ژ فه‌لسه‌فه‌یا ره‌خنه‌یێ

22/03/2011 03:26

 

ژ فه‌لسه‌فه‌یا ره‌خنه‌یێ

ژ فه‌لسه‌فه‌یا ره‌خنه‌یێ

 

 

 

" هه‌ر خوانده‌ڤانه‌ک سه‌ر ب جڤاکه‌کێ و ژیانه‌ک جڤاکی ڤه‌ یه‌، جڤاک و ژیان هه‌تا راده‌یه‌کێ باندۆرێ ل خواندن و تێگه‌هشتنا وی بۆ تیکستێ دکن‌، دبت کو هنده‌ک ده‌راڤێن به‌رته‌نگ بۆ ڤه‌کن به‌لێ وی ناگه‌هینن تێکستێ هه‌تا کو ره‌هه‌ندێن وێ ئیکتیشاف بکت و ماهییه‌تا وێ بنیاسیت" س سلێڤانی
 
 
 
 
 
 
پێشه‌کی:
دیاره‌ کو پرسا ماهییه‌ت و فانکسیۆنێ گرنگتره‌ ژ پرسا هه‌بوون و نه‌بوونێ، چونکی بوهایێ تشتان د ماهییه‌ت و فانکسیۆنێ ده‌ یه‌، نه‌کو د هه‌بوون و نه‌بوونێ ده‌‌. ب رامانه‌که‌ دی: ده‌مێ کو تشتی ماهییه‌ت و فانکسیۆنا خوه‌ هه‌بت، هینگێ واته‌یا هه‌بوونا خوه‌ رادگه‌هینت و ده‌مێ کو تشتی ماهییه‌ت و فانکسیۆنا خوه‌ نه‌بت؛ هینگێ واته‌یا نه‌بوونا خوه‌ رادگه‌هینت. ئاستێ هه‌بوون و نه‌بوونێ پرسه‌ک رێژه‌یی و دینامیکی یه‌ و‌ پرسێن دینامیکی، زوی ب زوی، د ناڤ جڤاکێ داخستی ده‌ په‌یدا نابن هه‌تا کو مرۆڤ ل گه‌ل مه‌زن ببت ئه‌ڤجار بکارت تێبگه‌هت و سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل بکت. ئه‌م دکارن پرسیاران ده‌ربارێ هه‌بوون و نه‌بوونا گه‌له‌ک تشتان بکن بۆ نموونه‌ ره‌خنه‌. ئه‌رێ مه‌ ره‌خنه‌ هه‌یه؟ مه‌به‌ستا من ژ هه‌بوونێ پتر وه‌کو زمان، ته‌یۆری و فه‌لسه‌فه‌، نه‌ وه‌کو هه‌ولدانێن لاواز کو ب پرسێن که‌ساتی ڤه‌ گرێدایی.
هه‌بوون و نه‌بوونێ پیدڤی ب به‌رده‌وامییێ هه‌یه‌ و به‌رده‌وامییێ ژی پێدڤی ب میکانیزمێ هه‌یه‌، میکانیزم ب واته‌یا کار و ئالاڤان. به‌لێ ئاستێ کاری و بکارهینانا ئالاڤان ژ ده‌مه‌کێ بۆ ده‌مه‌ک دی، ژ جهه‌کێ بۆ جهه‌کێ دی، هه‌روه‌سا ژ که‌سه‌کێ بۆ که‌سه‌کێ دی، جودا یه.‌‌ له‌ورا ئاستێ ئیکتیشاف و داناسینێ ژی دێ جودا بت و ل دوماهییێ هه‌می پێکڤه‌ کارتێکرنێ ل ئاستێ هه‌بوون و نه‌بوونێ ب خوه‌ دکت.
هه‌بوون و نه‌بوونا ژانره‌کێ ئه‌ده‌بی گرنگه،‌ به‌لێ ماهییه‌ت و فانکسیۆن، د ناڤبه‌را هه‌بوون و نه‌بوونێ ده‌، گرنگتره‌‌. ئیکتیشافا ره‌هه‌ند و داناسینا ماهییه‌ت و فانکسیۆنا هه‌ر ژانره‌کێ په‌یوه‌ندی ل گه‌ل ته‌یۆریزه‌کرنێ، ئه‌زمونگه‌رییێ و ئافراندنێ هه‌یه‌، نه‌کو ب خواندنێن غه‌یبی یان ته‌یۆرییێن پێشوه‌خت حازر، یان ژی هۆکارێن ده‌ره‌کی. هه‌گه‌ر ته‌یۆریزه‌کرنێ پێدڤی ب شیان و ئینسیاتیڤان هه‌بت، ئه‌زموونگه‌رییێ پێدڤی ب به‌رهه‌مدانێ هه‌بت‌، نه‌خوه‌ ئافراندنێ ژی پێدڤی ب هزره‌ک ئازاد و فانتازییه‌ک به‌هی و به‌رین هه‌یه‌. مه‌به‌ستا من نه‌ ئیلغائکرنا سه‌ودایی یه ل ده‌مێ پرۆسه‌سا خولقاندنێ‌ هه‌رچه‌نده‌ سه‌ودا رۆله‌ک بچویک دله‌یزت‌، به‌لێ مه‌به‌ستا من باندۆر و فانکسیۆنا هزر و فانتازییێ یه‌ د ئیکتیشاف و داناسینێ‌ ده‌.
 
