ژ نڤیسینا سەبری سلێڤانەیی: بەشێ ٢
09/04/2011 01:23
سه‌رکرده‌یێن نه‌به‌رپرسیار: غیابا هزرێ ل جه‌م که‌سێ سه‌رکرده -
به‌شێ سێیێ: سه‌رکرده یان...؟
پشتی بۆرینا سه‌دان سالان ب سه‌ر فیلۆسۆفێن رۆژهه‌لاتێ مینا "فارابی، ئیبن سینا، ئیبن روشد، کیندی و...هتد" ده، تۆ بێژی ئه‌م بکارن هه‌بوونه‌کێ بدن فه‌لسه‌فێ دناڤ جڤاکێن وان ده؟ ب هزرا من، ب خوه هه‌بوونه‌کا ئه‌خلاقی ژی، نینه. سه‌ده‌م ب نه‌بوونا هزرا ئازاد ڤه گرێداییه (به‌ری نها مه گۆت کو فه‌لسه‌فه به‌رهه‌مێ هزرا ئازاده). هزرا ئازاد که‌د به‌رهه‌مێ مرۆڤێن ئازاده هه‌روه‌سا وه‌کی دی ژی، واته: نه مرۆڤێن ئازاد هه‌بوون دا هزرا ئازاد په‌یدا بکن، نه ژی هزرا ئازاد هه‌بوویه دا مرۆڤێن ئازاد په‌یدا بکت. له‌ورا ژی جڤاک وه‌ک سیسته‌م و ستره‌کتوور دێ داخستی بت، ئانکۆ نه‌ڤه‌کری / نه ئازاد بت. تۆ بێژی د جڤاکه‌ک وه‌سان ده ئه‌قله‌ک یان که‌ساتییه‌کا ئازاد هه‌بت کو بکارت باندۆرێ بگه‌هینت؟ هه‌تا راده‌کێ ئه‌قل و هزرا که‌ساتی هه‌یه، به‌لێ ل هه‌مبه‌ر ئه‌قل و هزرا ته‌ڤاهی نکارت غایه‌ت و فانکسیۆنا خوه پراکتیزه بکت چونکی – ل دووڤ هزرا داخستی – ئه‌و دێ زیانێ گه‌هینت ستره‌کتوورا جڤاکی و که‌سێ بخوازت زیانێ بگه‌هینت، لازمه خوه بۆ غه‌زه‌با جڤاکی ئاماده بکت و پێشده‌م بوها و قوربانییێ بدت. لێ، که‌س ناخوازت وه‌ها بکت، به‌لێ ژبۆ به‌رژه‌وه‌ند و پرۆژێن خوه، هه‌ول ددت خوه دناڤا وی کولتووری ده ئاسیمیلا بکت(ببوهژینت)، خوه ڤه‌شێرت، یان ب کێمی بگونجینت دا کو بهێته قه‌بوولکرن بۆ نموونه که‌سه‌کێ کو باوه‌ری ب نڤێژێ نینه به‌لێ ژ به‌ر غه‌زه‌با جڤاکی دچت نڤێژا جماعه‌تێ، که‌سه‌کێ ڤیندار کو هه‌تا بنگوهێ خوه ڤینداره به‌لێ مه‌حروومه، که‌سه‌کێ کو کادرێ حزبه‌کێ یه به‌لێ ده‌نگێ خوه ددت حزبه‌کا دی، نڤیسکاره‌کێ کو باوه‌ری ب ده‌ستهه‌لاتێ نینه و دهه‌مان ده‌می ده مه‌دح و سه‌نایێ وێ دکت، که‌سه‌کێ سه‌رکرده باوه‌ری ب ئیراده‌یا گه‌لێ خوه نینه به‌لێ سه‌رکردایه‌تییا وی دکت و...هتد. ئه‌ز کێم جیاوازییێ دناڤبه‌را وان که‌سان (میناکان) ده دبینم ژبه‌رکو هه‌موو ژی تاکه‌که‌سن، ناڤن، هه‌بوونن، به‌لێ ئاستێ باندۆر و فانکسیۆنا وان رێژه‌داره.
