سەبری سلێڤانەیی: ئهقلێ شههید
30/08/2011 00:58هزرهکا کهڤنار د سهرێ مرۆڤێ رۆژههلاتی ده ههیه، کو ههر بوویهرهکا بقهومت ئهو ب ئهمر و ئیرادهیا خوهدێ یه، ئهڤه پرۆڤاکسیۆنا ئهقلی یه و تاگرییا نهزانینێ یه. "و نفس وما سواها، فألهمها فجورها و تقواها، قد أفلح من زکاها، وقد خاب من دساها"[1] ئهڤ ئایهته و گهلهکێن دی بوهادارییا مرۆڤی دیار دکن، بهلێ مرۆڤ ب دهستێ خوه مرۆڤاتییا خوه دلهوتینت. مادهم کو مرۆڤ بهشهکه ژ مرۆڤاتییێ، گهرهکه رێزێ لێ بگرت. ههگهر تۆ بخوازی ریزێ ل تهڤایا مرۆڤاتییێ بگری، چو ژ وێ سانههیتر نینه! رێزێ ل کهسێ بهرانبهری خوه بگره، هینگێ ته رێز ل جیهانێ تهڤێ گرت. کهسێ بهرانبهر "یێ دی" یه. گهلۆ ئهم ئیعتیرافێ ب "یێ دی" دکن ههتا کو ئهم رێزێ لی بگرن؟ بۆ زانین "یێ دی" هندهک جاران تۆ ب خوهیی، هندهک جاران ئهوه، هندهک جاران ژی ئهزم. ههروهسان تۆ، ئهو و ئهز ژی هندهک جاران دبن "یێ دی"، بهلێ کولتوورێ رۆژههلاتی کولتوورێ رهدکرنا یێ دی یه.
خوهدێ ب خوه مهزنه، مهزنکرنا وی پێدڤی ب ئهفسانه و ساوێرکرنا ئهقلی نینه، بهلێ پێدڤی ب ئهقل و بهرئهقلبوونێ ههیه، کو مرۆڤ ههندهسا گهردوونێ و سیستهمێ بوونهوهرییێ بخوینت. وهختێ کو دبێژن بێ ئهمرێ وی بهلگ ژ دارێ ههلناوهرت، هینگێ سیفهتا دیکتاتۆری ددن وی بێ کو بزانن، ههروهسا سیفهتا ئابزێردیتی (عبث) ددن وی و د ئهینی دهمی ده زانست و خوهزایێ لاواز و ڤالا دهێلن و ئهڤه ئانارشیزمێ دورست دکت. ئهقلێ مرۆڤی ههبوونێ ددت ههر تێگههـ و پێکهاتهیهکێ، بێ وی ئهقلی چو تێگههـ و پێکهاتهیان ههبوون و راستی نینه. ب تنێ مرۆڤێ ب ئهقل، زانین و ئیدراک ههیه، ب تنێ ئهو دکارت سیفهتا ههبوونێ بدت ههر تشتهک دی تهنانهت بدت خوهدێ ژی. واته، خوهدێ د ئهقلی ده ههیه، نهکو ل دهرڤهیی ئهقلی. کهنگی مرۆڤهکێ دین دزانت کا خوهدێ ههیه یان نۆ؟ ئهو نزانت ژبهرکو ئهقلێ وی پراکتیزا خوه ناکت، بهلێ مرۆڤێ نهدین دزانت ژبهرکو ئهقلێ وی پراکتیزا خوه دکت. مرۆڤ تهحهکومێ ب ئهقلی ناکت، بهلێ ئهقل تهحهکومێ ب مرۆڤی دکت. ئهڤه هێز و مهزناتییا ئهقلی دسهلمینت، ئهو ئهقلێ دکارت ههبوونێ بدت خوهدایێ مهزن، ئیرۆ گهلهک کهس دخوازن وی ئهقلی ماندهلا بکن و ئیلغائا وی راگههینن دهمێ قهومینا بوویهران ب هێزا غهیبی ڤه گرێددن. ئهڤ مانتهلیته د جیهانا رۆژههلاتی ده بهربهلاڤ بوو، ب تایبهت دناڤ جڤاکێن دیندار ده ههروهک جڤاکێ عهرهبی، کوردی، تورکی و فارسی، ههتا وێ رادێ کو ئهقل هاته ئیهمالکرن و ئێدی فانکسیۆنا خوه ئهنجام نهدا، لهورا مرۆڤ بوو بوونهوهرهکێ بهرخوهر، کو ب تنێ بخوت و بنڤت و سێکسی بکت، واته بوونهوهرهکێ خهمسار و تهوهکلی ههروهک مرۆڤێ دێرین ل سهر دهمێ مهشاعییا کهڤنار ، کو چو فهرق و جوداهی دناڤبهرا وی مرۆڤی و حهیوانی ده نهبوو. مرۆڤهکێ بێ ئیراده بوو، نهدکاری ههڤسارێ قهدهرا خوه بگرت، بهردهوام ب هێڤیا خوهزایێ ڤه بوو.
