ده‌ربارێ ته‌یۆرییا وه‌رگری

09/03/2011 02:27

 

پرسا مرنێ بوویه‌ جهێ دیسکاسیۆنا گه‌له‌ک فیلۆسۆف و نڤیسکاران مینا (ئاناکسمه‌نده‌ر، ئه‌پیکۆرس، لۆکریشیۆس، سوکرات، پلاتۆ، برۆنۆ، سپینۆتزا، هیگل، هایدیگه‌ر، شۆپنهاوه‌ر و سیمۆن دی بفوار) و هه‌ر ئێکێ نێرینه‌ک تایبه‌ت هه‌بوویه‌ به‌لێ نێرینا وی جهێ رێزگرتنێ بوویه‌. چما ئه‌و نڤیسکار و فیلۆسۆف زیندی بوونه‌؟ ژ غه‌یری ته‌یۆری و به‌رهه‌مان، ب هزرا من سه‌ده‌مه‌ک دی هه‌یه‌، ئه‌و ژی ته‌مامکرنا هه‌ڤدوو یه‌. ل ده‌ڤه‌را مه‌، مخابن، نڤیسکار هه‌ڤدوو ته‌مام ناکن، به‌لێ هه‌ول ددن هه‌ڤدوو مه‌زن بکن، یان ژی بچووک بکن، ئه‌ڤه‌ ئافاته‌که‌ و دکارت که‌ساتییا نڤیسکاری وه‌ک سیسته‌مک، بهه‌رفینت. ب هزرا من، به‌ری کو مرۆڤ مرنه‌کێ راگه‌هینت، گه‌ره‌که‌ د مرنێ ب خوه‌ بگه‌هت. فیلۆسۆفێ نهیلیزمێ (نیچه‌ 1844 - 1900) د پرتووکا (زه‌ره‌ده‌شت هۆسا دئاخڤت) ده‌، مرنا خوه‌داوه‌ندی راگه‌هاند. ئه‌ز دخوازم پرسیار بکم: گه‌لۆ هه‌گه‌ر وی ماهییه‌تا خوه‌داوه‌ندی و مرنێ نزانیبا، تۆ بێژی شیابا وێ ئینسیاتیڤێ بکت؟ هه‌روه‌سان نڤیسه‌ر (رۆلان پارت 1915 - 1981) کو مرنا نڤیسه‌ری راگه‌هاندییه‌، هه‌گه‌ر وی ژی مرن و نڤیسه‌ر نه‌نیاسیبا، تۆ بێژی ئه‌و بریاره‌ دابا؟ مرنا وه‌رگری به‌ری کو بهێته‌ راگه‌هاندن، دڤیا ئه‌م د مرنێ و وه‌رگری بگه‌هن. مرن چییه‌، وه‌رگر کی یه‌؟ ئه‌و ب خوه‌ هه‌رکه‌س د ڤێ جیهانێ ده‌ دکارت ببت (فرێکه‌ر / مرسل) و (وه‌رگر / متلقي). به‌لێ هه‌رکه‌س نابت نڤیسه‌ر یان خوانده‌ڤان. دڤێت ئه‌م تشتان تێکهه‌ل نه‌کن، بابه‌ت نه‌ ده‌ربارێ فرێکه‌ر و وه‌رگرێ گشتی یه‌، به‌لێ ده‌ربارێ وه‌رگری ب واته‌یا خوانده‌ڤانی یه‌ کو نڤیسه‌ر نعمه‌توللا نهێلی هه‌ولدایه‌ مرنا وی راگه‌هینت. هه‌رکه‌سه‌کێ ماف هه‌یه‌ راگه‌هاندنێ بکت، یان بریاره‌کێ بدت، به‌لێ ل سه‌ر چ ئه‌ساسی و ئارگۆمه‌نت چییه‌؟ به‌ری کو ئه‌م ده‌ست ب راگه‌هاندنا مرنان بکن، پێویسته‌ ئه‌م تێگه‌هان بنیاسن هه‌روه‌ک نڤیسه‌ر، وه‌رگر و مرن. ب گه‌زاف دبێژم کو گۆمانه‌ک ل سه‌ر نیاسینا هه‌رسێ تێگه‌هان دناڤا مه‌ ده‌ هه‌یه‌، هه‌تا نها هنده‌ک هزر دکن کو (چو که‌سێ قه‌له‌م گرت و کاغه‌ز ئیغتیسابکرن، ئه‌و نڤیسه‌ره‌) و (چو که‌سێ رۆژنامه‌یه‌ک یان گۆڤاره‌ک خواند، ئه‌و خوانده‌ڤانه‌) و ( چو که‌سێ مه‌ فاتیحه‌ ل سه‌ر خواند، ژنوو ئه‌و مر) ئه‌ڤه‌ هه‌رفاندنا تێگه‌هانه‌ و کوژتنا واته‌یانه. ئه‌رێ مه‌ چه‌ند نڤیسه‌ر هه‌نه‌ کو د بوارێن فه‌لسه‌فه‌، زانست، زمان، پسیکۆلۆژی، سۆسیۆلۆژی، خوه‌زا، مات، ته‌یۆری و...هتد دنڤیست؟ ئه‌رێ مه‌ چه‌ند خوانده‌ڤان هه‌نه‌ کو د وان بواران ده‌ دخوینت؟ مه‌ چه‌ند خوانده‌ڤان هه‌نه‌ کو (نابێژم ئێک هه‌فتی، یان ده‌هـ رۆژان) هه‌یڤێ پرتووکه‌کێ دخوینت؟ دا ئه‌م ل سه‌ر خوانده‌ڤانی راوه‌ستن و پرسێ بئازرینن. باشه‌، من گرتی خوانده‌ڤانه‌ک هات و گۆت ئه‌ز هه‌یڤێ پرتووکه‌کێ دخوینم! دیاره‌ ئه‌و جدی یه‌ و پرتووکان دخوینت، به‌لێ ده‌مێ بڤێت سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکسته‌کێ بکت، ئه‌رێ چاوان بخوینت؟ راڤه‌ بکن یان بهه‌لسه‌نگینت (ته‌ڤلی کو خواندن ب خوه‌ راڤه‌ و هه‌لسه‌نگاندنه‌)؟ لێ، پشتی وی خواندی، هینگێ تۆ بێژی ئه‌و سیفه‌تا "خوانده‌ڤان" وه‌ربگرت؟ و هه‌گه‌ر وی‌ هه‌لسه‌نگاند، تۆ بێژی ئه‌و سیفه‌تا "ره‌خنه‌گر" وه‌ربگرت؟ هه‌گه‌ر وی‌ ڤیا بخوینت، چاوان بخوینت؟ ب چاڤان، ب گوهان، یان ب هزر، هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ یێن ئاماده‌ و نه‌ئاماده‌؟ خوانده‌ڤان که‌سه‌ و ره‌خنه‌گر ژی که‌سه‌ و ل گۆر نێرینا سوکراتی، هه‌رکه‌سێ چه‌ندین زات هه‌نه‌ و هه‌ر زاته‌کێ چه‌ندین هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ هه‌نه‌. ئانکۆ، ب "کیژان زاتی و کیژان هه‌ست و ئیدراکان" ‌بخووینت؟ ل گۆر رێبازا پسیکۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستا ئه‌ده‌بی ژ ئالێ ده‌روونی ڤه‌ بخوونت. ل گۆر رێبازا سۆسیۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان ره‌وشا جڤاکی ئیهمال نه‌کت ده‌مێ تێکستا ئه‌ده‌بی دخوینت. ژخوه‌ ل گۆر بونیادگه‌رییێ، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستێ و ستاتیکا وێ وه‌ک پێکهاته‌ک سه‌ربخوه‌ ببینت، به‌لێ ده‌مێ دخوینت، په‌یوه‌ندی و کارێگه‌رییا وێ ل سه‌ر ته‌ڤایا پێکهاتێن دی وه‌ک جڤاکی، ره‌وشه‌نبیری، سیاسی و...هتد، ژبیرنه‌کت. ل گۆر رێبازا سیمیۆلۆژی، کو ب ته‌مامی جودا یه‌، زمان سیسته‌مێ ئاڤاکرن و هه‌لوه‌شاندنێ یه‌ د ناڤ تێکستێ ده‌‌. ژبلی وان ته‌ڤان، ل گۆر (مێژووگه‌رییا نوو / New Historiesm) یان ژی (راڤه‌کرنا ره‌وشه‌نبیری / Cultural Analysis) گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان پرسپکتیڤێ دیرۆکی و ره‌وشه‌نبیری د تێکستا ئه‌ده‌بی ژبیرنه‌کت چونکی جڤاک و رۆژگار به‌رده‌وام گوهۆرینێ په‌یدا دکن و ئه‌و گوهۆرین ب باندۆرا خوه‌ رۆله‌کێ د دامه‌زراندن / خولقاندنا تێکستێ ده‌، دبینن.

