ده‌ربارێ دینی، ره‌هه‌ندێن وی، په‌یوه‌ندییا وی دگه‌ل یێن دی، کورد چاوان سه‌ره‌ده‌ر دکن
05/08/2013 00:42"فانکسیۆنا دینی ل ئاورۆپا داوی شۆره‌شا پیشه‌سازی ل کێمێ دا، ب ئێکجاری ژ داخوازێن ل سه‌ر دونیایێ هاته جوداکرن. به‌لێ ل ناڤا عه‌ره‌بان، دین غولغولی ناڤا ژیانا وان. نه‌کو لایه‌نه‌ک ب تنێ ڤه‌گرت، لێ بوو بنگه‌هێ کولتوورێ وان" ر. پاتای
تێبینی// ئه‌ڤه ب تنێ به‌شه‌که ژ په‌رتووکا "ئه‌قلێ کوردی" کو ئاماده یه بۆ جاپێ.
|
|
پشتی کو خه‌لکێ هه‌تا ڕاده‌کی زانی ئه‌فسانه و سێره‌به‌ندی چییه، پرسیارا "دین چییه؟" ئه‌و ئازراند. دین Religion به‌ری زانست و فه‌لسه‌فێ هاتبوو، مایتێکرنه‌ک خوه‌داوه‌ندی بوو د کاروبارێن زه‌مینی ده به‌ری فه‌لسه‌فه و زانست بهێن، هه‌روه‌سان خلاسکه‌ره‌ک بوو د هاوارا زه‌مینی هات پشتی کو ئه‌فسانه و سێره‌به‌ندی ببوون زمان و دیارده. به‌لێ، دینی ژی نه‌شیا به‌رسڤا پرسیارێن مرۆڤی ده‌ربارێ هنده‌ک تێگه‌هان بۆ نموونه "روح" بدت، واته دار د نیڤێ ڕه گرت. مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌ک هزری یه و پرسیاران دکت، له‌ورا بۆ خوه ل هنده‌ک ئالته‌رناتیڤێن دی (فه‌لسه‌فه و زانست) گه‌ریا. دین ژ ئاسمانی یه و بۆ زه‌مینی (مرۆڤی) یه، به‌لێ وی مرۆڤی وه‌ک ئۆبجه‌کتیڤ سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دینی کر له‌ورا ب ئاسمانان ڤه هاته گرێدان. گریدانا دینی ب ئاسمانان ڤه، به‌رێ مرۆڤان ددت جیهانه‌کا دی دبێژنێ جیهانا غه‌یبێ. مرۆڤ نکارت وێ جیهانێ بکت مه‌سته‌ره یان میناک دا کو جیهانا خوه ل به‌ر نیگار بکت چونکی هێژ نه‌هاتییه ناسکرن. مرۆڤی پێویستی ب ترسێ / ریسیکێ نینه، هه‌روه‌سان پێویستی ب هاڤیبوون و ڤه‌قه‌تیانێ ژی دگه‌ل دۆرهێلی نینه، به‌لێ هه‌گه‌ر دین ب ئاسمانان ڤه گرێدا هینگێ دڤێت ته‌حه‌مولا به‌رپرسیارییێ بکت، ب هاڤیبوون و ڤه‌قه‌تیانێ ڕازی ببت. هه‌گه‌ر مرۆڤ تشته‌کی ناس نه‌کت، نه مو‌مکینه په‌یوه‌ندییا وی دگه‌ل موکم بت و ب ئاوایه‌کی دورست سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل بکت، به‌لێ به‌رده‌وام خوه د جێربینت و دوور نینه پێرگی کاره‌ساتان بهێت، واته ل شوونا مفایی زیانه‌ک مه‌زن ببینت. هیگل دبێژت: "پێویسته دین دووری دۆگمایێ بت، نه ب تنێ ب کیتابێ ڤه گریدایی بت. یا باش ئه‌وه کو دین هێزه‌کا دونیایی بت، ژیانا ملله‌تان خوه‌ش بکت. پێویست ناکت دین بۆ ئاخره‌تێ بت، گه‌ره‌که ژیان و هه‌بوونێ ل سه‌ر ئه‌ردێ دابین بکت، نه‌کو ب تنێ باسێ عه‌زابا ئاخره‌تێ و جه‌هنمێ بکت" [1].