مه‌خسه‌د ژ ره‌خنه‌گرتنێ:
هه‌ر تێکسته‌که‌ ئه‌ده‌بی وه‌کو ئاڤاهییه‌کێ یه‌ و باشترین دیتن بۆ هه‌ر ئاڤاهییه‌کێ، ئه‌وه‌ کو تاکه‌که‌س هزرا خوه‌ ب کار بهینت، هزرکرن ژ بنسترێ هه‌تا بانی‌. هه‌گه‌ر تاکه‌که‌سی حه‌زا لێگه‌ریانێ د ناڤ ئاڤاهی ده‌ نه‌بت، ئاشنابوونه‌ک ده‌ربارێ زه‌مین، نه‌خشه‌ و هه‌تا دگه‌هت پرۆسه‌سا ئاڤاکرنێ، نه‌بت، هینگێ دویر نینه‌ ئه‌و تاکه‌که‌س د ناڤ ئاڤاهی ده‌ هندا ببت، یان ئه‌و ئاڤاهی ببت زیندانه‌ک به‌رته‌نگ کو ئیدی ئه‌و تاکه‌که‌س نکارت بزاڤ و لێگه‌ریانا خوه‌ به‌رده‌وام بکت، جار دێ ل دۆر خوه‌ زڤرت جار ژی ل دۆر ئاڤاهی پشتی کو ده‌ردکه‌ڤت بێ کو بگه‌هت هوندر "ئیکتیشاف و داناسینێ" و ئه‌ڤه‌ دسه‌لمینت کو "ده‌راڤه‌ک به‌رته‌نگ" ب کار هینایه‌.
ده‌ربارێ تێکستێ، هه‌گه‌ر تاکه‌که‌سی حه‌زا خواندنێ، هێزا ئه‌نالیزێ، هنده‌ک ئالاڤێن ئه‌پستمی و به‌ری هه‌رتشته‌ک دی نیازا ئافراندن و ئاکتیڤکرنێ نه‌بت، هینگێ بێحه‌مد دێ هاڤیبوونه‌ک ل گه‌ل تێکستێ په‌یدا بت و ئێدی نه‌ دکارت خوه‌شییێ ژێ ببینت نه‌ ژی فانتازییا خوه‌ ب کار بهینت. خوه‌شی و هزرکرن و بکارهینانا فانتازیایێ ناهێته‌ وێ واته‌یێ کو مرۆڤ ب ئاوایه‌کێ ساده‌ یان ره‌ها سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل تێکستان بکت، چونکی هه‌ر تێکسته‌کێ تام و رامان و ره‌هه‌ندێن خوه‌ هه‌نه‌ و ئیکتیشاف و داناسینا وان سه‌ره‌ده‌رییه‌ک جدی، دویری پرسێن که‌ساتی، دخوازن. به‌لێ پشتی کو هاڤیبوون ل گه‌ل تێکستێ په‌یدا دبت، ئه‌و تاکه‌که‌س دێ هه‌ول دت ب هنده‌ک هۆکارێن ده‌ره‌کی تێکستێ بریندار بکت ب ئنیه‌تا ئیغتیسابکرنێ، به‌لێ چونکی نه‌ بسپۆر و ئه‌کادیمۆسه‌، له‌ورا نزانت کو هه‌ر تێکسته‌ک ب خوه‌، د پرۆسه‌سا خولقاندنێ ده‌، پتر ژ جاره‌کێ خوه‌ ئیغتیساب دکت. ئه‌ز باوه‌ر دکم کو خوانده‌ڤان ژی گه‌ره‌که‌ پتر ژ جاره‌کێ "خواندنا خوه"‌ د میحرابا تێکستێ ده‌ ئیغتیساب بکت.
ره‌خنه‌ نه‌ به‌س ته‌یۆری و فه‌لسه‌فه‌ یه،‌‌ لێ به‌لێ زمانه‌ک به‌ردار و ئاڤاکه‌ره‌ ژی و باشترین ده‌ستپێک بۆ ئاڤاکرنا ئاڤاهییه‌که‌ نوی "یۆتبییا"[1] یه.
ئه‌و ب خوه‌، هه‌رکه‌سه‌کێ مافێ ره‌خنه‌گرتنێ هه‌یه‌. به‌لێ نه‌ هه‌رکه‌سه‌کێ شیانێن ره‌خنه‌گرتنێ هه‌نه‌. مه‌ره‌م و شیان ژی هه‌تا راده‌یه‌کێ په‌یوه‌ندیدارن. که‌سێ ره‌خنه‌گر ده‌مێ کو دخوازت تێکسته‌ک ئه‌ده‌بی ره‌خنه‌ بکت، گه‌ره‌که‌ شه‌هره‌زا بت د داناسینا تێگه‌هێ لهه‌ڤهاتی و ئاوایێ پێکهاتنێ ده‌‌، راستیار بت ل ده‌مێ هلبژارتنێ و دادوه‌ر بت ل ده‌مێ نرخاندنێ.
میناک: خه‌له‌ته‌ هه‌گه‌ر ئه‌م ژ به‌نائه‌کێ ساده‌ بخوازن کو ته‌لاره‌کێ (ناطحة سحاب) بۆ مه‌ نویژه‌ن بکت یان ب کێمی به‌حسێ ئاڤاکرنا وێ بکت چونکی های ژ پرۆسه‌سا خولقاندنێ - ئاڤاکرنێ نه‌بوویه‌، ژبلی مالنجێ و میزانه‌کێ چو ئالاڤێن دی د ده‌ست ده‌ نینن. به‌لێ هه‌گه‌ر وی به‌نائی ئیسرار کر، هینگێ گونه‌هـ نه‌ گونه‌ها (ناطحة سحاب) ێ یه‌ هه‌گه‌ر ب سه‌ر ده‌ هه‌رفی. دبت ئه‌و به‌نائێ ساده‌ د ئاڤاکرنا کۆخک و خانیکێن نزم و بچویک ده‌ هه‌تا راده‌یه‌کێ شه‌هره‌زا بت چونکی ئه‌زموونا وی سینۆرداره‌ و ئالاڤێن ئاڤاکرن و به‌رهه‌مدانا وی هه‌ژارن، به‌لێ هه‌گه‌ر هۆستایه‌کێ راسته‌قینه‌ بت، کاره‌کێ پاک بکت، ئنیه‌ت و مه‌ره‌مێن وی فێربوون و ئافراندن بت، هینگێ دێ ل خوه‌ موکر هێت و دێ دانپێدانێ کت کو ( ناطحة سحاب) ژ قه‌وه‌تا وی زێده‌ یه‌ و ژبۆ کو خوه‌ شه‌رمزار نه‌کت، نه‌که‌ڤت له‌پێن خوه‌، خوه‌ نیزیک ناکت. ئه‌و به‌نائێ ساده‌ دێ بیته‌ جهێ رێزگرتنێ چونکی شیانێن خوه‌ نیاسین و بۆ خوه‌ هێلا.
به‌لێ مخابن، د جڤاکێ مه‌ ده‌ "به‌نائێ ساده‌" ئاماده‌ یه‌ بێ دودلی خوه‌ ل ته‌لارێ بدت. ئه‌ز باوه‌ر ناکم کو خوه‌لێدانا وی ئینسیاتیڤ بت، به‌لێ باوه‌ر دکم کو سه‌رگه‌رمی بت و ڤالاهی ژی ب سه‌رگه‌رمیێ پر نابت.
ئه‌ز دبێژم‌ کو مه‌خسه‌دا سه‌ره‌کی ژ ره‌خنه‌گرتنێ گه‌ره‌که‌ مه‌خسه‌ده‌که‌‌ یۆتۆبیایی بت، ‌لێ هه‌گه‌ر هات و مه‌خسه‌د ب تنێ زه‌مینه‌یه‌ک خوه‌ش بت بۆ هنده‌ک که‌سێن سه‌رگه‌رم دا کو ڤالاهیێ داگرن و هنده‌ک ئالته‌‌رناتیڤێن خوه‌ بسه‌پینن‌؛ هینگێ دیسان یۆتۆبییا که‌ساتی باشترین ئالته‌رناتیڤه‌.
دبت کو تاکه‌که‌سێ مه‌ خوه‌دان نێرینه‌ک که‌ساتی و جودا بت، به‌لێ تو بێژی گه‌هیابت وی ئاستی کو خوه‌دان یۆتۆبییایه‌ک خوه‌سه‌ر بت؟
 