مه‌سه‌بێ میستیفیکاسی ب توندی ل به‌رانبه‌ری هزرا ئازاد رادوه‌ستت. ئه‌و دخوازت هه‌موو ئالاڤ و کارینێن وێ بۆ خزمه‌تا سه‌ره‌کی (خزمه‌تا ده‌ستهه‌لاتێ) کار بکن. هه‌ول ددت که‌سانێن خوه‌دان هزرا ئازاد ب ئاوایه‌کێ خه‌له‌ت بدت نیاسین دا کو بارێ وان گران ببت و داگێرانێ بکن، یان خوه ته‌سلیم بکن. ئه‌ڤه پرسه‌کا که‌ڤناره به‌ری زاینێ هه‌بوویه ب تایبه‌ت دگه‌ل سوکراتی و ده‌ستهه‌لاتا وی سه‌رده‌می. مه‌سه‌بێ میستیفیکاسی ژ ده‌ستهه‌لاتێ یه و بۆ وێ یه، ناخوازت گوهۆرین په‌یدا ببت له‌ورا ژی هه‌رده‌م رابردوویی ل بیرا خه‌لکه‌کێ دهینت و موزایه‌دێ ل سه‌ر که‌سانێن خوه‌دان هزرا ئازاد دکت، بۆ نموونه ده‌ستهه‌لاته‌ک سیهـ یان چل سالان حوکمی بکت و هێژ د ئاسته‌کێ سه‌ره‌تایی ده یه، هێژ ژ ئێستگه‌ها ته‌یۆری به‌ر ب یا پراکیکی نه‌چوویه، هێژ نکارییه فانکسیۆنا خوه یا پێدڤی ئه‌نجام بدت. خه‌لکه‌کێ ماف هه‌یه پرسیار بکت: گه‌لۆ کانێ به‌رهه‌مێ وێ ده‌ستهه‌لاتێ د وان سالان ده؟ ژبۆ کو ئه‌و ده‌ستهه‌لات بمینت و به‌رژه‌وه‌ندا وێ بهێته پارزتن، مه‌جبووره که‌سێن تایبه‌ت د هه‌موو بوار و بیاڤان ده دابمه‌زرینت (یان ب هنده‌ک ئیغرائاتان که‌سان بگه‌هینت خوه). د مه‌سه‌بێ میستیفیکاسی ده، ده‌ستهه‌لات دکارت ب سانه‌هی که‌سێن کو ب هزره‌کا نه‌ئازاد کار دکن، که‌سێن بێ پرۆژه و بێ ئینسیاتیڤ ڤالا بکت یان باشتر بێژم ئیجهاز بکت. ئه‌و که‌س ل پلێ نه، باوه‌ر ناکن که‌نگی دێ مه‌زاده‌ک هه‌بت دا کو خوه پێشکێش بکن. ئه‌و دزانن کو ئه‌و موسته‌فیدن، به‌لێ دوور نینه ل ته‌نگاڤییان ( وه‌ک کو نها ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بی دقه‌ومت) هه‌مان که‌س ل ده‌ستهه‌لاتێ بقولپن و پاشی خوه بۆ سه‌رده‌مه‌کێ نوو ئاماده بکن، ب هنده‌ک داخویانی یان هه‌لویستێن ساڤا خوه حه‌لال بکن. ده‌ستهه‌لات ژی وێ ئێکێ دزانت له‌ورا ناهێلت ئه‌و که‌س گه‌له‌ک مه‌زن ببن دا کو د بن دسپلینا وێ ده بمینن. ئه‌م نکارن ناڤێ ڤێ بکن سیاسه‌ت، کو کاروبارێن ده‌وله‌تێ یان جڤاکی ئیداره بکت، به‌لێ ئه‌ڤه پتر نیزیکی بازرگانی و که‌سیبازییێ یه. ب هزرا من، ئه‌ڤه راستییا جڤاکێن رۆژهه‌لاتێ یه و جڤاکێ کوردی ژی ته‌ڤا، له‌ورا هه‌ر داخستی و داگیرکری دمینن.
