ڤه‌گه‌ریان ژ ئیستگه‌هێن مرنێ : ده‌ربارێ ژیان و مرنا وه‌رگری: به‌شێ ئێکێ

ڤه‌گه‌ریان ژ ئێستگه‌هێن مرنێ

خواندنه‌کا راڤه‌یی بۆ پاشمرنا خوه‌داوه‌ند و نڤیسکاری

ل به‌ر ده‌رازینکا مرنێ:

فیلۆسۆفێ سامۆسی (فیتاگۆرس 572 - 497 ب.ز) دامه‌زرینه‌رێ خواندنگه‌ها فیتاگۆرسی[1]ئاناکسمانده‌ر 610 - 546 ب.ز) کو گرنگی دایه‌ یاسا و خوه‌زایێ، دتێکستا (پریشکێن ئاناکسمه‌نده‌ر)[3]

زانست دبێژت مرن راوه‌ستیانه،‌ کورد دبێژن به‌شه‌ر تۆڤێ مرنێ یه و...هتد ژ ڤان گۆتنان، ‌لێ هێژ پرسا مرنێ پرسه‌ک بێ به‌رسڤه، جهێ راڤه‌ و ئیجتیهادێن جودا یه.

هه‌ر کێلیکه‌ک ب دوماهیک دهێت، به‌لێ تۆ بێژی ده‌م ب خوه،‌ ب دوماهیک بهێت؟ ده‌ستپێک که‌نگی بوو؟ بێ زانینا ده‌ستپێکێ، چاوان ئه‌م دکارن بزانن کا دوماهیکا که‌نگی یه‌؟ هه‌ر مرۆڤه‌ک ژی ب دوماهیک دهێت، به‌لێ ئایا ژیان (ب دوماهیکا مرۆڤه‌کێ) ب دوماهیک دهێت؟ تۆ بێژی پشتی دوماهیکێ چو ده‌ستپێکێن نوو نه‌بن، نه‌خاسمه‌ هه‌گه‌ر رێک بازنه‌ (نه‌کو راست) بت؟ ئه‌رێ ده‌م و کاودانێن تایبه‌ت بۆ مرنێ هه‌نه‌؟ مرن، پرۆسه‌یه‌ک خوه‌زایانه‌ یه / بێ یه‌مانه‌‌، یان به‌رهه‌ڤه‌ بۆ زه‌فتکرنێ / دسپلینێ؟ هه‌تا کیژان رادێ ره‌فتار و بریار دکارن باندۆرێ بگه‌هینن مرنێ؟ په‌روه‌رده‌کارێ نیرۆنی (سینیکا 4 ب.ز – 65ز) دبێژت: "که‌س ژ فیلۆسۆفان ته‌ مه‌جبوور ناکت کو تۆ بمری، به‌لێ دکارن ته‌ فێربکن کا چاوان بمری"[17]

به‌ری کو ئه‌ز و خوانده‌ڤانێ هێژا ل بن سیها هنده‌ک ئێستگه‌هان دیسکاسیۆنێ ل سه‌ر مرنا هنده‌ک ژ تێگه‌هـ و پێکهاتان بکن، دخوازم پرسیاره‌کا ده‌رازینکی بئازرینم: کی دمرینت / دوماهیکێ رادگه‌هینت؟

نڤیسکار "نعمه‌ت حامد نهێلی" بابه‌ته‌ک ب ناڤێ (مرنا وه‌رگری / ئه‌کتیڤکرنا کریارا خواندنێ یه‌)[18]

به‌لێ، به‌ری راگه‌هاندنا (مرنا وه‌رگری) هنده‌ک مرنێن دی ژ ئالێ هنده‌ک نڤیسه‌رێن دی ڤه‌ هاتینه‌ راگه‌هاندن هه‌روه‌ک مرنا خوه‌داوه‌ندی، پاشی مرنا نڤیسکاری. له‌ورا ژی، به‌ری کو ئه‌ز به‌حسێ (مرنا وه‌رگری / ل گۆر نێرینا نهێلی) بکم؛ گه‌ره‌که‌ ئاماژێ ب مرنێن دی بدم.