ره‌خنه‌یا جڤاکی:
وه‌سا دیاره‌ کو مرۆڤ د هه‌ر بار و بیاڤی ده‌ محتاجی یۆتۆبیایێ یه‌، چونکی د هه‌ر بار و بیاڤی ده‌  تووشی هنده‌ک قه‌بخوازییێن دژوار دبت ل ده‌مه‌کێ کو ئه‌و ب خوه‌ ده‌ستڤالا یه‌، ژ بلی (مالنج و میزانێ) وه‌کی دی بێ ئالاڤه‌؛ نزانت دێ چاوان سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل پرس و تێگه‌هێن مه‌زن‌ کت.
ب گشتی، ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌که‌ ئیستیهلاکی نه‌، ئانکۆ نه‌ به‌رهه‌مدارن. ئه‌م ل گۆر هنده‌ک ئاجندا و سیاسه‌تێن که‌ڤنارێن سه‌له‌فییان دژین. فه‌رهه‌نگا مه‌ هێژ ڤالا یه‌ ژ فه‌زیله‌ت و لێبۆرینێ و چونکی دیرۆکا مه‌ پره‌ ژ کینداریێ، خوینێ، براکوژی و تۆلڤه‌کرنێ، له‌ورا ژی باندۆرێن وان به‌رده‌وامن و که‌ساتییا کورد بێچار بوویه‌ ته‌نانه‌ت که‌سێن (ره‌وشه‌نبیر) ژی هه‌گه‌ر هه‌بن.
ما هه‌تا که‌نگی ل شوینا دانپیدانێ مرۆڤ مه‌دح و سه‌نایان بکت؟ ل شوینا لخوه‌موکرهاتنێ خنزییێ بکت؟ ل شوینا تافێلکرنێ خوه‌ بریندار بکت؟ ل شوینا چاره‌سه‌رکرنا پرسگرێکان ل ئالته‌رناتیڤان بگه‌رت؟ ل شوینا نه‌هێلانا برس و هه‌ژارییێ فه‌تره‌ و زه‌کاتێ بدت؟ ل شوینا سولح و ئاشتییێ ئاگربه‌ستێ راگه‌هینت؟ ل شوینا نه‌هێلانا ده‌رد و نه‌ساخییێ ده‌رمانان چێکت؟ ل شوینا کاملانه‌کرنێ هه‌ست ب کێماسییێ بکت؟
گوهۆرینا وێ ره‌وشا ئالۆز پیدڤی ب فه‌لسه‌فه‌ و زانست و ئه‌پستمێ‌، ب ئینسیاتیڤێن خورت و جدی‌ و ب که‌سێن خوه‌دان بریار و هه‌لویست، ب سازییێن ئاڤاکه‌ر و به‌رپرسیار هه‌یه‌، نه‌کو ب هنده‌ک فه‌رمانبه‌ر یان چه‌ته‌یان‌. پرانییا جاران تاکه‌که‌س د جڤاکێ ده‌‌، ب تایبه‌ت د ناڤه‌ندا ره‌وشه‌نبیری ده‌، هزر دکت کو وی تایبه‌تمه‌ندییه‌ک هه‌یه‌ و دکارت ببت خوه‌دان پرس و پرسیارێن چاره‌نڤیسی‌، خوه‌ قانع دکت کو ئه‌و ره‌وشه‌نبیره‌ و دشێت ببن رێبه‌ر بۆ جڤاکێ خوه‌ بێ کو هزرا خوه‌ د که‌د و به‌رهه‌مدانێ ده‌ بکت. ژ بیر دکت کو دیرۆک ب خوه‌ دادگه‌هه‌ و ئه‌و به‌ری هه‌رکه‌س دی دێ هێته‌ دادگه‌هکرن چونکی ب ئاوایه‌کێ ژ ئاوایان ئه‌و ژی به‌شداره‌ د په‌یدابوونا که‌ساد و فه‌سادێ ده‌.
 