جڤاک وه‌ک سیسته‌م و ستره‌کتوور، ژبۆ کو ئازاد و خوه‌سه‌ر بت، پێدڤی ب هنده‌ک هه‌ول و ئینسیاتیڤێن جدی هه‌یه، ئه‌و هه‌ول و ئینسیاتیڤ ئه‌رکێ که‌سانێن داهینه‌ر و ئه‌نتلکتوێله د هه‌موو بوار و بیاڤان ده، کو هه‌ژمارا وان کێمه، به‌لێ ل گه‌ل نه‌بوونا هزرا ئازاد ئه‌و ژی نکارن ئازاد هزربکن. به‌ری نها من گۆتییه، کو مرۆڤی پێدڤی ب ئازادییێ نینه، به‌لێ ب ئه‌قله‌کێ ئازاد هه‌یه. ئه‌قل و هزرا ئازاد مه‌سه‌بێن سیاسی یێن ئازاد، ڤه‌کری و سه‌رده‌م دخوازن، نه‌کو مه‌سه‌بێ میستیفیکاسی (Mystification) کو ناهێلت زانین دناڤ خه‌لکێ ده په‌یدا ببت دا کو ئه‌و خه‌لک هشیار نه‌بت، ئه‌و مه‌سه‌به دخوازت خه‌لک چاڤتاری و دووری ده‌ستهه‌لاتێ بمینت، ب تنێ د خزمه‌تا حاکم و ده‌ستهه‌لاتێ ده یه، واته هه‌ر تێگه‌هـ و پێکهاته‌یه‌کێ بۆ خزمه‌تا خوه ته‌جنید دکت، ئاماده یه دژوارترین ئاواییێن سه‌ره‌ده‌رییێ بکاربهینت و خرابترین ئالاڤێن جاره‌سه‌رییێ بۆ پرسگرێکان هلبژێرت هه‌روه‌ک د جیهانا عه‌ره‌بی ده دیار دبت. سه‌رکردێن عه‌ره‌بی یێن وه‌ک موباره‌ک، قه‌زافی و عه‌لی عه‌بدوولایی و...هتد، وان ژی هزر و ئه‌قل هه‌نه، به‌لێ نه هزر و ئه‌قلێ ئازاد. ئه‌قلێ وان، هندی ل سه‌ر حوکمی بوون، ئه‌قله‌کێ ته‌ڤاهی (جماعي) بوو و ئه‌ڤه کێماسییه‌کا مه‌زنه بۆ که‌سێ سه‌رکرده، به‌لێ چاوان ته‌نگاڤ بوون، دیار بوو کو باوه‌ری ب ئه‌قلێ ته‌ڤاهی نینن له‌ورا ژی ئه‌قلێ خوه، ئه‌قلییه‌تا خوه، ب خورتی دسه‌پینن. مانه سه‌یره کو سه‌رکرده‌کێ باوه‌ری ب گه‌ل و ملله‌تێ خوه نه‌بت، باوه‌ری ب چاره‌نڤیس و ئیرادا وی نه‌بت، به‌لێ قه‌بوول بکت چل سالان حوکمی ل وی ملله‌تی بکت! ئه‌ڤه هاڤیبوونه‌کا هزری و ئه‌خلاقی یه و ل جه‌م پرانییا سه‌رکردێن رۆژهه‌لاتێ هه‌یه ب تایبه‌ت سه‌رکردێن عه‌ره‌بی. به‌هرا پتر ژ سه‌رکردێن رۆژهه‌لاتێ خوه ده‌ستهه‌لاتدار دبینن، به‌لێ کیژان سه‌رکرده خوه به‌رپرسیار دبینت؟ سه‌رکرده‌یه‌ک وه‌ک جه‌مال عه‌بدولناسری، ئه‌و ژی پشتی شکه‌ستنا 1967 ێ ، داخویانی دا کو حوکمی بهێلت، به‌لێ ئه‌ز گومانێ دکم کو ئه‌و رامانا به‌رپرسیارییێ دابت، به‌لکی رامانه‌کا ساده و نه‌رجسی دایه، ژبه‌رکو ل وه‌ته‌رێ عاتفی دا، په‌یاما وی په‌یامه‌کا تژی عاتیفه بوو، به‌لێ ئه‌قل و هزر غائیب بوون. به‌رپرسیاری نه به‌هانه و ئارگومه‌نتن، به‌لێ کولتوور و په‌روه‌رده یه، به‌رپرسیاری ب تایبه‌ت یا ئه‌خلاقی مرۆڤی تووشی چاره‌نڤیسه‌ک وه‌سا ناکت. به‌لێ زه‌حمه‌ته مرۆڤی به‌رپرسیاری هه‌بت ل ده‌مه‌کێ کو هزر و ئه‌قله‌کێ ئازاد نه‌بت.