مرنا خوه‌داوه‌ندی:

(نیچه‌ 1844 - 1900) د په‌رتووکا (العلم الجذل)[20]

تێکست:

نڤیسکار محسن ئۆسمان دبێژت: "هه‌رتشت د جیهانێ ده‌ دکارت ببت تێکست"[21]هه‌‌ر تێكسته‌‌ك ب سه‌‌رێ خوه‌‌ نڤيسينه‌که‌‌‌‌. به‌لێ نڤیسین ب خوه‌ چییه‌؟ ل دووڤ گۆتنا ئۆسمانی، پاشی گۆتنا من، ئه‌رێ ئه‌م دکارن بێژن کو هه‌رتشت نڤیسینه‌؟

نڤيسين ده‌‌ركه‌‌تنه‌‌ ژ مرنێ، تێكلى دگه‌‌ل خوانده‌‌ڤانان هه‌يه. خوانده‌‌ڤان زندى يه‌‌، دئاخڤت (زمان) و دهزرينت (راڤه‌کرن). نڤيسين نه‌‌ ئاخاڤتنه‌، نه‌ بێده‌نگی يه‌‌، به‌‌لێ زمانه‌ و ده‌نگێ خوانده‌‌ڤانی یه‌. لێ، که‌نگی و چاوان نڤیسین ژ مرنێ دهێته‌ ده‌رخستن و ب ده‌ستێ کێ؟ دبت ب ده‌ستێ خوانده‌ڤانی بت‌. ئانکۆ: تێکست پشتی دهێته‌ نڤیسین دمرت،‌ دبت خمئاڤ / حوبر‌ ل سه‌ر کاغه‌زێ هه‌تا کو خوانده‌ڤان بهێت و روحێ ب سه‌ر ده‌ به‌ردت. به‌لێ کیژان خوانده‌ڤان / وه‌رگر؟

هه‌‌ر نڤيسینه‌کا / تێکسته‌کا هه‌‌بت، ره‌هه‌ند‌‌، هێما و کۆدێن خوه‌ هه‌نه‌، هه‌‌ر خوانده‌‌ڤانه‌‌ك / وه‌رگره‌ک ژى ب زمانه‌‌كێ دخوونت، ب ئاوايه‌‌كێ تێدگه‌هت و تامه‌‌كێ ژێ دبينت؛ ئه‌و ل گۆر ئاسۆیا به‌نده‌مانا وی دمینت. ئانكو نابت خوانده‌‌ڤانه‌‌ك / وه‌رگره‌ک زمانێ خواندنا خوه (چونکی نه‌ میتا زمانه‌)‌‌، ئاوايێ تێگه‌هـشتنا خوه‌‌ و جۆرێ تاما خوه‌‌ بكت پيڤان بۆ هه‌‌مى خوانده‌‌ڤانێن / وه‌رگرێن دى.

هه‌‌ر تێكسته‌‌ك قابیله‌‌ بۆ خواندن و ره‌‌خنێ و هه‌‌ر ره‌‌خنه‌‌ ژى قابله‌‌ بۆ ره‌‌خنه‌کا دی. ده‌ربارێ وێ چه‌ندێ (رۆلان پارت 1915 - 1981) دبێژت: "ره‌‌خنه‌‌ زمانه‌‌كه‌‌‌ ده‌‌ربارێ زمانه‌‌ك دى. دبت هه‌‌ر تێكسته‌‌ك هه‌‌تا راده‌کێ رۆهن يان تارى بيت، به‌‌لێ چو تێكستان په‌‌رده‌‌ نينن"[22]