رۆلان پارت دبێژت: "ژدایکبوونا خوانده‌ڤانی ل سه‌ر مرنا نڤیسکاری دمینت" مه‌به‌ستا وی ئه‌و بوویه‌ کو به‌رهه‌می چو په‌یوه‌ندی ب نڤیسکاری ڤه‌ نینه‌، خوانده‌ڤان ئازاده‌. به‌لێ نه‌گۆتییه‌ ژدایکبوونا نڤیسه‌ری ل سه‌ر مرنا خوانده‌ڤانی دمینت. ئه‌و خوانده‌ڤانێ ژدایکبوویی، یێ کو بخوازت ببت به‌رهه‌مهینه‌ر (کو ئارمانجا سه‌ره‌کی یه‌ ژ ئه‌ده‌بیاتێ وه‌ک پارت دبێژت)، گه‌ره‌که‌ ب سدق و ئه‌مانه‌ت سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت، داخوازێن خوه‌ ناس بکت. خوانده‌ڤان خوه‌دان ئاسۆ یه‌‌، ئاسۆیه‌ک به‌رهه‌ڤ بۆ گوهۆرینێ ل گۆر جهـ و ده‌می، دبێژنێ ئاسۆیا به‌نده‌مانێ (Horizon of expectation) ئه‌و ژی بۆ (هانس رۆبێرت یاوس 1921 - 1997 / Hans Robert Yauss) دزڤرت. یاوس ئاسۆیا به‌نده‌مانێ ب سێ خالێن سه‌ره‌کی ڤه‌ گرێددت: ‌(ئێک: ئه‌زموونا خوانده‌ڤانی / وه‌رگری دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتێ ب گشتی و تێکستا ئاماده‌ ب تایبه‌تی. دوو: فۆرم و ناڤه‌رۆک / پرس و بابه‌تێن به‌ری هینگێ هاتینه‌ ئازراندن. سێ: ئاستێ جودا دناڤبه‌را زمانێ ئه‌ده‌بی و زمانێ پراکتیکی ده‌، هه‌روه‌سا ئاستێ جودا دناڤبه‌را دۆرهێلێ خه‌یالی و دۆرهێلێ راستی ده‌)، نه‌خوه‌ خوانده‌ڤانێ به‌رهه‌مهینه‌ر ئارمانجا سه‌ره‌کی یه‌، نه‌خوه‌ چاوان ئه‌م مرنا وی راگه‌هینن؟ هه‌گه‌ر مه‌ مرنا وی راگه‌هاند، هینگێ ئه‌ده‌بیات دێ بێ ئارمانج مینت.

