سەبری سلێڤانەیی: ئهقلێ رهخنهیی و ئهقلێ ڤهگوهازتی
13/08/2011 06:26ئهقلێ رهخنهیی (Critical Mind) و ئهقلێ ڤهگوهازتی (Transfer Mind):
(ئهڤه ب تنێ بهشهکه ژ پرتووکا ئهقلێ کوردی کو هێژ ئهز دنڤیسم)
رهخنه ب خوه پرۆسهسه، زمان و فهلسهفه یه، پێدڤی ب پراکتیزێ ههیه. ههبوونا رهخنێ ب ههبوونا ئازادییێ ڤه پابهنده. د جڤاکێن رۆژههلاتێ ده، رهخنه ب تنێ بۆ راگههاندنێ یه، نه گهوههره (Substance)، بهلێ مهزههره. مهسهلا رهخنێ ل رۆژههلاتێ وهک مهسهلا کهرێ بۆریدانی[1] یه.
ئهو ب خوه رهخنه زمان و فهلسهفه یه، بهلێ ل ناڤا جڤاکێن رۆژههلاتێ هندهک واتهیێن دی دگههینت. کێ ئهو واته ڤههاندن و کی دناڤ خهلکێ ده بهلاڤه دکت؟ کهساتییا ساز، کو باوهری ب ئازادی، زانست و کهسێ دی ههیه، دکارت رهخنێ بپهژرینت، بهلێ کهساتییا نهساز، کو باوهری ب ئازادی، زانست و کهسێ دی نینه، نکارت رهخنێ بپهژرینت بهلێ رهت دکت، و هندهک ئالاڤ و مێتۆدێن دژوار بکاردهینت لهورا توندی پهیدا دبت. ئهوێ رهخنێ قهبیل نهکت، ئهو ب ئاوایهک نهئێکسهر دبێژت ته: من باوهری ب ته و ئازادی و پێشکهڤتنێ نینه. ئهو بهس دوو رهنگان دبینت، رهش و سپی، ژ مرۆڤان ژی بهس خوه دبینت، هزر دکت کو رۆژ پێ خهمهتی وی دههلت و زهمین ژی سهخمهراتی وی دزڤرت. مرۆڤێ رۆژههلاتی ب حوکمێ باندۆر و پهستانا دینی و کولتووری، باوهری ب ئینتلیجنسێ ههیه بهلێ کێم باوهری ب فهلسهفێ ههیه ههرچهنده فهلسهفه حیکمهته و دین تهئکیدێ ل سهر پێدڤی و گرینگییا وێ دکت، هندهک جاران ل دهمێن تهنگاڤ و پێدڤی، باوهری ب فهلسهفا دینی ههیه. خوهدێ نهگۆته حیکمهتا من (Theosophy)[2]، بهلێ گۆته حیکمهت وهک تێگهههک نهسینۆردار ههروهک د ئایهتا قورئانێ ده دیار: "یـؤتي الحکمة من یشاء ومن یؤت الحکمة فقد أؤتي خیرا کثیرا وما یذکر إلا أولوا الألباب)[3]. ههلبهستڤانێ کورد خانی ژی حیکمهت وهک تێگهههک تایبهت بکارهینایه، دهمێ دبێژت: "ئهز مام د حیکمهتا خوهدێ ده، کرمانج د دهولهتا دنێ ده)[4]، لێ خوهدایێ مهرد پێدڤی ب (حیکمهت / فهلسهفه، دین و زانست) نینه بۆ خوه، بهلێ ئهو دانه مرۆڤی ژ بۆ رێکخستنا ژیانا مرۆڤی ل سهر زهمینی.
رهخنه خواندن و لێگهریانه ب هندهک ئالاڤ و مێتۆدان و غایهتا سهرهکی ههلسهنگاندنه بۆ باندۆرێن کار و بوویهران. هزرا رهخنێ فهلسهفهیا داناسینا مرۆڤی و ژیانێ یه وهک ههبوون و ماهییهت. رهخنه زوو ب زوو ناهێته پهژراندن چونکی هێژ تێگهههک بیانی یه دناڤا جڤاکێن رۆژههلاتی ده. پراکتیزا وێ کێمه، باندۆر و کهدا وێ کێمه، لهورا ناسنامه و راستهقینییا وێ جهێ گومانێ یه. ئهو کهسێ رهخنا زاتی بکاربهینت، کو ژ خوه دهست پێ بکت، هینگێ دێ ماف ههبت رهخنا کهسێ بهرانبهری خوه ژی بکت، ئهڤجار رهخنا جڤاکی بکت. بهلێ (ئهز) پرسهکا کۆمپلێکسه د جیهانا رۆژههلاتێ ده. ئهوێ (ئهز) گهلهک بکاردهینت، ههموو ساخلهتێن پۆزهتیڤ بۆ خوه دبت، بهلێ ساخلهتهکێ نێگهتیڤ ب تنێ ژی ل سهر خوه قهبیل ناکت. رۆژانه چهند کهس د جڤاکێ رۆژههلاتێ ده دبێژن: "ئهز خهلهتم، ئهز نزانم، ئهز خرابم، ئهز لاوازم، ئهز کرێتم، ئهز بکێرناهێم، ئهز ناخوازم و...هتد؟" بهلێ چهند کهس دبێژن: "ئهز دورستم، ئهز دزانم، ئهز جوانم، ئهز باشم، ئهز بهێزم، ئهز بکێردهێم، ئهز دخوازم و...هتد؟" کی د (ئهز) دگههت؟ وهک کو فرۆید[5] ب خوه دبێژت: " کارێ من بنگههه بۆ فهلسهفهکا نوو و جدی، ههتا نها کێم کهس تێگههشتنه و کێم کهس ههنه کو بکارن تێبگههن"[6]. ئهو بهحسێ ( ئهز و وی) دکت و دبێژت: "ئهو ههسپه و ئهز فیرسم"[7] ئانها ژی د جڤاکێن رۆژههلاتی ده، کهسێ بهرانبهر (ئهو) ههسپه و (ئهز) فیرسم.