ههتا ڤێ کێلیکێ ژی هێژ گهلهک ژ مرۆڤێن رۆژههلاتی هزردکرن کو خوهدێ حهزکرییه هندهک سهرۆکێن دیکتاتۆر حوکمی ل وان بکن لهورا وان مرۆڤان خوه رادهستی بهخت و بارێ وان دیکتاتۆران کر، بهلێ چارهنڤیسا خوه هێلانه ب هێڤیا خوهدێ ڤه. ئهز باوهر ناکم کو خوهدێ چو پهیوهندی ب پرسا دیکتاتۆران ڤه ههبت. ههگهر مه گۆت خوهدێ دیکتاتۆر هنارتنه، وی دهمێ ئهم دیکتاتۆران دکن پێغهمبهر ژبهرکو خوهدێ پێغهمبهران دهنێرت. ههروهسا، ههگهر مه گۆت خوهدێ حهزکرییه ئهو کهس ببن دیکتاتۆر وی دهمی ئهو کهس دێ بێ گونههـ بن ژبهرکو نه ب خوه بوون، بهلێ مخابن ئهقلێ رۆژههلاتی وهسا ددا خویاکرن کو خوهدێ حهزکرییه، دێ بێژی خوهدێ مرۆڤێ وان دیکتاتۆرانه لهورا ئهو دهینان سهر حوکمی! ب هزرا من ئهڤه کوژتنا ئهقلی یه.
پرسا چارهنڤیسا مللهتان پرسهک دونیایی یه نهکو ئیلاهی یان کهونی یه ، لهورا ژی چارهنڤیسا وان دێ دونیایی بت. کهسێ دیکتاتۆر دهستههلاتهک ههوادار، ل گۆر بهرژهوهندا خوه، دامهزراند. وێ دهستههلاتێ ژی ئیستیغلالا نهزانین و سادهییا مرۆڤێ رۆژههلاتی کر، دیانهت کره پهردهیهک تاری و چاڤێن وی پێ گرێدان، ئهڤجار دهستێ وی گرت و ل دویڤ خوه گێراند. وێ دهستههلاتێ ب رێکا زهلامێن دینی، ل گۆر ئهمر و ئیرادهیا خوه، سهرهدهری دگهل مللهتی دکر. دێ بێژی مللهت شاگردهک دهبهنگه ل بهر دهستێ دهستههلاتێ ههروهک ل ئهورۆپایا بهرێ – بهری رێنسانسێ - و رۆژههلاتا نها. ما کێ مللهتێ ئاورۆپی تێگههاندبوو کو دونیا پانه و نه گروڤره؟ ما کێ مللهتێ رۆژههلاتی تێگههاندبوو کو دونیا ل سهر پشتا حویتهکێ یه و ههما خوه بلڤینت دێ کهڤت؟ گهلهکێن دی ژ وان دهرسێن سهیر کو ئهقل دکوژتن و مرۆڤ دنزماندن؟ ئێدی مللهت بوو خوهدانێ خوه و پهروهرده و فێرکرنهک سهیر، ئێدی چو ترس ل سهر دهستههلاتێ نهما لهورا مێهڤانکییا خوه ڤهدا بێ کو هزرهکێ بۆ مللهتی بکت، ههتا وێ رادێ کو نه بهس ئوپۆزسیۆن پهیدا نهدبوو، بهلێ دهستههلاتێ خوه کره وهکیلێ خوهدێ ل سهر زهمینی و ههرتشتێ ئهو حهزبکت واته خوهدێ حهزکرییه و یێ ئهو حهزنهکت واته خوهدێ حهزنهکرییه.