ده‌ربارێ هێزا زمانی، نڤیسکار هۆشه‌نگ شێخ مه‌حه‌مه‌د، دبێژت: "تێکست نه‌ ب تنێ مه‌یدانه‌که‌ بۆ رامان و جوانییێ، به‌لێ زمان پرسا سه‌ره‌کی یه‌ د تێکستێ ده‌"[23]analysis) یان راڤه‌ (interpretation) بکن (خواندنه‌کا ته‌فکیکی)، یان ژی خواندنه‌کا (جینیالۆژی) بکن، وی چاخی چ دیار دبت؟ پارت دبێژت (ره‌خنه‌ زمانه‌که‌...) لێ کیژان زمانه‌؟ زمانێ کێ یه‌؟ زمانه‌ک سه‌ربخوه‌ یان زمانێ نڤیسه‌ر، خوانده‌ڤان یان ره‌خنه‌گری یه‌؟ دیسان ئه‌و دبێژت (ده‌ربارێ زمانه‌ک دی...) دیسان ئه‌ز پرسیار دکم: زمانه‌ک دی کیژان زمانه‌؟ ئه‌رێ چ جوداهی دناڤبه‌را هه‌ردوو زمانان ده‌ هه‌یه‌؟ زمانێ ئێکێ بۆ کێ یه‌ و زمانێ دوویێ بۆ کێ یه‌؟ گه‌لۆ ئه‌م دکارن بێژن زمانێ ئێکێ بۆ نڤیسکاری یه‌ و زمانێ دوویێ بۆ ره‌خنه‌گری یه‌؟ وه‌ختی زمانێ دوویێ دهێت، چ ب سه‌رێ زمانێ ئێکێ دهێت؟ هه‌گه‌ر وی ده‌می وه‌رگر (ره‌خنه‌گر) بت، کو خوه‌دان زمانه‌‌/ زمانه‌ک ده‌ربارێ زمانه‌کێ دی، پاشی وه‌رگر ب تنێ (خوانده‌ڤان) بت و زمانێ خوه‌ هه‌بت، ما وی چاخی نابنه‌ سێ زمان؟ ئه‌ڤه‌ جۆره‌ ئالۆزی یه‌ و وه‌ک کو (میلان کۆندێرا 1929 - ) دبێژت: " ژبۆ کو ئه‌م د ئالۆزیبوونا جیهانا مۆدێرن بگه‌هن، ته‌کنیکا نه‌ته‌مامکرنێ گه‌ره‌که‌‌"[24]

خواندن:

دا ئه‌م بزڤرن مژارا نیچه‌ و مرنا خوه‌داوه‌ندی. هه‌گه‌ر هات و مه‌ ڤیا سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل وێ تێکستێ بکن، ئه‌رێ ئه‌م بخوونن؟ راڤه‌ بکن یان بهه‌لسه‌نگینن (ته‌ڤلی کو خواندن ب خوه‌ راڤه‌ و هه‌لسه‌نگاندنه‌)؟ لێ، پشتی مه‌ خواندی، وی ده‌می تۆ بێژی ئه‌م سیفه‌تا "خوانده‌ڤان" وه‌ربگرن؟ و هه‌گه‌ر مه‌ هه‌لسه‌نگاند، تۆ بێژی ئه‌م سیفه‌تا "ره‌خنه‌گر" وه‌ربگرن؟ هه‌گه‌ر مه‌ ڤیا بخوونن، چاوان بخوونن؟ ب چاڤان، ب گوهان، یان ب هزر، هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ یێن ئاماده‌ و نه‌ئاماده‌؟ خوانده‌ڤان که‌سه‌ و ره‌خنه‌گر ژی که‌سه‌ و ل گۆر نێرینا سوکراتی، هه‌رکه‌سێ چه‌ندین زات هه‌نه‌ و هه‌ر زاته‌کێ چه‌ندین هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ هه‌نه‌. ئانکۆ، ب "کیژان زاتی و کیژان هه‌ست و ئیدراکان" ‌بخوونن؟

ل گۆر رێبازا پسیکۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستا ئه‌ده‌بی ژ ئالێ ده‌روونی ڤه‌ بخوونت / راڤه‌بکت. ل گۆر رێبازا سۆسیۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان ره‌وشا جڤاکی ئیهمال نه‌کت ده‌مێ تێکستا ئه‌ده‌بی دخوونت / راڤه‌دکت. ژخوه‌ ل گۆر بونیادگه‌رییێ، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستێ و ستاتیکا وێ وه‌ک پێکهاته‌ک سه‌ربخوه‌ ببینت به‌لێ ده‌مێ کو دخوونت / راڤه‌دکت، په‌یوه‌ندی و کارێگه‌رییا وێ ل سه‌ر ته‌ڤایا پێکهاتێن دی وه‌ک جڤاکی، ره‌وشه‌نبیری، سیاسی و...هتد، ژبیرنه‌کت. لێ، ل گۆر رێبازا سیمیۆلۆژی، کو ب ته‌مامی جودا یه‌، زمان سیسته‌مێ ئاڤاکرن و هه‌لوه‌شاندنێ یه‌ د ناڤ تێکستێ ده (گۆتنا هۆشه‌نگی په‌سه‌ند دکت)‌‌. ژبلی وان ته‌ڤان، ل گۆر (مێژووگه‌رییا نوو / New Historiesm) یان ژی (راڤه‌کرنا ره‌وشه‌نبیری / Cultural Analysis) گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان پرسپکتیڤێ دیرۆکی و ره‌وشه‌نبیری د تێکستا ئه‌ده‌بی ژبیرنه‌کت چونکی جڤاک و رۆژگار به‌رده‌وام گوهۆرینێ په‌یدا دکن و ئه‌و گوهۆرین ب باندۆرا خوه‌ رۆله‌کێ د دامه‌زراندن / خولقاندنا تێکستێ ده‌، دبینن.