ئهقلێ رهخنهیی دکارت ببت ئینسیاتیڤ بۆ دامهزراندنێ. بهلێ بهری ههرتشتی وی ئهقلی پێویستی ب ئازادی و دهلیڤا خوه ههیه. کهسێن کو ژ راستییێ حهز بکن و کارێ خوه وهک پێدڤی دکن، ژ ئهقلی و پراکتیزا وی ناترسن، بهلێ کهسێن کو ژ راستییێ زڤێر دبن و درێغییێ دگههینن کارێن خوه، ئهو ژ ئهقلی دترسن ڤێجا ئهو کهس کی بت بلا ببت. ئهو حاکم یان سولتانێ، ئهو مهلا یان ئیمامێ، ئهو فهرمانبهر یان رۆژنامگهرێ کارێ خوه دورست بکت، بلا ژ ئهقلی و پراکتیزا وی، بلا ژ رهخنێ و لێپرسینی، بلا ژ ههلسهنگاندن و نرخاندنێ، نهترست. بهلێ ئهوێ کارێ خوه دورست نهکت، ئهو دێ ژ سیتاڤکا خوه ژی ترست.
جیهان تژی یه ژ ئهزموون و سهربۆران دهربارێ زیندیکرن و مراندنا ئهقلی. ل ئاورۆپا کهنیسێ ئهقلێ ئاورۆپی د بوارێ (سیاسی، ئابۆری، جڤاکی و رهوشهنبیری) ده راوهستاندبوو، لهورا دۆگما (Dogma)[8]پهیدا ببوو. جڤاک کهتبوو بهر بهخت و بارێ حوکمێ تیۆکراسی (Theocracy)[9]، زهلامێن کهنیسێ چو ڤیابان ئهو دکرن بێ کو کهسهک بوێرت لێڤا سهری ل یا بنی بدت، لهورا گهندهلی، نهخواندهواری، ههژاری و توندی پهیدا بوو. دین وهک پهردهیهکێ بۆ خوه و کارێن خوه بکاردهینان و گاڤا کو کهسهکێ ئاخڤتبا ژی، خهلکێ ساده و بهلهنگاز دبهردانه وی، ئهڤجار توهمهتا وی کوفری، زندیقی یان ئیلحاد بوو. گهلهک میناک دهربارێ وێ جهندێ ههنه بهلێ ئهز دخوازم دوو میناکان ب تنێ بهینم داکو خواندهڤانێ هێژا هزرا خوه تیده بکت و دگهل دۆرهێلێ مه بهراورد بکت...
(گالیلۆ[10] فهلهکناس بوو، وی چاخی ئهو ب ئالاڤێن خوه یێن تایبهت ئیکتیشافێ دکت کو زهمین گروڤره و نه پانه ههروهک کهنیسێ دگۆتی. ل جهێ کو کهنیسه سوپاسی و خهلاتان ئاراسته بکت، چونکی داهێنانهکا نوو یه، بهرههمهکێ نوو یه، مخابن بریارا سێدارهدانا وی ددت، ل 8 کانوونا دوویێ سالا 1642 زهلامێن کهنیسێ سهرێ وی ل بهر پێن خوه گڕیله دکن ب تنێ چونکی وی دگۆت زهمین گروڤره و دزڤرت. پشتی پتر ژ سێسهد سالان مللهت و حکوومهتێن ئاورۆپی ب ئاوایهکێ فهرمی داخوازا لیبۆرینێ ژ گالیلۆ دکن و هێژ شهرمێ ژ بوویهرا سێدارهدانا وی دکن. ههروهسان بوویهرا شهوتاندنا ژیۆردانۆ برونۆ[11] ل ئیتالییا، ئهڤی باوهری ب مهسهلا بهرجهستهبوونا (خوهدێ، کوڕ و روحا قودسێ)[12] کو پیرۆزه ل جهم کهنیسێ، نهبوو. ئهوی ڤیا ب ئاوایهکێ ئازاد ئهقلێ خوه پراکتیزه بکت، بهلێ کهنیسێ وهک بهرهڤانی ژ ئهقلییهت و بهرژهوهندا خوه، بریارهکا توند د دهرحهق وی ده دا. ئهو بوو پاشی بهرگههێن نووخازییێ[13] پهیدا بوون و دهستههلات ژ دهست کهنیسێ دهرخست. نووخازییێ شیا گرێکێن ئهقلێ ئاورۆپی ڤهکت ئهڤجار ئهو ئهقله کارێ خوه بکت و مرۆڤێ ئاورۆپی پێش ببت.
ڤێگاڤێ ژی دناڤا جڤاکێ مه ده، هندهک پرس ههنه زوو ب زوو تاکهکهس نهوێرت خوه نێزیک بکت، ب تایبهت پرسا دینی، سیاسی و سێکسی. گاڤا کو کهسهکێ خوازت ئهقلێ خوه بکاربهینت، پرسیاران دهربارێ دینی یان دیاردێن ئاسمانی بکت، هینگێ ههرکهس (ب خوه کهسێ کوژهر، زناکهر و قومارکهر) نانێ خوه ب ئاڤکا وی دخوت. لێ ئهز پرسیارهکێ دکم: چما زانست نابت پهرده بهلێ دین دبت پهرده؟ زانست بهلگه و گرۆڤان دخوازت، ئهقلی دخوازت، بهلێ ئهو نکارن بسهلمینن، لهورا موخاتهبا ههستێن مرۆڤی دکن، نهکو ئهقلی. ئهو کهس تێناگههن و ناخوازن کهس ب دورستی تێبگههت دا کو ئهو خهلهت دهرنهکهڤن.