 
 
" هنده‌ک که‌س هه‌نه‌ خوه‌شییا خوه‌ به‌س د ناڤ جڤاتان ده‌ دبینن، حه‌ز دکن خوه‌ د ناڤا قه‌ره‌بالغێ ده‌ ڤه‌شێرن و که‌سێ های ژ وان و هویراییێن ژیانا وان نه‌بت، که‌رامه‌تا وان د کاره‌کێ ئیداری و رۆتینی ب تنێ ده‌ یه‌، خه‌ما وان یا مه‌زن ئه‌وه‌ کو ببن سه‌ره‌ک ژ که‌رییه‌کێ ب دویڤ شڤانه‌کێ ڤه‌، یان سه‌ربازه‌ک د بن ئه‌مرێ سه‌رکرده‌یه‌کێ ده‌، یان ژی عه‌بده‌ک د خزمه‌تا سته‌مکاره‌کێ ده‌. کێم که‌س ژ وان وه‌رارێ دکن و خوه‌ دگوهۆرن ب تنێ دا کو ئه‌و ژی ببن شڤانه‌ک یان سه‌رکرده‌یه‌ک یان ژی سته‌مکاره‌ک و به‌س".[2]
ئه‌و که‌س د ناڤ جڤاکێ کوردی ده‌ زه‌حفن و ل ناڤ گه‌له‌ک سازی‎ و فه‌رمانگه‌هـ و دامه‌زرینگه‌هان ده‌ هه‌نه‌. خوه‌ قانع دکن کو ئه‌و پێخه‌مه‌ت گوهۆرینێ کار دکن، به‌لێ د راستییا خوه‌ ده‌ ئه‌و به‌شدارییێ د نه‌گوهۆرینێ ده‌ دکن و ب هنده‌ک مه‌هانه‌ و ئه‌خلاقییاتان " جڤاکێ خوه‌ و ژیانا جڤاکێ خوه‌ یێن کو ئه‌و سه‌ر ب وان" دخاپینن. ئه‌ڤه‌ گونه‌ها هه‌ری مه‌زنه‌‌ کو تاکه‌که‌سێ کورد ژ پشتی سه‌رهدانا بوهارێ هه‌تا نها پێ رادبت. پارادۆکسه‌ک مه‌زنه‌، نه‌ فه‌لسه‌فه‌ و نه‌ ژی ئه‌خلاق وێ قه‌بیل دکت.
ئه‌و تاکه‌که‌س ب خوه‌ ئه‌ندامه‌ ژ جڤاکه‌کێ و ئه‌و جڤاک خوه‌دانێ ژێده‌رێن تایبه‌ته‌ و پرانییا وان ژێده‌ران نه‌به‌رهه‌ڤن بۆ گوهۆرینێ‌ له‌ورا ژی جڤاک دامایی یه‌ و گه‌له‌ک هه‌نه‌، به‌شدارن د گونه‌هێ ده‌: دین، سیاسه‌ت، کولتوور و...هتد. دیاره‌ کو چاره‌سه‌ری ب ریفۆرمێ یه‌ بێ کو که‌سه‌ک ناسنامه‌ و تێگه‌هـ و ماهییه‌ت و فانکسیۆنا خوه‌ یا راسته‌قینه‌ ژ ده‌ست بدت.
وه‌لاتێ‌ پێشکه‌ڤتی ژ ره‌حمێ جڤاکه‌ک پیشکه‌ڤتی ده‌ردکه‌ڤت، جڤاکێ پیشکه‌ڤتی ژی ژ ره‌حمێ تاکه‌که‌سێ پێشکه‌ڤتی ده‌ردکه‌ڤت. هه‌تا راده‌یێ کارتێکرنێ چاره‌نڤیسێ وان هه‌رسێیان پێکڤه‌ گرێدایی یه‌. دبت کو تاکه‌که‌سه‌کێ پیشکه‌ڤتی بکارت بێ جڤاکه‌ک یان وه‌لاته‌ک نه‌پێشکه‌ڤتی هه‌ولا به‌رده‌وامیێ بدت و هه‌تا راده‌یه‌کێ سه‌ر بکه‌ڤت، به‌لێ تو بێژی کو جڤاکه‌ک یان وه‌لاته‌ک نه‌پێشکه‌ڤتی بکارت بێ تاکه‌که‌سه‌ک پێشکه‌ڤتی به‌رده‌وام ببت؟ تاکه‌که‌سێ ئازاد پێکهینه‌ره‌ بۆ جڤاک و ده‌وله‌ته‌که‌ ئازاد. ئه‌ها ل ڤێرێ هێز و بوهایێ تاکه‌که‌سی دیار دبن چونکی تاکه‌که‌س بنگه‌هه‌، نه‌کو‌ جڤاک یان وه‌لات. ئه‌ده‌بیات ژی باشترین جهه‌ کو ببت پیشه‌سازی بۆ چێکرنا تاکه‌که‌سێن ئازاد و پێشکه‌ڤتی ژبه‌ر کو هینگێ ئه‌و تاکه‌که‌س دکارن جڤاکه‌کێ ساز ئاڤا بکن و ئه‌و جڤاک ژی دکارت وه‌لاته‌ک سه‌ربخوه‌ و کاملانه‌ ئاڤا بکت و ئه‌ڤه‌ گه‌وهه‌رێ یۆتۆبییایێ یه‌.
 
ره‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی: ره‌خنه‌ چاڤێ سێیه‌مینه‌ بۆ تێکستێ!
ده‌ربارێ ره‌خنه‌گری: دبت کو هزر، نێرین و پرسپه‌کتیڤێن که‌سان ژ هه‌ڤ جودا بن و ئه‌ڤه‌ تشته‌که‌ نۆرماله‌. لێ جیهانا ئه‌ده‌بیاتێ که‌فیله‌ کو وان هه‌موویان بگه‌هینت هه‌ڤدو. به‌لێ ل گه‌ل به‌رمایکێن کولتووره‌کێ سه‌قه‌ت و په‌روه‌رده‌یه‌کا‌ سته‌ور و هزره‌که‌ نه‌ژادپه‌رستانه‌، جڤاک نابت کۆمارا فه‌زیله‌تێ.
 