نها، ل سالا 2011 ێ، دهستههلات ل پرانییا وهلاتێن عهرهبی ب کۆدهتا هات سهر حوکمی و گۆت خوهدێ حهزکرییه، کهسێن زانا و خواندهڤان گرتن و کوژتن و گۆت خوهدێ حهزکرییه، زیندان ئاڤاکرن و تژی بهند و دیل کرن لێ دبستان و مزگهفت ههرفاندن و گۆت خوهدێ حهزکرییه، کچ و ژن درهڤاندن پاشی دههتکاندن و دگۆت خوهدێ حهزکرییه، دهست ب جهنگ و فیتنان کر و هندهک مرۆڤ کوژتن و هندهک ژی تهرقاندن و گۆت خوهدێ حهزکرییه، سهروهت و سامانێن وهلاتێ خوه دزین و گۆت خوهدێ حهزکرییه، سیهـ یان چل سالان حوکمی دکت و پاشی دووندهها خوه بۆسیهـ یان چل سالێن دی ئاماده دکت و دبێژت خوهدێ حهزکرییه، مللهتێ خوه برسی و تێهنی دهێلت و دبێژت خوهدێ حهزکرییه، کههرهبێ قوت دکت و بازرگانییێ ب چارهنڤیسا مللهتی دکت و دبێژت خوهدێ حهزکرییه، کهسێن یاخی دهستهسهر دکت و رهمی دکت و دبێژت خوهدێ حهزکرییه، دهستکیسا (مرتزقة) کرێ دکت دا کو کوژتنێ بکن و دبێژت خوهدێ حهزکرییه، ل سهر حوکمی دمینت و دبێژت ههتا مرنێ ژبهرکو خوهدێ حهزکرییه و... هتد! و مللهت باوهر دکت! ئهرێ مهعقووله؟!
ههگهر خوهدێ ئهو ههمی حهزکربت، نهخوه ئهڤا نها دقهومت کێ حهزکرییه؟ ئهقل قهبوول ناکت کو ئهم پهیوهندییێ دناڤبهرا خوهدێ و وان بوویهران ده چێبکن ژبهرکو دێ بت پارادۆکس. ههگهر ئهم بێژن خوهدێ ئهو ههمی حهزکرییه، وهک مهسهلا بهلگێ دارێ، نهخوه ئهم دێ خوهدێ دووری ئهقلی بکن و بهری نها من گۆت کو ئهقل سیفهتا ههبوونێ ددت خوهدێ، ههگهر ئهو ئهقله نهما، ههبوونا ههرکهسهێ دێ بهرگومان بت. دبێژن چو حهق و حهساب ل سهر مرۆڤێن دین نینه، دبت ئهڤه راست بت ژبهرکو ئهقلێ وی کهسی پراکتیزا خوه ناکت ههتا کو ئهرک و مافێن خوه ناس بکت، ههتا کو ئالاڤێن چارهسهرییێ و شێوهییێن سهرهدهرییێ ناس بکت. ئهها ل ڤێدهرێ پرسیارهک رێکێ ل مه دگرت: گهلۆ حهق و حهساب دگهل مرۆڤێ ب ئهقل ههیه یان ئهو ژی وهک یێ بێ ئهقل نینه؟ ههگهر مه گۆت نینه، هینگێ ئهم وی ژی دین دکن، چونکی فهرقا مرۆڤێ ب ئهقل و مرۆڤێ دین ب تنێ ئهقل و پراکتیزا ئهقلی یه، ژ خوه ههگهر مه گۆت ههیه، نهخوه ئهو ب خوه بهرپرسیاره نهکو خوهدێ.
ل ڤێ کێلیکێ ژی پرانییا مللهتان ل وهلاتێن عهرهبی وهک تونس، میسر، لیبیا، یهمهن، سووریا و گهلهکێن دی، هزردکن کو خوهدێ ل هاوارا وان هاتییه! ئهڤه هزرکرنهکا خهلهته چونکی ههگهر وهسا بت، مهعنا وێ ئهوه کو بهری نها خوهدێ غائیب بوویه و ئهڤه نه ژ سیفهتێن خوهدێ نه. نهخوه چما سهرێ هنده سالان ئهو مللهت د رهوشهکا ههژی زیمار ده ل بن سیها دیکتاتۆران دژیان؟ سهدهم ب پهروهرده، کولتوور و دیرۆکا وان مللهتان ڤه گرێدایی یه، ههروهسا ب ئاوایێ پراکتیزا ئهقلێ وان ڤه، دبت ههتا رادهیهکێ ب قهدهرا وان یا دونیایی ڤه ژی گرێدایی بت، کو مرۆڤ ب دهستێ خوه قهدهرا خوه یا دونیایی چیدکت ههروهک نیچه دبێژت، بهلێ وان مللهتان درهنگ فێهم کر. ئهڤا کو ل جیهانا عهرهبی دقهومت چییه گهلۆ؟ ب هزرا من نه شۆرهشه، نه رێنسانسه، نه گوهۆرینه ژی. نهخوه چییه گهلۆ؟ خواندهڤانێن هێژا، هندهک کهس دبێژن بوهارا عهرهبی یه! لێ من خواندنهکا دی بۆ ههیه... بلا بۆ جارهک دی بت.