ل گۆر گهلهک کهسێن دیندار، مهلا ژێدهر و بنگههه بۆ راستییێ لهورا دهمێ تۆ پرسیارهکێ دهربارێ پرسهکێ ئاراسته بکی، دێ بێژت (مهلا دبێژت / ئهزێ پرسیارا مهلایی بکم/ مهلا دزانت/ راست دبێژت مهلایی ژی وه گۆت/ دبت مهلا بزانت و...هتد" چما نابێژت فلان نڤیسکاری یان فیلۆسۆفی یان ژی زانایی گۆت؟ ئهرێ چونکی مهلا دزانت، یان چونکی مه نڤیسکار، فیلۆسۆف و زانا نینن؟ ههگهر ههبان، تۆ بێژی ئاماژه ب ناڤێ وان هتبا کرن؟ مهسهله نه راستی و زانینه، بهلێ مهسهله خوهدانێن راستی و زانینێ نه. بههرا پتر ژ خهلکێ هزرهکا ئهرینێ ل سهر مهلان ههیه، ئهو هزره بوویه مهنافیست بۆ ههر مهلایهکێ کو پهیاما خوه زوو بگههینت، بهلێ ئهینی خهلکێ هزرهکا نهرێنی ل سهر نڤیسکار، فیلۆسۆف و زانایان ههیه، ئهو هزره بوویه سانسۆر و ناهێلت پهیاما وان بگههت.
ههتا کیژان رادێ مهلا یان نڤیسکار دخوینت، راڤه دکت، ئهقلێ خوه پراکتیزه دکت؟ چاوان ئهم بههرا پتر ژ وی خهلکی تیبگههینن، کو راستی رێژهداره، مهلا و نڤیسکار ههردوو بوونهوهرن و ههر ئێکێ ژ وان ئهقل، هزر و نێرێنا خوه دهربارێ پرسان ههیه؟ بهلێ زانایی یه کو مهلا ژ بهرسڤان حهز دکت و نڤیسکار ژ پرسیاران حهز دکت. کی پتر نێزیکی زانستی یه؟ ئهوێ بهرسڤان بدت، یان ئهوێ پرسیاران بئازرینت؟ بهرسڤ هزرێ رادوهستینت، پرسیارێ دنڤینت، گومانێ بهری دهست پێ بکت ب دوماهیک دهینت، زانینێ داگیر دکت، بهلێ پرسیار هزرێ دبزڤینت، گومانێ هشیار دکت، زانینێ ئاڤا دکت. دبت ههرکهسهکێ ئهقل نهبت، لێ دبت ههرکهسێ هزر ههبت ههگهر دهماغ ههبت، بهلێ چاوان هزرا خوه بکاردهینت؟ ههرکهسێ ماف ههیه نێرینا خوه دیار بکت بهلێ ئهو نێرین ژ کووڤه هینایه؟ کهدا خواندن و ماندیبوون و ئیزایا سالانه، یان قارچکه و دجویت؟
خوهدایێ میهرهبان د قورئانا پیرۆز ده بهحسێ چیرۆکا ئافراندنا ئادهم و حهوایێ دکت، ئهو دبێژت: "و أذ قال ربک للملائکة أني جاعل في الأرض خلیفة قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدس لک قال أني أعلم ما لا تعلمون، و علم آدم الأسماء کلها ثم عرضهم علی الملائکة فقال أنبئوني بأسماء هولاء ان کنتم صادقین"[14] ئهڤه تێکسته (Text) وهک وهحی ژ خوهدێ بۆ مهحهمهد پێغهمبهری[15] هاتییه، ما چو قوسیره ههگهر تاکهکهسهک د جیهانا ئیسلامی ده وێ تێکستێ بخوینت و پرسیاران بکت؟ ئهرێ ئارمانج ژ قورئانێ ب تنێ خواندنه، یان تێگههشتنه؟ ئهز دبێژم نه ب تنێ خواندنه بهلێ تێگههشتنه، بهلێ چاوان؟ چاوان مرۆڤ تێدگههت؟ ب راڤه و ئهنالیزێ، یان ب خواندنهکا بهبهغائی؟ خوهدایێ دلۆڤان دبێژت: "و أذ قال ربک للملائکة إني جاعل في الأرض خلیفة... / خوهدایێ ته گۆته فرێشتان ئهز دێ خهلیفهکێ ل ئهردێ چێکم" ئهڤه بریاره ژ جهم خوهدێ کو نیاز هینا خهلیفهکێ (ئادهم) ل ئهردێ چێکت. پشتی خوهدایێ مهزن ئادهم ئافراندی، ئادهم ل بههشتێ ما و پشتی هینگێ حاوا ژ پهراسوویا وی هاته ئافراندن. دهم دبۆرت (مه گۆت ئادهم هاته ئافراندن دا کو ل ئهردێ ببت خهلیفه) بهلێ ئادهم ژ دارێ دخوت "و قلنا یا آدم أسکن أنت و زوجک الجنة وکلا منها رغدا حیث شئتما و لا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین، فأزلهما الشیطان عنها فأخرجهما مما کانا فیه وقلنا أهبطوا بعضکم لبعض عدو و لکم في الأرض مستقر ومتاع إلی حین"[16] ، بهری خوهدایێ دلۆڤان ئادهمی بئافرینت گۆته مهلائیکهتان ئهز دێ وی چێکم دا ببت خهلیفه ل ئهردێ "و أذ قال ربک للملائکة إني جاعل في الأرض خلیفة" ئهڤه بهری ئادهم چێببت و ژ دارێ بخوت. پاشی، پشتی ئادهم هاتییه ئافراندن و ژ دارێ خواری، خوهدایێ ئهو سزادا و هنارته ئهردێ "فأزلهما الشیطان عنها فأخرجهما مما کانا فیه وقلنا أهبطوا بعضکم لبعض عدو" پرسیار ئهڤه یه: ئهرێ خوهدایێ ئافرینهر ژ دهستپێکێ ئادهم ژ ئهردێ ئافراند دا کو ببت خهلیفه ل ئهردێ، ئانکۆ غایهت چ بوو ژ ئافراندنا ئادهمێ؟ ما نه ئهو بوو کو بهنێرت ئهردێ ههروهک د ئایهتێ ده دیار "و أذ قال ربک للملائکة إني جاعل في الأرض خلیفة" نهخوه د ئایهتا دی ده "فأزلهما الشیطان عنها فأخرجهما مما کانا فیه وقلنا أهبطوا بعضکم لبعض عدو" ل گۆر ڤێ ئایهتێ دیاره هنارتنا وی بۆ ئهردێ نه غایهت بوو، بهلێ سزادان بوو. ئهقلێ مرۆڤی پرسیاران دکت و پرسیار مافهکێ ساده و ڕهوا نه، باشه وهک پرسهکا دیالێکتیک، من گرتی ئادهمی ژ دارێ نهخوار، ئهرێ هینگێ ئهو دا ل بههشتێ مینت؟ ههگهر تۆ بێژی ئهرێ، ئهز دبێژم خوهدایێ ئنیهت و فهرمان دابوو کو خهلیفهکێ ل ئهردێ بئافرینت بهری سوحبهتا دارێ بهێت و خهلیفه ژی ئادهمه. و ههگهر تۆ بێژی نهخێر، نهخوه سهدهمێ دهرێخستنا ئادهمی ژ بههشتێ نه خوارنه ژ دارێ بهلێ چونکی خوهدایێ بهخشهنده ئنیهتا خوه هینابوو.