 
"ل هه‌ر جهـ و ده‌می، هنده‌ک که‌س هه‌نه‌ هزر دکن کو کلیل د ده‌ست وان ده‌ یه‌، له‌ورا دخوازن به‌رهه‌مێ ته‌ قفل بکن ب تنێ دا کو ب ده‌ستێ وان ڤه‌بت".[3]
ئه‌و که‌سێن وه‌ها، تو دکاری بێژی کو دیماغۆژی و که‌یسدیتن د فرشکێ وان ده‌ یه‌، دخوازن هه‌بوونا خوه‌ ل سه‌ر حه‌سابا هه‌رتشته‌ک دی و هه‌رکه‌سه‌ک دی بسه‌لمینن، دویر نینه‌ ب ئاوایه‌کێ ته‌یۆری تشته‌کێ بێژن به‌لێ ب ئاوایێ پراکتیک تشته‌ک ئێکجار هه‌ڤدژ بکن. هنده‌ک جاران ب خورتی خوه‌ دکن ره‌خنه‌گر و ئیستیغلالا نه‌بوونا ره‌خنه‌یێ وه‌کو زمان، ته‌یۆری و فه‌لسه‌فه‌ دکن. ئه‌ڤه‌ واته‌یا شێزۆفرێنیایێ ددت. که‌سێ ره‌خنه‌گر دڤیا خوه‌دان که‌ساتی و مۆراله‌ک میهره‌بان بت، نه‌ که‌سه‌ک حاقد بت و هه‌ست ب کێماسی یان پرسگرێکێن ده‌روونی بکت.
ئه‌و ب خوه‌، داناسینا هنده‌ک هه‌لبه‌ست، یان چیرۆک و نڤیسارێن هنده‌ک دۆست و هه‌ڤالان نابته‌ ره‌خنه‌، هه‌روه‌سا نڤیسینا هنده‌ک کۆلۆمان ل رۆژنامه‌، کۆڤار و به‌لاڤۆکان ژی نابت ره‌خنه‌، ژ به‌ر کو ره‌خنه‌ رێبازه‌‌ و چه‌ند مێتۆدێن خوه‌ هه‌نه‌، به‌لێ دیاره‌ کو داناسینا هه‌لبه‌ست و نڤیسارێن هه‌ڤالێن که‌ساتی و نڤیسینا هنده‌ک کۆلۆمان ‌ب تنێ هه‌ولدانه‌ بۆ سه‌لماندنا ئاماده‌بوونا خوه‌، دا کو ڤه‌قه‌تاندن ژ خوانده‌ڤانان په‌یدا نه‌بت. هه‌گه‌ر خوه‌دانێ وان کاران وه‌کو ره‌خنه‌ حه‌ساب بکت، هینگێ راستییه‌کێ رادگه‌هینت: کو ره‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی نینه‌، به‌لێ ره‌خنه‌یا رۆژنامه‌گه‌رییێ هه‌یه‌ ئه‌و ژی چاوان دهێت وه‌سان دچیت. ئانکو: رێباز و ته‌یۆرییێن مه‌زن نینن، به‌لێ هنده‌ک پێکۆلکێن ساڤا هه‌نه و بۆ هنده‌ک مه‌ره‌م و داخوازێن که‌سایه‌تی نه‌‌.
پیڤانێن ره‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی ئه‌و نینن کو که‌سێ ره‌خنه‌گر ب که‌یفا خوه‌ بکت، ل گۆر حه‌ز و مگێزێن خوه‌ تێکسته‌کێ هلبژێرت ئه‌ڤجار ب هه‌مان ئاوایی سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل بکت. گاڤا خوازت دێ که‌سه‌کێ بلند کت بۆ رویمه‌تی، یان دێ که‌سه‌ک دی نزم کت ژ ئه‌دغه‌می. دبت کو ئه‌ڤه‌ نه‌ ره‌خنه‌ بت،‌ به‌لێ تو دکاری بێژی هه‌ولدانێن خوه‌کێمکرن و ئیلغائا زاتێ خوه‌ یه‌، ده‌ربرینێن سه‌قه‌تن ژبۆ موزایه‌دێ ل سه‌ر که‌س یان لایه‌نه‌که‌ تایبه‌ت ئه‌و ژی دیسان به‌رژه‌وه‌ندییا که‌ساتی یا (ره‌خنه‌گری) دکت جهێ پرسیار و گومانێ. ره‌خنه‌گر ئه‌وه‌ یێ کو پرسێن که‌ساتی نه‌کت د ناڤ پرسێن ئه‌ده‌بی ده‌، تێکستێ هلبژێرت نه‌کو خوه‌دانێ تێکستێ هلبژێرت، ئاگه‌هـ ژ تێکستا ئه‌ده‌بی هه‌بت و ب هشیاری سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل بکت، هه‌ستیار و هویربین بت د لێگه‌ریانێ ده‌ و لێگه‌ریانا وی ژ تێکستێ ده‌ست پێ بکت و د تێکستێ ده‌ ب دوماهیک بهێت. نه‌به‌رئاقله‌ کو ئه‌و ل گۆر مه‌زاجێ خوه‌ سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل تێکستێ بکت یان تنێ ب دو چاڤان ل تێکستێ بنێرت. هه‌رکه‌سێ مه‌زاج هه‌یه‌، هه‌رکه‌سێ دو چاڤ هه‌نه‌، به‌لێ نه‌ هه‌رکه‌س دکارت ببت ره‌خنه‌گر. دیاره‌ ژی کو ره‌خنه‌ چاڤێ سێیه‌مینه‌ بۆ تێکستێ. ئه‌ز باوه‌ر دکم کو تێکستا ئه‌ده‌بی وه‌کو زێری یه‌ و ره‌خنه‌گرێ راسته‌قینه‌ ژی دڤیا وه‌کو زێرنگه‌ری رژد و سه‌برین بت.
 