ل ده‌ڤه‌را مه‌ گه‌له‌ک جاران به‌حسێ سێگۆشا (نڤیسه‌ر، خوانده‌ڤان و تێکست) دکن و دبێژن هه‌ڤدوو ته‌مام دکن. ئه‌ڤه‌ نێرینه‌کا شاشه‌، ژبه‌ر کو بێ راڤه‌ و ئه‌زموون ئه‌و گۆتنه‌ دهێته‌ کرن، ئانکۆ گۆتنه‌کا ڤه‌گوهازتییه‌، نه‌ که‌د و به‌رهه‌مێ خواندن، لێکۆلین و ته‌یۆرانه‌. ئه‌و ب خوه‌ تێکست بنگه‌هه‌، نه‌کو نڤیسه‌ر یان خوانده‌ڤان (ئه‌ڤه‌ بابه‌ته‌کێ خوه‌سه‌ره‌ ل جهه‌کێ دی ئه‌ز ب درێژی ل سه‌ر رادوه‌ستم)، راگه‌هاندنا مرنا نڤیسه‌ری ژ لایێ رۆلان پارتی ڤه‌، بۆ ئه‌کتیڤکرنا کریارا خواندنێ یه‌، به‌لێ چما ئه‌وی مرنا وه‌رگری رانه‌گاهند هه‌گه‌ر مفا تێده‌ هه‌بت؟ جیهان ب خوه‌ تیکسته‌که‌ و تژی یه‌ ژ تێکستان، به‌ری په‌یدابوونا نڤیسه‌ران وه‌رگر هه‌بوونه‌ و سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل جیهانێ و وان تێکستان دکرن، له‌ورا تێکست بنگه‌هه‌ ئه‌ڤجار وه‌رگر، به‌لێ نڤیسه‌ر هێژابوو کو مرنا وی بهێته‌ راگه‌هاندن. مه‌سه‌له‌ نه‌ هه‌ما گۆتنه‌، به‌لێ فه‌لسه‌فه‌ یه‌ و هه‌ر فه‌لسه‌فه‌کا بهێت، گه‌ره‌که‌ مفایی ژ میراتێ جیهانێ و مرۆڤاتییێ وه‌رگرت دا کو بکارت ب سه‌رڤه‌ زێده‌ بکت، واته‌ ب رۆلێ ته‌مامکرنێ رابت.

نڤیسارێ ره‌خنه‌ بکه‌

شرۆڤه‌ نینن

کۆمێنته‌ک نوو

Sabri Silevani
Iraq- Kurdistan - Duhok
009647504177409
Facebook: Sabri Silevani