ڤێجا، ههتا کو ئهم د تێکستێ بگههن، لازمه بخوینن و بهردهوام دیسکاسیۆنێ ل سهر بکن بێ دلمان، بێ توندی، بێ خهبهر و تهشهیر، بێ کو کهسهک ژ مه تهڤان مافی بدت خوه و کهسێ بهرانبهری خوه کافر بکت، یان ب ههر توهمهتهک دی ل قهلهم بدت. ئهو کارێ مرۆڤێ نهزانه، مرۆڤێ کو نکارت هزر و ئهقلێ خوه بکاربهینت. خوهدایێ ئافرینهر نه ژخوه ئهقل و هزر و زمان دایه مرۆڤان، تشتهک د ڤێ ههبوونێ ده ژ قهستا نههاتییه، رۆژ ژ قهستا ناههلت، رۆژ ژ قهستا نابیته شهڤ، مرۆڤ ژ قهستا ناهێته ڤێ جیهانێ و ژ قهستا نامرت. بهلێ ههتا کو مرۆڤ بزانت، گهرهکه پرسیاران بکت، پرسیاران پێدڤی ب ئازادی و رێزگرتنێ ههنه، نهکو ب گریدانا ئهقلی و توهمهتان. ئاورۆپی دبێژن چو ژ هندێ سانههیتر نینه کو تۆ توهمهتهکێ ب ئێکێ ڤه بهێلی.
جارهکێ ژ جاران من سهمینارهک دهربارێ ئیسلاما سیاسی دا. د سهمینارێ ده من گۆت: "ئهز دبێژم بههشت بۆ مرۆڤێن قهنجن ژ ههموو دین و تائیفان، جههنم ژی بۆ مرۆڤێن خرابن ژ ههموو دین و تائیفان" ئهز بهردهوام بووم و من گۆت: "مرۆڤێن قهنج نه ب تنێ ژ دینێ ئیسلامێ، بهلێ ژ دینێ کریستیانی، جوهی و سابیئان ژی، دکارن ههرن بههشتێ" بهلێ کابرایهک ژ ناڤ جهماوهری رابوو، ب هێرس گۆت: "سهیدا تۆ جهێ رێزگرتنێ و تهقدیرێ یی، سمینارا ته گهلهک ب مفا بوو، بهلێ ئهز ڤێ خالێ نه دگهل ته مه، قهت هزر نهکه فله، جوهی یان سابیئه بچن بههشتێ، چونکی: إن الدین عند الله الأسلام" و کابرا ب شانازی ل دهردۆرا خوه نێری. بۆ زانین کابرا مامۆستا یه ل خواندنگههێ و زارۆکێن مه ئیمانهتن ل نک وی دا کو وان فێر بکت. من ب ڤی ئاوایێ بهرسڤا وی دا: "مامۆستا، تۆ مۆسلمانی و گهرهکه ته باوهری ب قورئانێ ههبت، قورئان دبێژت: أن الذین آمنوا و الذین هادو و النصاری والصابئین من أمن بالله والیوم الأخر و عمل صالحا فلهم أجرهم عند ربهم ولاخوف علیهم و لا هم یحزنون"[17] ئایهت ئاشکهرا یه، نهگۆتییه (من آمن بالله و بالرسول) بهلێ گۆته (بالله والیوم الأخر) و مهسهلا دی (إن الدین عند الله الأسلام) یان (و من یبتغ غیر الأسلام دین فلن یقبل منه) مهخسهد ب ئیسلامێ دیانهتا تهوحیدێ یه، کو ههر دیانهتهکا ل سهر مللهتا ئیبراهیم خهلیل بت و گهلهک زانا و نڤیسکارێن ئیسلامی و عهرهبی وه دبێژن. کابرا ل دهردۆرا خوه نێری، پشتی کو پهلێن وی بوونه خوهلی، روونشت جهێ خوه.
دیانهت، ههموو دیانهت، گهرهکه باوهری ب ئهقل و هزرێ و زانستی ههبن، چونکی پهیامێن خوهدێ نه و راڤهیا وان بۆ مه هێلایه. ئهو دیانهتا باوهری ب هزر و ئهقل و زانستی نهبت، نههێژایی مرۆڤی یه. دیاره کو خوهدێ ژیدهره بۆ ئهقل، هزر، زانست، ئهخلاق، پێشکهڤتن، رێزگرتن، بهلێ مخابن کو گهلهک کهس دخوازن دیانهتێ بهر ب ئهفسانه و خورافێ ببن و ئینکارا ئهقل و زانستی بکن. ب هزرا من ئهو زیانێ دگههینن دیانهتێ ڤێجا چ ژ نهزانینا وان، چ ژ ئهدغهمییا وان بت. ئهز باوهر ناکم خوهدێ ژ مرۆڤێ نهزان، ئهدغهم یان کیندار حهز بکت. بهری چهند سالان ژی گهلهک مهلا و دینداران ل دهڤهرا مه دگۆتن: "دنیا ل سهر پشتا حویتهکێ یه، ههما حویت خوه بلڤینت دنیا دێ کهڤت" مهسهله ئهو نینه کا مهلایهک یان قهشهیهک دێ چ بێژت، بهلێ مهسهله ئهوه کا چهند باندۆرێ و زیانێ دگههینت هزرا خهلکێ. مهسهلا حویتی، ئێکه ژ گهلهک مهسهلێن دی کو بوونه خهلهتییێن کوژهک دناڤ جڤاکی ده، راسته ب تنێ گۆتنهکه ژ زاردهڤێ کهسهکێ، بهلێ کار و خهباتێن مهزن بۆ دڤێن ههتا کو باندۆرا وێ گۆتنێ نهمینت. کهسێن وان گۆتنان دکن، بارێن کهسێن زانا گران دکن لهورا پێشکهڤتن پهیدا نابت. سالا 2010 ێ یه و هێژ هندهک کهس تهنهکهیان دقوتن دهمێ رۆژ دغهیرت. هێژ هندهک کهس باوهر دکن کو نیازک رهجماندنا شهیتانی یه دا گوهـ نهدت مرۆڤێن خودان ئیمان. گهلهک فللهیان ژی ل ئاورۆپا هزر دکرن کو مهیا ئهو ڤهدخون دێ بیته خوینا عیسا پێغهمبهری د ناڤ لهشێ وان ده. ئهڤه وهک مهسهبێ ئهپۆلۆناری[18] یه. ل گۆر تهیۆرا پرنسیپان[19] ئهڤه ب تنێ تروهاتن و ئهقلێ مرۆڤی گرێددن، وهک من گۆتی؛ زیانێ دگههینن دیانهتێ. ئهز دبێژم ههگهر ته بڤێت زیانێ بگههینێ کهسهکێ، وی دووری ئهقلی بکه، بهرێ وی بده جههل و نهزانینێ.