ده‌ربارێ تێکستێ: هه‌ر تێکسته‌ک ب سه‌رێ خوه‌ نڤیسینه‌که‌. "نڤیسین ده‌رکه‌تنه‌ ژ مرنێ، تێکلی ل گه‌ل خوانده‌ڤانان هه‌یه و خوانده‌ڤان زندی یه‌، دئاخڤت و دهزرینت، نڤیسین نه‌ بێده‌نگی یه‌ به‌لێ ده‌نگێ خوانده‌ڤانانه‌".[4]
هه‌ر نڤیسینه‌کا هه‌بت، واته‌ و ره‌هه‌ندێن خوه‌ یێن جودا و تایبه‌ت هه‌نه‌، هه‌ر خوانده‌ڤانه‌ک ژی ب زمانه‌کێ دخوینت، ب ئاوایه‌کێ تێدگه‌هت و تامه‌کێ ژێ دبینت، ئانکو نابت خوانده‌ڤانه‌ک زمانێ خواندنا خوه‌ و ئاوایێ تێگه‌هشتنا خوه‌ و جۆرێ تاما خوه‌ بکت پیڤان بۆ هه‌می خوانده‌ڤانێن دی چونکی ئه‌و ره‌وشه‌که‌‌ که‌ساتی یه‌، بۆ وی ب تنێ یه‌. ئه‌ز دکارم بێژم ژی کو هه‌ر خواندنه‌ک نڤیسینه‌که‌ و هه‌ر نڤیسینه‌ک ژی خواندنه‌که‌. "دبت کو هه‌ر تێکسته‌ک هه‌تا راده‌یه‌کێ رۆهن یان تاری بیت، به‌لێ چو تێکستان په‌رده‌ نینن"[5] .
ئه‌ز ژی هه‌ڤده‌نگێ رۆلان پارتم و دبێژم کو هه‌ر تێکسته‌ک قابله‌ بۆ ره‌خنه‌یێ و هه‌ر ره‌خنه‌ ژی قابله‌ بۆ ره‌خنه‌یێ ژبه‌رکو ره‌خنه‌ زمانه‌که‌‌ ده‌ربارێ زمانه‌ک دی. هه‌ر ره‌خنه‌یه‌کا هه‌بت گه‌ره‌که‌ ته‌حه‌مولا وێ راستییێ بکت چونکی گه‌له‌ک جۆرێن ره‌خنه‌یێ هه‌نه‌ به‌لێ هنده‌ک جۆر ته‌حه‌مولێ ناکن هه‌روه‌ک ره‌خنه‌یا مۆرال و په‌رگالی، ئه‌ڤه‌ دژوارترین جۆره‌ کو ب مۆرال و په‌رگالێ که‌سان ڤه‌ گرێدایی یه‌. ره‌خنه‌یا بابه‌تییانه‌ ژی هه‌یه‌ به‌لێ ئه‌و جودا یه‌، دویره‌ ژ مۆرال و په‌رگالێ که‌سان و ئه‌ڤ ئێکه‌ کێمه‌ د ناڤه‌ندا (ره‌وشه‌نبیری) ده‌.  هه‌گه‌ر که‌سه‌ک د ئه‌ده‌بیاتێ ده‌ شه‌هره‌زا بت، دێ زانت کا ره‌خنه‌ چی یه‌، هه‌روه‌سا هه‌گه‌ر د ره‌خنه‌یێ ژی ده‌ شه‌هره‌زا بت هینگێ دێ زانت کا ئه‌ده‌بییات چاوا دهێته‌ ئاڤاکرن و ده‌ستپێکا ئاڤاکرنێ تێکسته‌. جهێ سه‌رسامییێ یه،‌ کو ئه‌دیبه‌ک نزانت ره‌خنه‌ چی یه،‌ یان ره‌خنه‌گره‌ک نزانت ئه‌ده‌بیات چی یه‌. که‌سێ ره‌خنه‌گر گه‌ره‌که‌ بزانت کو پتر ژ خواندنه‌کێ بۆ تێکستێ دڤێت. نابت که‌سێ ره‌خنه‌گر ل گۆر هه‌ستێن خوه‌، هه‌لویستێن خوه‌، ره‌وش و بارودۆخێن خوه‌ و پاشخانه‌یا خوه‌ یا ئینفۆرماسیۆنی، رامانه‌کێ ب تنێ بۆ تێکستێ ڤه‌برت. دیاره‌ کو تێکستا ئه‌ده‌بی ژی وه‌کو که‌ڤاله‌کێ ئه‌پستراکته‌‌‌، گه‌ره‌که‌ پتر ژ سه‌مت و ئاراسته‌یه‌کێ مرۆڤ لێ بنێرت و ببینت و هه‌ر نێرینه‌ک که‌فیله‌ کو ئیکتیشافا تشته‌ک نوی تێده‌ بکت. تێکستا ئه‌ده‌بی ب خوه‌ ڤه‌کری و ئازاده‌، هه‌رکه‌س دکارت خوه‌ نێزیک بکت، به‌لێ نه‌ هه‌رکه‌س دکارت تێبگه‌هت و ره‌هه‌ندێن وێ ده‌ستنیشان بکت، یان ماهییه‌ت و پێکهاتنا وێ ناس بکت. ئاستێ ناسکرنێ دمینت ل سه‌ر ئاستێ خواندنا که‌سێ ره‌خنه‌گر، ل سه‌ر ئالاڤ و شیوه‌یێ سه‌ره‌ده‌رییا وی، هه‌روه‌سا ل سه‌ر ڤیان و داخوازێن وی، کا هه‌تا کیژان راده‌یێ وی ئالاڤێن کێس هه‌نه‌؟ چه‌ند دخوینت؟ چاوان دخوینت؟ چما دخوینت؟ ئه‌گه‌رێن هلبژارتنا وی بۆ تێکسته‌کێ ژ تێکستان چ نه‌؟ و...هتد؟
 "ل جهێ ئافراندن و نڤیسینا پرتووکان، ئه‌م ب هه‌ڤدو ڤه‌ مژوول دبن".[6]
ئه‌و ژی جۆره‌ نه‌ساخییه‌که‌ هنده‌ک نڤیسه‌ران دگرت و ل گه‌ل ده‌می ئه‌و نه‌ساخی ڤه‌دگرت. هنده‌ک نڤیسه‌ر حه‌ز دکن هه‌رده‌م هه‌ڤبه‌ره‌ک هه‌بن و خره‌جرێ ل گه‌ل بکن، دویری پرسێن هزری و ئه‌پستمۆلۆژی. بێهنا وان بێ هه‌ڤرک ناهێت، دچن و دهێن و به‌حسا تارییێ دکن به‌لێ ئه‌و شیان نینن کو شه‌مالکه‌کێ ب تنێ ژی د وێ تارییێ ده‌ هلکن. نڤیسکاری و ره‌خنه‌گری ژ وان که‌سان به‌ریئن. ئه‌و که‌س ژی وه‌کو هنده‌ک که‌سێن دی د ناڤ مه‌ ده‌ گه‌نده‌لییێ دکن و ل ده‌مێ خوه‌ده‌ربرینێ به‌حسا نه‌زاهه‌تێ دکن.
ل گۆر گۆتنا مۆنتینی یا به‌ری نها، دیاره‌ کو مه‌ ژی ره‌خنه‌یا راڤه‌یی نینه،‌ به‌لێ ب تنێ هنده‌ک ژ ره‌خنه‌یا فه‌رهه‌نگی و رۆژنامه‌گه‌ری - سه‌رڤه‌سه‌رڤه‌ - هه‌یه‌. چما ره‌خنه‌یا راڤه‌یی په‌یدا نه‌بوویه‌؟ چما ره‌خنه‌گه‌ر به‌حسا پرۆسه‌سا ئافراندن یان خولقاندنا تێکستێ ژ ده‌ستپێکێ ناکت، کا چاوان وه‌ک هه‌ر ژیانداره‌ک دی چێدبت و ژ دایک دبت، ئه‌ڤجار سیمایێن خوه‌ وه‌ردگرت؟ هه‌ر تێکسته‌کا ئه‌ده‌بی ته‌مه‌ن و پرۆسه‌سه‌کا ئافراندنێ هه‌یه نه‌ ب تنێ به‌رهه‌مێ کێلیکه‌کێ یان ده‌مه‌کێ تایبه‌ته،‌ به‌لێ مخابن وه‌سا سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل دهێته‌ کرن هه‌روه‌ک تێکسته‌ک دابرایی ژ جهـ، ده‌م و په‌رگالی‌. هه‌تا نها هه‌ر تێکست یان ژانره‌ک ب تنێ ژ ئالییێ ئه‌ده‌بی - ده‌ره‌کی ڤه‌ دهێته‌ ره‌خنه‌کرن و ئاستێ سه‌رکه‌ڤتن یان نه‌سه‌رکه‌ڤتنا ره‌خنه‌یێ ل سه‌ر ئاستێ زانینا ره‌خنه‌گری و مێتۆدێن وی دمینت، ئانکۆ ل سه‌ر ئالاڤ، په‌یوه‌ندی و سه‌ده‌مێن هلبژارتنا وی بۆ بابه‌تی. به‌لێ چما ژ ئالیێ پسیکۆلۆژی ڤه‌ ره‌خنه‌ بۆ تێکستێ یان به‌رهه‌می و که‌ساتییێن وی ناهێته‌ کرن؟ ما که‌نگی هنده‌ک تێکست و به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بی وه‌کو" دایک، ئانا کارنینا، جاز، خیمیائی، کۆکۆرۆ، لێگه‌ریان ل زه‌مانێ هندا، سۆفیا و...هتد" ب تنێ ژ ئالییێ ئه‌ده‌بی – ده‌ره‌کی ڤه‌ هاتینه‌ ره‌خنه‌کرن؟ ما نه‌ پتر ژ ئالیێ پرۆسه‌سا ئافراندن و پسیکۆلۆژیێ ڤه‌ هاتینه‌ ره‌خنه‌کرن و هه‌تا نها ژی؟
 
ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل تێکستێ هێژ کلاسیکه‌، ئانکۆ هێژ چاندا بهیستنێ زاله‌ و باشترین نموونه‌ ژی هه‌لبه‌سته‌. گه‌له‌کییا نڤیسه‌رێن مه‌ ب هه‌لبه‌ستێ ده‌ست پێ دکن، پاشی هنده‌ک ژانرێن دی دنڤیسین وه‌کو چیرۆک، رۆمان و ...هتد. دبت کو به‌هرا پتر ژ میراتێ کلاسیکی هه‌لبه‌ست بت، ره‌وشه‌نبیری ب هه‌لبه‌ستێ هاتبت نیاسین، به‌لێ سه‌ده‌مێن دی ژی هه‌نه‌ وه‌کو: نه‌بوونا پاشخانه‌یا ئه‌پستمی، نه‌بوونا زمانێ ره‌خنه‌یێ، نه‌بوونا به‌رهه‌مدانه‌ک هزری و ئه‌پستمی و...هتد. د قووناغێن بۆری ده‌ هه‌لبه‌ست ژی پتر بۆ گه‌هاندنا په‌یامێ و غه‌زه‌لا یارێ و وه‌لاتی و ده‌ربرینا هه‌لبه‌ستڤانی هاتییه‌ بکارهینان.
 