سه‌رکردێن عه‌ره‌بان هه‌م جه‌لاد و هه‌م ژی زه‌حییه (ضحیة) نه. جه‌لادێن ملله‌تێن خوه نه و زه‌حییێن کولتوورێ خوه نه. ئه‌و ڤه‌رێژا (أفرازات) کولتووره‌کێ داخستی نه، کولتتوره‌ک کو ب هزاران سالان ئاڤابوویه، ده‌م بۆ ده‌می ل گه‌ل په‌یدابوونا بزاڤ و تێگه‌هێن مه‌زن هه‌روه‌ک ئیسلام و جیهانگه‌رییێ هه‌تا راده‌یه‌کێ خوه دگونجینت، به‌لێ ئه‌و ره‌وشه‌کا به‌روه‌خته، دیسان دزڤرت سه‌ر نه‌هـ و ده‌ها خوه. له‌ورا ئه‌ز هزر دکم کو ب نه‌مانا حوکمی وان سه‌رکردان، وه‌لاتێن وان نابن کۆمارێن فه‌زیله‌تێ، پرۆبله‌م نه که‌ساتی یه، کو ب که‌ساتییا وان سه‌رکردان ڤه گرێدایی بت، به‌لێ پرۆبله‌م ئه‌قلییه‌ته، ئه‌قلییه‌ته‌کا دره‌نگمایی و ژنگاری.
راسته کو وه‌ک سیفه‌ت و فانکسیۆن، ئه‌و که‌س سه‌رکرده نه، به‌لێ ب غیابا هزر و ئه‌قلی، چو جوداهی دناڤبه‌را وان و جه‌رده و کاله‌ڤاژان ده هه‌یه؟ ئینسان ب ره‌فتارێ خوه یه، ئه‌و ره‌فتار به‌رهه‌مێ هزر و ئه‌قلی یه. هزر و ئه‌قلێ ئازاد زیندیبوونێ و پێشکه‌ڤتنێ پێشکێشی خوه‌دانێ خوه دکن، به‌لێ هزر و ئه‌قلێ نه‌ئازاد خوه‌دانێ خوه ره‌سوا و شه‌رمزار دکن، ئه‌رێ ئه‌و سه‌رکرده زیندی و پیشکه‌ڤتی نه، یان ره‌سوا و شه‌رمزارن؟
ل دووڤ مه‌سه‌بێ میستیفیکاسی، جڤاک نکارت ب ته‌مامی سه‌رکرده‌یێ خوه بنیاست ژبه‌رکو ده‌ستهه‌لات به‌رده‌وام هه‌ولددت ب ئالاڤێن تایبه‌ت داناسینێن جیاواز بۆ وی سه‌رکرده‌یی بدت، به‌لێ سه‌رکرده و ده‌ستهه‌لات دکارن ب هێسانی جڤاکێ خوه بنیاسن و ل په‌ی وێ نیاسینێ ئاوایێن سه‌ره‌ده‌رییێ هلدبژێرن. ده‌مێ ئێک ژ وان سه‌رکردان دهێت و په‌یامه‌کێ پێشکیش دکت، دیاره په‌یامه‌کا ڤالا یه ژ هزرێ، ژبه‌رکو باش دزانن ملله‌ت ملله‌ته‌کێ ساده، عاتیفی و دره‌نگمایی یه، زوو ب زوو گوهۆرینێ ناپه‌ژرینت، نه‌کو ملله‌ته‌کێ هزری یان ئه‌قلی یه. دگه‌ل سالان، ده‌ستهه‌لات ژی ل سه‌ر حوکمی دبت ده‌ستهه‌لاته‌کا ساده، عاتیفی و دره‌نگمایی، نه‌کو ده‌ستهه‌لاته‌کا هزری یان ئه‌قلی، ژبیر دکت کو باندۆرا جیهانگه‌رییێ دگه‌هت هه‌ر قورزییه‌کێ ژ دونیایێ و ئێدی ئارگومه‌نتا پرسا ناڤخوه‌یی (شأن داخلي) ئیکسپایه‌ر بوویه و باشترین میناک ژی ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی نه: عیراق، میسر، تونس، لیبیا، به‌حره‌ین، سووریا و...