ئهوا چێدبت دووری زانستی و ئهقلی یه، ب تنێ ئهفسانه و چیرۆکن ل دهمهکێ کو قورئانا پیرۆز 57 جاران بهحسێ ئهقل و هزرێ کرییه و 312 جاران بهحسێ قهلهم و نڤیسکار و نڤیسینێ کرییه. ههر کهسێن وهسان بوون کو پهیڤا ئیلحاد[20] بۆ مرۆڤێن زانا و تێگههشتی وهک سوکرات، ئیبن روشد، غهزالی، دیکارت و سپینۆتزا بکارهینان بهلێ نکارین چو مفا یان زانینێ پێشکێشی ژیانێ و جیهانێ بکن. ژ سوکرات و ههتا دوماهیک زانا و فیلۆسۆفی، بوونه بهشهک ژ دیرۆکا مرۆڤاتی و ههبوونێ، کارێن وان بوونه رۆناهی د زولوماتا گهردوونێ ده، بهلێ کهسێن بهرهنگار و باوهری ب ئهقل و زانستی نهبوون، د ههبوون و نهبوونا خوه ده چو مفا نهگاهندنه ژیان و جیهانێ. کهسێن وهسان دبێژنێ قودرهتی[21] یان قهدهری[22]. کو (چما، کهنگی و چاوان) بۆ وان نه گرینگه، گرینگ ئهوه ئهو ههنه و ئیدیعائێ ب راستی و زانینا ڕهها دکت. بهلێ خوهدایێ زانا پشتا وان ناگرت، بهلێ پشتا مرۆڤێ زانا دگرت، دهمێ دبێژت (و یعلمکم الکتاب والحکمة ویعلمکم ما لم تکونوا تعلمون)[23]، (و یعلمه الکتاب و الحکمة والتوراة والأنجیل)[24]، (أن الله لایقبض العلم أنتزاعا ینتزعه من الناس ولکن یقبض العلم بقبض العلماء حتی اذا لم یبق عالما أتخذ الناس رؤوسا جهالا فسئلوا، فأفتوا بغیر علم فضلوا وأضلوا)، (أقرأ وربک الأکرم الذي علم بالقلم)[25]، (فضل العلم خیر من فضل العبادة، العالم و المتعلم شریکان في الخیر ولا خیر في سائر الناس)[26] ، (مرحبا بطالب العلم، أن طالب العلم تحفه الملائکة بأجنحتها ثم یرکب بعضهم بعضا حتێ یبلغوا السماء الدنیا من محبتهم لما یطلب)[27]، (أنما یخشی الله من عباده العلماء)[28] و گهلهک ئایهت و حهدیسێن دی دهربارێ زانستێ وهک ئهرک و گرینگی بۆ مرۆڤان بهلێ ئایهتهک ب تنێ ژی نههاتییه کو هاندانا جههل و نهزانینێ بکت. جههل و نهزانین موسیبهتا ههری مهزنه کو مرۆڤی دگرت.
فهرههنگا مه تژی یه ژ گۆتنێن ژههردار بۆ ئهقلی مینا (ههما بهێله، کون ژ پاتهیی مهزنتره، پشتی چی، خهمناکت، چو نینه، ما چی یه، شهرمه، دێ چێبت، تهوهکلێ بکه، بهێله ب هێڤیا خوهدێ ڤه) ئهڤان گۆتنه ئهقلی دمرینن. ئهز دخوازم ڤان گۆتنان ب پرسیاران راڤه بکم دا کو خواندهڤانێ هێژا ب باندۆرا وان یا نهگهتیف ل سهر ئهقلی هایدار بت: (ههما بهێله / بۆ کێ بهێلهت؟ ئاخر ئهوێ بهێت کوڕێ ته یان نهڤییێ ته یه) ، (کون ژ پاتهیی مهزنتره / ما چو پاتێن دی نابن، ههگهر نههێته گرتن ما ئهو کونه مهزنتر نابت؟)، (پشتی چی / ما قهی مرنه چاره بۆ نینه؟ ئاورۆپی دبێژن چو جار نهبێژه درهنگه، هندی ههناسه ههبت هێڤی ژی ههیه)، (خهمناکت / چما خهمناکت؟ ب تنێ کهسێ بێ دل بێ خهم و گازنده یه[29])، (چو نینه / ئهڤه نڤاندنا بوویهرێ یه چهندا بچویک بت چونکی سوکرات دبێژت پرسێن ههری مهزن د جیهانێ ده ئهو پرسێن بچووکن)، (ما چی یه؟ چاوان چی یه؟ ترۆمبێلێ لیدا و کوژت، گلێشێ خوه دهاڤێژت ئهردێ، تهزویرێ دکت، خهبهران دبێژت، بێ ئیجازه دهاژووت، تههدیدێ دکت و...هتد)، (شهرمه / نێرینا خوه دبێژت، مافێ خوه پراکتیزه دکت، دهنگێ وی خوهشه لێ ناسترینت، بهری 15 سالان کیژان کچێ (ژبلی کریستیانی) دوێریا پهنتهلۆنی ل بهر خوه بکت؟ رۆژهک دێ هێت هینگێ گهلهک کهس دێ شهرم کن کو نها شهرمێ دکن)، ( دێ چێبت / چاوان دێ چێبت؟ کی دێ چێکت؟ کهنگی دێ چێبت؟ چما تۆ ب خوه ههول نادی چێکی؟ ههگهر ته چێکر ئهوێ بهێت دێ ب سهر ڤه زێده بکت) ، (تهوهکلێ بکه، بهێله ب هێڤیا خوهدێ ڤه / خوهدێ ئهقل دایه مرۆڤی و ب سایا وی ئهقلی مرۆڤ ژ بوونهوهرێن دی جودا یه، بکارهینانا ئهقلێ رێزگرتنه ل خوهدێ، بهلێ ئیلغائا وی ئهقلی ئهفسانهکرنا خوهدێ یه، دبێژن زهلامهکێ حێشترا خوه هێلا بهر دهرگههی و چوو جڤاتا پێغهمبهری، پێغهمبهری گۆتێ ته حێشترا خوه گرێدا؟ گۆت: نهخێر، من هێلا ب هێڤیا خوهدێ ڤه! پێغهمبهری گۆتێ ههره گرێده پاشی بهێله ب هێڤییا خوهدێ ڤه! مخابن خهلکهک هزر دکت کو خوهدێ چو کار نینن، ب تنێ د خزمهتا وان ده یه. گۆتنهکا کولتووری ههیه ئهز ژ زاردهڤێ ژنکان دبهیسم، دبێژت: "خوهدێ دهلیلێ بێ دهلیلانه"، ئهڤه ههتا رادهکێ جهێ تهئهمولێ یه چونکی ئهو کهسێ بێ دهلیل، پێدڤی ب هاریکارییێ ههیه، دبت ئهو کهسه نهساخ بت، کێمئهندام بت، ژ ئالێ ئهقلی ڤه نه دورست بت، دناڤ نڤینان ده بت، ل بیابانێ هوندا ببت، غهدرهک مهزن ب سهری هاتبت و یاسا و جڤاک پرسیارا حالێ وی نهکن، ئهڤه بهرئاقله. بهلێ مرۆڤێ ساخ و سهلیم، بزاڤ و غیرهت ههبت، سهحهتا وی باش بت، ئالاڤێن خوه ههبن، زانا بت، هینگێ ئهقلێ وی دهلیلێ وی یه.
ئایهتا قورئانێ دبێژت: "و أذ قال ربک للملائکة إني جاعل في الأرض خلیفة" ئهرێ بهرئاقله کو خوهدایێ مهزن، ژێدهرێ ئهقل و ههندهسه و زانستی، خهلیفهیهک دهبهنگ، نهزان، تهوهکلی، تهمبهل و خهمسار بۆ خوه چێبکت؟ گهلۆ بهرئاقله ئهو کهس ببت نوونهرێ خوهدێ؟ دیاره ههمی ب خواندنێ ڤه گرێدایی یه، مهبهستا من نه خواندنا کاغهزان، بهلێ ستراتیژییا خواندنێ بۆ ههر تشتهکێ. ههر تشت د ههبوونێ ده قابیله بۆ رهخنێ و خواندنێ، نهکو دا تۆ ئیهانهتا وی تشتی بکی، یان مهدح و سهنایێ بکی، نهخێر. بهلێ دا کو تۆ پتر تێبگههی و ب ئاوایهکێ دورست سهرهدهرییێ دگهل بکی. ل گۆر گهستالیزمێ[30] کو تهیۆرهک پسیکۆلۆژی یه، مرۆڤ ژ ههموویێ نهکو ژ پارچان دکارت راستییا تشتان بزانت، بهلێ ئهو پتر بۆ زارۆکان بکاردهێت چونکی زوو ب زوو زارۆکان شیانا راڤهکرنا پارچێن تشتی نینه، بهلێ بۆ مهزنان جودا یه، مهزن دکارن ههلوهشاندنێ یان تهفکیکێ[31] بکاربهینن.
ئهز بهحسێ خواندنا تهفکیکی و راڤهیی بۆ ماهییهتا ههر تشتهکێ دکم، واته خواندنهکا (پارچه / جزئي) نهکو (ههمی / کلي)، بۆ نموونه مرۆڤ کو رهههندێن وی روح، ئهقل، دهروون و جهسهده. ههگهر ئهم رهههندهکێ بزانن، ناهێته وێ واتێ کو مه مرۆڤ نیاسی. ههگهر مرۆڤ کهسهکێ ناس بکت، دێ زانت چاوان سهرهدهرییێ دگهل بکت، ههگهر ناس نهکت، نزانت. بۆ نموونه خوهداوهند، ههگهر ئهم پرسیار بکن کا خوهداوهند کی یه و چاوانه؟ هێدی هێدی ئهم دێ هندهک بهرسڤان بینن، یان ئهو بهرسڤێن کو بهری هینگێ ههنه، وهک هاریکاری ئهم دێ بکارهینن دا کو هندهک بهرسڤێن دی ببینن. دهمێ ئهم پرسیار دکن خوهداوهند کی یه؟ هینگێ ئهم بهحسێ خوهداوهندی وهک (ههمی) ناکن، بهلێ ئهم بهحسێ وی وهک (پارچه / أجزاء) دکن. مهسهله نه باوهری یان ئیلحاده، بهلێ مهسهله لێگهریانه و ب تنێ هینگێ دهلیڤه ههیه کو ئهقل کارێ خوه بکت. راستی رێژهداره. ههر گاڤهکا مه شیا کهسهکێ ب ئاوایهکێ ئێکسهر ناس بکن، نهکو هندهک ل گۆر کهیفا خوه وی بدن ناسکرن، وی چاخی گهرهکه ئهم ل گۆر راستییا وی کهسی سهرهدهرییێ دگهل بکن، دا ئهم بسهلمینن کو مه ئهقل ههیه و ئهو ئهقله بوها و رێزگرتنێ ددت مه، بهرپرسیاری ئهوه کو ئهم وی ئهقلی بپارێزن دا دهستڤالا نهمینن و بکارن بوها و رێزگرتنێ بدن یێن دی ژی.