 
هه‌لبه‌ست ب خوه‌ زمانه‌ک ساز و زندی یه‌ و زمان ژ هندێ مه‌زنتره‌ کو ب تنێ بۆ غه‌زه‌ل و زه‌خره‌فه‌یێ بهێته‌ بکارهینان. راسته‌ کو زمان نکارت دوماهیک سیمایێن تێکستێ ڤه‌برت، به‌لێ دکارت سیمایێن پێشییێ بخوینت و هه‌ر تێکسته‌کا هه‌بت ل گه‌ل ده‌می گرێکێن خوه‌ ڤه‌دکت، ئانکۆ دویری خوه‌دانێ وێ و باندۆران. به‌لێ نه‌بوونا تێگه‌هه‌ک راست بۆ تێکستێ و ماهییه‌ت و خولقاندنا وێ، گه‌له‌ک نڤیسه‌ران ب سه‌ر ده‌ دبت و ل دوماهییێ،  ل جهێ زندیبوونێ، ئه‌و نڤیسه‌ر مرنا خوه‌ رادگه‌هینن.
دیاره‌ کو تێکست ئازاد بوویه‌ و ئێدی چو سینۆر و قالبان ناپه‌ژرینت هه‌تا کو که‌سه‌ک بخوازت ل گۆر سینۆر و قالبێن خوه‌ بریارا چاره‌نڤیسێ وێ بدت. هه‌گه‌ر نڤیسکاران ب خوه‌ ئیدی چو ده‌ستهه‌لات ل سه‌ر تێکستێن خوه‌ نه‌مابن، پا چاوان ره‌خنه‌گران دێ ده‌ستهه‌لات ل سه‌ر تێکستێن وان هه‌بن؟ ئاخر نڤیسکار ئازاده‌ د ده‌ربرین و هبژارتنێ ده‌، ‌لێ ره‌خنه‌گر نه‌ ئازاده‌. به‌لێ دیاره‌ کو هنده‌ک که‌س ته‌ڤلهه‌ڤییێ چێدکن و زیانێ دگه‌هینن تێکستێ بۆ خاترا تۆلڤه‌کرنێ ژ نڤیسه‌ران، دیاره‌ وان که‌سان چو ئالته‌رناتیڤێن دی باشتر نینن له‌ورا کێمچاره‌ نه‌ و هلبژارتنێن وان خه‌له‌تن.
تێکستا ئه‌ده‌بی په‌یوه‌ندییه‌کا راسته‌راست ل گه‌ل نه‌هشێ نڤیسکاران ڤه‌ هه‌یه‌ و ب تنێ د خه‌لوه‌تگه‌هێ ده‌ ره‌خنه‌گر دکارت وێ ره‌وشێ فێهم بکت. به‌لێ دیاره‌ ره‌خنه‌گر سه‌ره‌ده‌رییێ ل گه‌ل تێکستا ل سه‌ر کاغه‌زێ ب تنێ دکت، ئانکۆ به‌ری بکه‌ڤت سه‌ر کاغه‌زێ های ژێ نینه‌ و نزانت کا ژ کویڤه‌ هاتییه‌ و چما هاتییه‌ و ژ بۆ چی هاتییه‌! ل ڤێرێ پرۆسه‌سا خولقاندنا تێکستێ دبت پرسیار به‌لێ ره‌خنه‌گر نکارت خوه‌ لێ بدت چونکی مه‌به‌ستا وی پێشوه‌خت تێکست نه‌بوویه‌، به‌لێ خوه‌دانێ تێکستێ بوویه‌. هه‌گه‌رنا، ره‌خنه‌یا تێکستێ پیڤانێن خوه‌ یێن تایبه‌ت هه‌نه‌. هه‌ر به‌رهه‌مه‌کێ‌ ئه‌ده‌بی ب سه‌رێ خوه‌ تێکسته‌که‌ ئه‌ده‌بی یه‌ و هه‌ر تێکسته‌ک ئه‌ده‌بی ژی ئازاد و ڤه‌کری یه‌. " نڤیسین راهینانا بۆ ئازادییێ".[7]
ئیکتیشافا پێوارێن تێکستێ و ره‌هه‌ند و واته‌یێن کویر و دویر کاره‌کێ ب سانه‌هی نینه‌ وه‌ک کو هنده‌ک که‌س دهزرینن. ده‌مێ کو که‌سه‌ک بخوازت ب کاره‌کێ وه‌ها راببت، بۆ نموونه‌ تێکسته‌کێ ره‌خنه‌ بکت، گه‌ره‌که‌ ( ژبلی ئه‌وا بۆری هه‌مییێ) د زمانی ژی ده‌ شه‌هره‌زا بت‌، ب تایبه‌ت د پرسا سیمه‌نتیک، سانتێکس و پراگماتیکێ ده‌. چونکی زمان کلیله‌ بۆ ڤه‌کرنا گه‌له‌ک گرێکێن تێکستێ. گه‌ره‌که‌ فانکسیۆنا زمانی وه‌کو ده‌لاله‌ت بزانن و د ده‌مێ ره‌خنه‌یێ ده‌ ب کارب هینن.
" تێکست ب خوه‌ سیسته‌مه‌که‌ خوه‌سه‌ره‌، به‌لێ زمان دکارت ببت بنگه‌هـێ لێگه‌ریانێ د ناڤ ده‌".[8]
دیاره‌ کو گه‌وهه‌رێ تێکستێ پتره‌ ژ مه‌زهه‌رێ وێ، که‌سێ ره‌خنه‌گر دڤیا ژ گه‌وهه‌ری ده‌ست پێ بکت ژ بۆ کو ب سه‌ر نه‌په‌نییێن وێ هل بت و بگه‌هیت راده‌یێ ئیکتیشافا خوه‌شی و له‌زه‌تا تێکستێ، ئه‌ڤجار بلند ببت هه‌تا دگه‌هت ئاسته‌کێ کو فێری پارازتن و رێزگرتنا بوها و پره‌نسیپێن نڤیسکارییێ ببت.
 
 

 


[1]  تۆماس مۆر ( 1478-1535) ئێکه‌مین که‌س بوو کو په‌یڤا یۆتۆبییا ب کار هینایی.
[2]  هاربه‌رد رێد" کۆمارا پلاتۆیی ب درێژییا دیرۆکێ- مارییا لویزا"‌.
[3]  جۆلیان گراگ. "ده‌رازینکه‌ک بۆ رێبازێن ئه‌ده‌بی - کۆمله‌ نڤیسه‌رێن جیهانی- وه‌رگێران د. ره‌زوان زازا.
[4]  فرانز کافکا " کافکا، ژیان و به‌رهه‌م"
[5]  رۆلان پارت " چێژا ده‌قی"
[6]  مۆنتین " ده‌رازنکه‌ک بۆ ره‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی ب2- کۆمه‌ک ژ نڤیسه‌ران، وه‌رگێران: د. ره‌زوان زازا"
[7]  رۆلان پارت "ره‌خنه‌ و حه‌قیقه‌ت"
[8]  دو سۆسێر "ده‌رازنکه‌ک بۆ ره‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی ب1- کۆمه‌ک ژ نڤیسه‌ران، وه‌رگێران: د. ره‌زوان زازا"

Topic: ژ فه‌لسه‌فه‌یا ره‌خنه‌یێ

شرۆڤه‌ نینن

کۆمێنته‌ک نوو

Sabri Silevani
Iraq- Kurdistan - Duhok
009647504177409
Facebook: Sabri Silevani