هتد. سه‌رکردێن رۆژهه‌لاتێ ب تایبه‌ت یێن عه‌ره‌بی نکارینه چو مفایی بگه‌هینن مرۆڤاتییێ و جیهانێ ژبه‌رکو ب تنێ ب پرسێن ناڤخوه‌یی ڤه مژوولن. هێژ نه‌گه‌هانه وی ئاستی کو ته‌جاویزا به‌رژه‌وه‌ندا که‌ساتی بکن و بکێر ملله‌تێن خوه بهێن، هه‌تا کو بکێر جیهانێ و مرۆڤاتییێ بهێن! سه‌رکرده‌یه‌ک وه‌ک ماندێلا یان غاندی بوویه سیمبۆل بۆ ته‌ڤایا ملله‌تێن جیهانێ، نێزیکه ل هه‌ر باژێره‌کێ (نه‌کو ده‌وله‌ته‌کێ) په‌یکه‌ره‌ک بۆ وان هاتییه چێکرن به‌لێ ئێک په‌یکه‌ر ب تنێ ژی بۆ سه‌رکرده‌یه‌کێ رۆژهه‌لاتی نه‌هاتییه و ناهێته چێکرن. چێکرنا په‌یکه‌ران دیارده‌یه‌کا که‌ڤناره رامانا زیندیبوونێ و به‌رهه‌نگارییا مرنێ ددت، ئه‌و دیارده ل یوونانستانا که‌ڤنار هه‌بوو ب تایبه‌ت په‌یکه‌رێن خوه‌داوه‌ندان، پاشی ده‌ربازی ئه‌ورۆپا بوو به‌لێ ل ئه‌ورۆپا ب تنێ په‌یکه‌رێن فیلۆسۆف، نڤیسکار و هونه‌رمه‌ندان دهێنه چێکرن ژبه‌رکو ب هزرا خوه به‌شداری پرۆسه‌سا به‌رهه‌مدانێ و داهێنانێ بوون، واته هزر وان وان زیندی دهێلت. به‌لێ سه‌رکردێن رۆژهه‌لاتێ قه‌ت باوه‌ری ب زیندیبوونێ نینن، باوه‌ری ب مادێ هه‌نه و ئه‌و ب خوه ژی وه‌ک جه‌سه‌د ماده نه، له‌ورا دخوازن وه‌ک جه‌سه‌د هه‌بن و وێ فیکرێ دناڤ جڤاکی ده به‌لاڤه دکن، به‌لێ وه‌ک هزر و روح...؟ به‌رده‌وام شه‌رێ که‌سانێن هزری و روحی دکن و ب مادێ که‌سان دگه‌هینن خوه. ل دوماهیکێ دبێژم هه‌بوونا وان ب تنێ هه‌بوونه‌کا مادی یه، نه‌کو ئه‌خلاقی، هزری یان ئه‌قلی یه، له‌ورا دوماهیکا وان ژی دێ مادی (جه‌سه‌دی) بت، نه‌کو هزری، ئه‌خلاقی یان ئه‌قلی. هه‌ر گاڤه‌کا ئێک ژ وان ژ سه‌ر حوکمی رابوو، ب ئێکجاری ب دوماهیک دهێت ژبه‌رکو ژبلی جه‌سه‌دی – ئه‌و ژی بنئاخ دبت – وه‌کی دی چو ل په‌ی خوه ناهێلت.
* تێبینێ: به‌شێ 1 و 2 ژ په‌رتووکا ئه‌قلێ کوردی هاتییه ڤه‌گوهازتن و هێژ ئه‌ز دنڤیسم بۆ زانین.