فهلسهفه، دین و زانست ههموو مهزنن بهلێ مرۆڤ ژ ههموویان مهزنتره ژبهرکو ئهو ژ ئهقلێ مرۆڤی دهردکهڤن، ب تنێ ئهقلێ مرۆڤی واته و ههبوونێ ددت وان. بهلێ چونکی مرۆڤ خهلیفێ خوهدێ یه ل سهر ڤی زهمینی، گهرهکه بهردهوام داهینان و دامهزراندنێ بکت، سینۆران ببهزینت، لێگهریانێ بکت ههتا بگههت ئیکتیشافێ. ههگهر تۆ هزرا خوه بکی، میتۆلۆژی، دین، فهلسهفه و زانست ههموو خزمهتا مرۆڤی دکن و هێژ مرۆڤ نهزان و ساده یه. بهلێ چونکی مرۆڤ ئیعتیرافێ ب وێ راستییێ دکت، لهورا راناوهستت و ئهڤه هێز و ئیرادا وی دسهلمینت و دکت سهروهرێ ههموو بوونهوهران. مۆریس میتێرلینگ[32] دبێژت: "ئەز نابێژم خوەداوەندی ب مەزنییا خوە جیھانەک بێکێماسی چێکرییە چونکی نە بەرئاقلە کو خوەدایەک وەسان مەزن، جیھانەک مەزن، بێکێماسی چێبکت. پرۆبلەم ئەوە کو خوەداوەند، بوویە سهدهم کو ھزر و رامانێ بدە تە و من، ژ بۆ چی؟ ژ بۆ کو ئەم بکارن قەنجی و خرابیێ ژ ھەڤ جودا بکن و بوێرن رەخنەیێ ل کارێن وی بگرن. هەگەر وی کارینا ھزر و رامان و لێکدانێ نە دابا مە، ھەلبەت مە ژی نەدکاری ئەم رەخنەیێ ئاڤا بکن و بهحس بکن ههروهک: قەنج و خراب، جوان و کرێت، سار و گەرم. بێ هزر و رامان دوور نینه ھەموو ل بال مە وەک ھەڤ با. لەورا ژی، چو جار نەبێژە کو ئەز ب کێر رەخنەیێ ناھێم ب تایبەت ل کارێن خوەداوەندی چونکی هەگەر خوەداوەندی ڤیابا، دا بریارەک دی دت، بەلێ وی بریار دایە کو تو بھزرینی، برامینی، رەخنەیێ چێبکی و تشتان ژ ھەڤدوو جودا بکی".
بهشهک ژ فهلسهفێ پرسیارکرنه و ب تنێ د فهلسهفێ ده بهرسڤ دکارن ببن پرسیار ههروهک هایدیگهر دبێژت. هزرا فهلسهفی ل نک مه نینه، ئهم پرسیاران ناکن، بێ پرسیار مرۆڤ نکارت بزانت، بهلێ یان ئهم گهلهک دزانن لهورا پرسیاران ناکن، یان ژی ئهم شهرم دکن، دترسن. ئهم ههمی دزانن شهڤ تاری یه، بهلێ کی ژ مه دزانت تاری ب خوه چی یه؟ مه دوو پێزانین ب تنێ دهربارێ تارییێ ههنه: ئێک، نڤیسینا پهیڤا (تاری) کو ژ ( ت... ا... ر... ی) پیک دهێت، هندهک کهسێن نهخواندهوار وێ ژی نزانن. دوو، رهنگێ وێ. ب گلۆپهکا سفری تۆ دکاری (تاری) یێ بکی رۆناهی، بهلێ کههرهبا جیهانێ ههموو نکارت (نهزانین / جهل) بکت رۆناهی. ههتا نها ژی گهلهک کهسێن وهک وهلی ئهمر خوه دبینن، کو زهکاتا وان تێرا نههێلانا ههژارییێ سهرانسهر جهێن وان دیتین دکت، نزانن چاوان دبت شهڤ و رۆژ! وهختێ دبت شهڤ، رۆژ کووڤه دچت؟ ستێر ل کووڤه بوون؟ و دهمێ دبت سپێده، ئهو ستێر کووڤه دچن؟
ئهم دزانن باران دبارت، بهلێ چما دبارت؟ ئهم دزانن مرۆڤی روح ههیه، بهلێ نزانن روح ب خوه چی یه، ئهم دکارن ل گۆر مهسهب یان تهیارێ غهنۆسی[33] (Gnose) بێژن کو روح بنگههه بهلێ ههتا کیژان رادێ ئهم ماهییهتا روحێ ناس دکن؟ ئهم دزانن مرن ههیه بهلێ نزانن مرن ب خوه چی یه؟ ل ناڤا جڤاکێن رۆژههلاتێ (ئهم ژی تهڤا) مرۆڤی بهس سهرههژاندن ههیه، چو سوحبهتا تۆ بکی، ئهو دبهر ره سهرێ خوه دههژینت، دوور نینه ههگهر ته درێژی ب سوحبهتا خوه دا، وی چاخی ئهو کهسه بنڤت. ئهڤه ئێک ژ باندۆرێن لاندکنێ نه.
ههژاندنا سهری نه نیشانا سهرسامی و تێگههشتنێ یه، بهلێ زیقکرنا چاڤان، بهشکرنا دهڤی، بلندکرنا بروویان نیشانێن دهستپێکا هزرکرنێ نه و هزرکرن دهرازینکا فهلسهفێ و تێگههشتنێ یه. کێم کهس وه دکن، بهلێ بههرا پتر سهرێ خوه دههژینن، ئهلا ئهساس دزانن و تێدگههن.