خواندن ب خوه‌ ستراتیژی یه‌ و هه‌ر ستراتیژییا هه‌بت ئالاڤ و به‌رهه‌ڤی بۆ دڤێن. لێ به‌ری ئه‌م بخوونن، ما نه‌ گه‌ره‌که‌ ئه‌م بزانن کا چاوان ئه‌و تێکست په‌یدا بوویه‌؟[25]

تێكست ئازاده‌ و ئێدى چو سينۆر و قالبان ناپه‌‌ژرينت هه‌‌تا كو كه‌‌سه‌‌ك تایبه‌ت (نڤیسکار، خوانده‌ڤان یان ره‌خنه‌گر) بخوازت ل گۆر هنده‌ک سينۆر و قالبان (ب ناڤێ ئالاڤان) بريارا چاره‌نڤيسێ وێ بدت.

کا چاوان رێک ب سوحبه‌تان کورت دبت، ئه‌ها وه‌سان تێکست ژی ب پرسیاران کورت دبت. دا کو ئه‌ز و خوانده‌ڤان د وه‌غه‌را ڤێ تێکستێ ده‌‌، هه‌ست ب بێزارییێ نه‌کن و ل هه‌ڤدوو به‌رزه‌ نه‌بن، دێ ل هه‌ر ئێستگه‌هه‌کێ بێهنا خوه‌ ڤه‌دن و پرسیاران ئازرینن.

پرسیارا من: هه‌‌گه‌‌ر نڤيسكاران ب خوه‌‌ ئيدى چو ده‌‌ستهه‌‌لات ل سه‌‌ر تێكستێن خوه‌‌ نه‌‌مابن، نه‌خوه‌ چاوان خوانده‌ڤان و ره‌‌خنه‌‌گران دێ ده‌‌ستهه‌‌لات ل سه‌‌ر تێكستێن وان هه‌‌بن؟ ئاخر نڤيسكار ئازاده‌‌ د ده‌‌ربرين (هه‌رچه‌نده‌ نڤیسینی خوه‌ ژ ره‌هه‌ندێ تایبه‌ت ب ده‌ربرینێ ڤه‌ رزگارکرییه‌)[26]

تێکست:

هنده‌ک که‌سێن وه‌رگر (خوانده‌ڤان / ره‌خنه‌گر) سه‌‌ره‌‌ده‌‌رييێ ل گه‌‌ل تێكستا ل سه‌‌ر كاغه‌‌زێ ب تنێ دكن، ئانكۆ رۆل و فانکسیۆنا زمانی (زیندیبوونێ / به‌رده‌وامیبوون) ژبیردکن. به‌‌رى تێکست بكه‌‌ڤت سه‌‌ر كاغه‌‌زێ وان هاى ژێ نينه‌‌، ب ئه‌سه‌هی نزانن کا ژكووڤه‌‌ هاتييه‌‌، چما هاتييه،‌‌ ژبۆچى هاتييه؟‌‌

ل ڤێده‌رێ دبت خوانده‌ڤان پرسیارێ ژ من بکت، بێژت: ما پێویسته‌ که‌سێ وه‌رگر های ژ وێ چه‌ندێ هه‌بت؟

ئه‌ز نابێژم پێویسته‌، به‌لێ دبێژم گرنگه‌ های ژێ هه‌بت هه‌رچه‌نده‌ ئيكتيشافا جوگرافییا تێكستێ و ره‌هه‌ند و رامانێن وێ كاره‌‌كێ ب سانه‌هى نينه. ده‌مێ كه‌‌سه‌‌ك بخوازت ب كاره‌‌كێ وه‌ها رابت، گه‌‌ره‌‌كه‌‌ د زمانی ده‌‌ شاره‌زا بت‌، ب تايبه‌‌ت د پرسا (سيمه‌نتيك و پراگماتيكێ)[27]

