئەو خالە ژی ب رەوش و بارودۆخێ ئیتالییا ڤە گرێدایی بوو، مەبەستا وی تایبەت بوو، نەکو گشتی بوو. ئيبن خە‌لدۆن ژى هندەك راسپاردێن وەسان ئاراستە‌یی سە‌ركردە‌يان دكت، دە‌مێ دبێژت: "سياسە‌ت د گە‌وهەرێ خوە دە كە‌يسديتن و كيندارى يە، پاوانا هێز و دەستهەلاتێ يە، سولتانێ قە‌نج هەيبە‌تا خوە پاشى كورسييا خوە ژ دە‌ست ددت"[8]، بەلێ یا ئیبن خەلدۆنی تۆ دکاری بێژی چو پەیوەندی ب ئیتالییا ڤە نەبوو، واتە گشتی یە.
پە‌رتووكا "مير" بە‌رى چارسە‌د و نووت سالان هاتييە نڤيسين و ژبۆ سیاسەتا ئێکەتییا نیشتیمانی باشە ب تایبەت هەگەر پێدڤی پێ هەبت. ب هزرا من، مە کوردان پێدڤی ب وێ سیاسەتێ هەیە ژ هەر دەمەکێ دی پتر، بەلێ سەرەدەری و پراکتیزێ ژی پێدڤی ب ئالاڤ و مێتۆدان هەیە دا کو غایەتا سەرەکی پەیدا ببت.
دەربارێ پەرتووکا میر، هندەك سەرۆک بەری کو ببن دیکتاتۆر ئەو پە‌رتووك وەك پە‌رتووكەك پيرۆز دديتن. وە‌رگێرێ وێ د پێشگۆتنێ دە دبێژت: "مۆسۆلينى ئەو پە‌رتووك كربوو نامە‌يا دكتۆرايا خوە و هیتلە‌رى ب شە‌ڤ دخواند و بە‌رى بنڤت د بن باليفكێ خوە دە ڤە‌دشارت"[9]، لێ کێماسی یە مرۆڤ هیتلەر و مۆسۆلینی دگەل دیکتاتۆرێن عەرەبی موقارەنە بکت نەمازە هەگەر پرسا ئێکەتییا نیشتیمانی ل بەر چاڤ وەربگرن. ئەم دكارن ڤێ پرسيارێ بئازرينن، بێژن: ئە‌رێ ماکیافیلی ئەو ديكتاتۆر چێكرن يان ديكتاتۆران وەك خوە ئەو پە‌رتووك خواندن و فامكرن؟ نڤيسكار د.كە‌مال مە‌زەر د بە‌رنامەك تايبە‌ت دە[10] گە‌لەك پە‌سنێ ماکیافیلی و پە‌رتووكا مير دا، گە‌لەك جاران گۆت: "ماکیافیلی گە‌ورە‌ترە لە‌وە‌ى كە هەيە"، ئەز دبێژم مەبەستا وی ژ "لەوەی کە هەیە" ئەوە کا دەستهەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤەراستێ چاوان سەرەدەری دگەل فیکر و فیلۆسۆفییا وی کرن. ئەو خواندنەكا ديرۆكى يە، هەولدانە بۆ بە‌رە‌ڤانى و دياركرنا روويێ دى يێ ماکیافیلی ژبە‌ركو روويێ ئێكێ هاتييە پيسكرن ب تايبە‌ت ژ ئالێ ديكتاتۆران ڤە. لێ، مە‌سە‌لە نە كارێكتە‌را ماکیافیلی يە، بەلێ مە‌سە‌لە هزر و تێكستا ماکیافیلی يە، كو گەرەكە ب هوورايى ل سەر راوە‌ستابا. ماکیافیلی ئەو پە‌رتووك بۆ هندەك مە‌خسە‌دان نڤيسيبوو، وەك ديارى پيشكێشى ميرێ خوە كربوو. خواندنەكا هێرمێنۆتيك بۆ تێكستێن وێ پە‌رتووكێ ديار دكت كو ئەو گرينگييێ ب دەستهەلاتێ و چاوانييا پارازتنا دەستهەلاتێ ددت. دەستهەلات هەم ل سەر ئە‌ساسێ ديمۆكراسی، دادوە‌رى و گە‌شە‌گرن، هەم ژی ل سەر ئە‌ساسێ پارازتنا خوە ب چو بوهايێ هەبت. ئەڤە هەژى تێهزرينێ يە و گەرەكە بێ تاگرى بهێتە ئاناليزەكرن. گە‌لەك كە‌سێن ديكتاتۆر وەك هيتلە‌ر، مۆسۆلينی، سە‌دام، قە‌زافی، موبارەك و...هتد، ب ماکیافیلی داخباربوون و تێكستا وى وەك تێكستەك پيرۆز دديتن، بەلێ دوماهيكا وان سە‌لماند كو مە‌سە‌لە ب تنێ دەستهەلات و هەولدانا پارازتنا دەستهەلاتێ بوو. ژبلى پاوانكرنا دەستهەلاتێ، چما كە‌سەك ژ وان ديكتاتۆران نكارى مفايەك دى ژ وێ پە‌رتووكێ ببينت؟!
[1] د. فیصل عباس "قاموس الفلاسفة ج 14" مرکز الشرق الأوسط الثقافى – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص139.
[2] کتاب الأمیر لمکیافیللي، ترجمة: أکرم مٶمن، مکتبة أبن سینا للطباعة والنشر، القاهرة ٢٠٠٤، الباب السادش عشر، ص ٦٨.
[3] ئەینی ژیدەر، بەشێ ١٤، رووپەل ٦٩.
[4] ئەینی ژێدەر، بەشێ ١٤ رووپەل ٦٤.
[5] ئەینی ژێدەر، بەشێ ٢٢ رووپەل ٩٢.
[6] ئەینی ژێدەر، بەشێ ٢٠ رووپەل ٨٧.
[7] ئه‌ینی ژێده‌ر، بەشێ ١٠، رووپەل ٣٠.
[8]د. فیصل عباس " قاموس الفلاسفة ج 14" مرکز الشرق الأوسط الثقافى – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص80.
[9]کتاب الأمیر لمکیافیللي، ترجمة: أکرم مٶمن، مکتبة أبن سینا للطباعة والنشر، القاهرة ٢٠٠٤، ص ٦٩.
[10] به‌رنامه‌ک تایبه‌ت ده‌ربارێ میکیافیلی و به‌رهه‌مێن وی ب تایبه‌ت په‌رتووکا میر ل ته‌له‌ڤزیۆنا KNN ل رۆژا ئه‌ینییێ رێتکه‌ڤتی 3-2-2012 .