ل سالا خواندنێ 2009 - 2010 ل خواندنگههێ، دیسان من پرسیارهک هاڤێته بهر خواندکاران، من گۆت: هۆل (تهپه) ل سهر کیدهرا خوه رادوهستت؟ خواندکارهکێ زوو بهرسڤ دا، گۆت: ل سهر بنێ خوه! من پرسیار لێکزاڤراند: کیژکه بنێ هۆلێ؟ هینگێ من سهر ههژاندن نهدیت، بهلێ من چاڤێن زیق و دهڤێن بهش دیتن، شلقئاڤ کهته کلاسێ ههروهک گۆلهکا مهند پشتی تۆ بهرهکێ دهاڤێژی تێده. من بهرسڤا وان نهدا، چونکی من چو مهخسهد ب بهرسڤدانێ نهبوو، بهلێ بهری دوماهیکا سالا خواندنێ من پرسیارهکا دی هاڤێته بهر وان: ههگهر ئهم زهمینی کون بکن، ژ سهری ههتا بنی و تشتهکێ بهاڤێژن د وێ کونێ ده، هینگێ ئهو تشت دێ ل کویڤه سهکنت؟ ههروهسان کوڕێ من (خانی) د دههسالییا خوه ده پرسیارهک هاڤێته بهر من، گۆت: "بۆچی رهنگێ بهفرێ سپی یه؟" وهک ههلامهتهکێ، ئهز د جهێ خوه ده راوهستیام. ئهز ژ وه ناڤهشیرم، من بهرسڤ نزانی. من زانیبا ژی، دبت من نهگۆتبا، ب تنێ دا کو ئهو شانازییێ ب ئهقلێ خوه ببت و ئهو ئهقله وی هان بدت پرسیارهکا دی ئاراسته بکت. ههمی تشت د ڤێ ههبوونێ ده فهلسهفه یه، ژیان، مرن، ئاسمان، زهمین، مرۆڤ، خوهزا، رهنگ، حهیوان، داروبار، ئهڤین و...هتد، لێ ئهم ب ئهقلهکێ رهخنهیی / فهلسهفی هزر تێده ناکن، بهلێ ب ئهقلهکێ ڤهگوهازتی سهرهدهرییێ دگهل دکن، لهورا هێژ ههمی تشت ل نک مه بیانی یه و ئهم ژی بۆ ههمی تشتی بیانی نه.
ئهقلێ ڤهگوهازتی نکارت هزرین نوو ئاڤا بکت، بهلێ هزرێن کهڤن (وهک ئاهێن ئێکسپایهر) بار دکت بێ کو کونترۆل بکت. گهلهک جاران وان هزران دووباره دکت و ههگهر پێدڤی بوو، ئارگۆمهنتان بۆ پهیدا دکت. ئهو ئهقله وهک بێدهرا بێ گێره یه، ل دوماهیکێ مرۆڤی بهر ب دۆگمایێ دبت. ئهقلێ ڤهگوهازتی جههلێ، توندی، تهمبهلی، بێغیرهتی، تهوکلی، سست و خاڤی، نساخی و لاوازییێ پهیدا دکت، ب کورتی ژ دهستپێکێ کهساتییا مرۆڤی خهلهت ئاڤا دکت.
ئهقل ب خوه بهێزه، کو ههرگیز ب داوی ناهێت، ل نک هندهک سینۆران رادوهستت بهلێ راوهستیان ژبۆ بهردهوامبوونێ. فرانسیس بیکون[34] دبێژت: "ئیمانهت هوون و ئهقلێ رهخنهیی، گوهێ خوه نهدن ئهقلێ ڤهگوهازتی (هزرا جیلێ بهرێ)"، ب هزرا من گهلهک دیانهت ژی وهها دبێژن و هێژایه کو هندهک میناکان بۆ خواندهڤانێ هێژا دیار بکم...
زهرهدهشت پێغهمبهری[35] ئهقلێ رهخنهیی بکاردهینا، بهلێ قهومێ وی ئهقلێ ڤهگوهازتی بکاردهینا، بۆ نموونه دهمێ دبێژت: "ب گوهێن خوه گوهدارییا راستییێ بکه، ب ئهقلێ خوه تێبگههه و ب دلێ خوه ژێ حهز بکه"، بالا خوه بده گۆتنا وی نهگۆتییه ب گوهـ، ئهقل و دلێ هندهک کهسێن دی. دهمێ ئهو ل سهرێ چیایی راوهستایی، جبریل[36] هات و ئهو ل گهل خوه بره ئاسمانان جهم ئاهۆرامهزدا[37]، ل وێدهرێ گۆت: دێ ڤهگهرم و ب ناڤێ ئاهۆرامهزدا قهومێ خوه ئاراستهکم، ژ زۆلۆماتێ بهر ب نوورهێ بم. بهلێ قهومێ وی ئێک ب تنێ دزانی.
د ئیسلامێ ده، نێزیکێ 49 جاران پهیڤا ئهقل وهک (ژێدهر، ناڤ، کار) د قورئانا پیرۆز ده هاتییه، بۆ نموونه: "أتأمرون الناس بالبر وتنسون أنفسكم وأنتم تتلون الكتاب أفلا تعقلون" یان "ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لایعقلون". عهلی کورێ ئهبۆ تالیبی[38] دبێژت: "چو زهنگینی وهک ئهقلی نینه و چو فهقیری ژی وهک جههلێ نینه" خویا یه کو د تهڤایا دیانهتان ده ئهقل ل رێزا ئێکێ دهێت و هێز و بوهادارییا وی دیار دبت. میناکهکا دی، ئهو ژی ئیزایا ئیبراهیم پێغهمبهری[39] ژ قهومێ خوه دیتی، وی دخوازت قهوم ئهقلێ رهخنهیی بکاربهینت بهلێ قهومی ئهقلێ ڤهگوهازتی بکاردهینا: "إذ قال لأبيه وقومه ماتعبدون، قالوا نعبد أصناما فنظل لها عاكفين، قال هل يسمعونكم إذ تدعون، أو ينفعونكم أو يضرون، قالوا بل وجدنا آباءنا كذلك يفعلون"[40]. ههروهسا، سهرهاتییا مووسا پێغهمبهر[41] دگهل فیرعهونی[42] ل میسرا کهڤن: "قالوا أجئتنا لتلفتنا عما وجدنا عليه آباءنا وتكون لكما الكبرياء في