(جاک دریدا 1930 - 2004) دبێژت تێكست سه‌‌ربخوه‌‌ يه‌‌. هێرمێنۆتيكا تراديسيۆنێل نكارت رامانا وێ ئيكتيشاف بكت، به‌‌لێ دبت هێرمێنۆتيكا جياوازيیێ بكارت. دریدا ب فه‌لسه‌فا هێرمێنۆتیکێ[29]

هه‌تا کو که‌سێ وه‌رگر د پرسا مرنا خوه‌داوه‌ندی بگه‌هت، گه‌ره‌که‌ ل سه‌ر پرسا سیمه‌نتیک و پراگماتیکێ راوه‌ستت. وێ تێکستێ چ واته‌ و ده‌لاله‌ت هه‌نه‌؟ که‌نگی هاتییه‌ نڤیسین و رۆناهی دیتییه‌؟ هینگێ چ دقه‌ومی؟ ئه‌ڤ پرسیاره‌ (تۆ چ دنڤیسی، چما دنڤیسی، بۆ کێ دنڤیسی؟)[30]

تێکستا (سروودا ساوێرا زارا) کارێگه‌ری ل سه‌ر وه‌رگێری و دکتوری و هه‌ژماره‌کا بێ حه‌د و حسێب ژ خوانده‌ڤانان هه‌بوویه‌، به‌لێ کی ژ وان ب سه‌ده‌مێ راڤه‌ / خواندن و کارێگه‌رییێ چوویه‌ د قالبێ نڤیسکارییێ ده‌ و مرنا خوه‌ راگه‌هاندییه‌؟ فانکسیۆنا وه‌رگری هه‌ر ئه‌و بوویه‌. نه‌ به‌رئاقله‌ وه‌رگر بێ فانکسیۆن بمینت و هه‌گه‌ر بێ فانکسیۆن ما، هینگێ نه‌ دبت نڤیسکار، نه‌ ژی ناسناما خوه‌ دپارێزت. ئانکو، مرنا وه‌رگری ب ژیانا وی ڤه‌ گرێدایی یه‌؛ ژیانا وی ژی ب فانکسیۆن و ماهییه‌تا وی ڤه‌ گرێدایی یه‌.

مرۆڤێ باوه‌ری ب خوه‌ هه‌بت، هێز و کارینێن / شیانێن خوه‌ بکاربهینت، پێویستی ب هێزا ده‌ره‌کی / غه‌یبی نینه‌ چونکی وی مرۆڤی زانین / هزر هه‌یه‌ و وه‌ک (میشێل فۆکۆ 1926 - 1984) دبێژت زانين هێزێ نادت مه‌‌ دا ئه‌‌م به‌‌رانبه‌‌ر هنده‌‌كان بكاربهينن، به‌‌لێ ئه‌‌و ب خوه‌‌ هێزه‌‌ و ئه‌‌م بكاردهينن! به‌لێ هێز ب خوه‌ چییه‌؟ ئه‌م دکارن بێژن هێز ئه‌وه‌ کو تۆ ئازاد و سه‌ربخوه‌ بی، نه‌مینی ل هێڤییا که‌سه‌کێ کو وه‌سیه‌تێ ئاراسته‌یی ته‌ بکت، یان ده‌ستێ ته‌ بگرت؟ نیچه‌ گۆتییه‌ مرۆڤێ بهێز ئه‌وه‌ یێ کو هه‌ڤسارێ قه‌ده‌را خوه‌ بگرت و ل گۆر ئیرادا خوه‌ وێ ئاراسته‌ بکت! ئه‌ڤه‌ یه‌ مرنا خوه‌داوندی، کو ئێدی مه‌سیرێ مرۆڤی د ده‌ست مرۆڤی ب خوه‌ ده‌ بت. به‌لێ هه‌تا کیژان رادێ (وه‌رگرێ مه‌) تێکستا وی هۆسا خواند؟ ئه‌ز دخوازم خوانده‌ڤانێ هێژا ڤێ گۆتنا (ئه‌مانۆئێل کانت 1724 – 1804): "مرۆڤ بنگه‌هه‌ بۆ پره‌نسیپێن خوه‌ و ژێده‌ره‌ بۆ کریارێن خوه‌" و "هه‌گه‌ر چو گرۆڤێن ئه‌قلی ل سه‌ر هه‌بوونا خوه‌داوه‌ندی نه‌بن، هینگێ هه‌بوونه‌کا ئه‌خلاقی گه‌ره‌که‌"[32]