هه‌بوونا فه‌لسه‌فه و زانستی هنده‌ک غایه‌ت هه‌نه، به‌لێ چو غایه‌ت بۆ نه‌هێلانا دینی د ناڤ وان غایه‌تان ده نینن. به‌لکی ئێک ژ غایه‌تان ئه‌و بوو کو ده‌ستهه‌لاتا زه‌لامێن دینی، ئه‌و ژی ده‌مێ خراب ب کار دهینن، کێم بکت و باشترین میناک ژی شۆره‌شا فره‌نسی یه. هنده‌ک جاران هه‌رسێ تێگه‌هن گرینگن بۆ مرۆڤی (جه‌سه‌د، هزر و روح) دا کو هه‌ڤسه‌نگی ل جه‌م په‌یدا ببت. نه ب تنێ دینی، به‌لێ فه‌لسه‌فێ و زانستی ژی نه‌شیاینه به‌رسڤا هه‌موو پرسیاران بدن. دین ب روح و ده‌روونێ یه، فه‌لسه‌فه ب هزر و ئه‌قلی یه، زانست ژی ب به‌لگه و گرۆڤانه. جارنا هه‌رسێ ئێک ئاخاڤتنێ دکن ب نموونه "پرسا ئاڤێ و ئافراندنێ"، به‌لێ ب سێ زمانێن جودا: زمانێ روحێ، زمانێ هزرێ و زمانێ هه‌ژمارێ. دین دبێژت "وجعلنا من الماء کل شيء حي" [2] فه‌لسه‌فه دبێژت ئاڤ بنگه‌هێ هه‌بوونێ یه[3] و زانست ژی دبێژت ژیان ل ده‌رڤه‌یی زه‌مینی هه‌یه چونکی زانایان ئاڤ د نیازکان ده دیتن. به‌لێ جارنا هه‌ر ئێک ژ خوه دترست، دخوازت هه‌بوونا خوه ل سه‌ر خرابه‌یێ یێ دی ئاڤا بکت، له‌ورا جارنا پیلان و هه‌ولدان بۆ کاڤلکرنا یێ دی هه‌نه.
چێکرنا فرێمان:
بوها و باندۆرا هه‌ر تێگه‌هه‌کی د فانکسیۆن و پراکتیزا وی ده یه. مرۆڤ ب وی ئه‌رکی ڕادبت، ل گۆر ئه‌قل و فامکرنا خوه فانکسیۆن و پراکتیزێ ده‌ست نیشان دکت. ده‌ستنیشانکرن ده‌ستپێکا فرێمکرنێ یه و ئه‌ڤه دژی ئه‌سێنسا هه‌رسێ تێگه‌هانه ژبه‌رکو ئه‌و ب خوه ڤه‌کری نه. ژبه‌ر ئیستیغلالا دینی و تێکلکرنا وی دگه‌ل ئیدۆلۆژی و هنده‌ک تیگه‌هێن دی وه‌ک سیاسه‌ت، هنده‌ک جاران خوه‌رسته‌ک خراب دگه‌هینت ب تایبه‌ت ل ده‌مێ هه‌بوونا قیرانان و په‌یدابوونا ململانێ. کا چاوان هنده‌ک که‌سێن دیندار ب نه‌باشی باسێ فه‌لسه‌فێ دکن، ده‌مێ دبێژن:"الفلسة سفه/ الفلسفة إلحاد/ الفلسفة عبث" ئه‌ها وه‌سان هنده‌ک فیلۆسۆفان ژی هنده‌ک گۆتن ده‌ربارێ دینی هینان سه‌ر زمان مینا مارکسی ده‌مێ دبێژت دین ئه‌فیۆنه*! هه‌گه‌ر وی گۆتبا "دین تریاکه"، دبت مه ره‌هه‌نده‌کی ئه‌تیکی یان زانستی بۆ دیتبا، به‌لێ گۆتییه ئه‌فیۆن و ئه‌و جودا یه ژ تریاکی*. هنده‌ک نڤیسکار و فیلۆسۆفان ب بسته‌هی نێرینێن خوه ده‌ربارێ دینی دیارکرنه هه‌روه‌ک ویل دیۆرانت ده‌مێ دبێژت ترس، سه‌رسامی، خه‌ون و ده‌روون ژێده‌رێن سه‌ره‌کی نه بۆ دینی. پۆشنسکی دبێژت: "پێویسته دین هه‌رده‌م بهێته ڕاڤه‌کرن و شرۆڤه‌کرن ژبه‌رکو مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌کی هزری یه"[4]، برتراند روسه‌ل* ب جورئه‌ته‌ک زێده دبێژت: "دین ل سه‌ر ترسێ ئاڤا دبت، به‌هرا پتر ل نک ملله‌تێن لاواز و پاشکه‌ڤتی هه‌یه، ئه‌وێن کو هێژ پێنه‌گه‌هشتین"[5]، ریچارد داوکنس* د په‌رتووکا وهم الآلهة (The God Delusion) دبێژت دین ژی وه‌ک گه‌له‌ک تێگه‌هێن دی که‌د و به‌رهه‌مێ جڤاکی یه. هیوم دبێژت: "نه‌کاره دین ببت بنگه‌هه‌ک بۆ ئه‌خلاقی. مرۆڤ ژ غه‌زه‌با بوویه‌رێن مه‌زن ترسیا له‌ورا دین دامه‌زراند داکو پشتا خوه پێ گه‌رم بکت"[6]، به‌لێ هنده‌ک نڤیسکار ژی ب ئاوایه‌کی ئازاد و سه‌ربخوه ، دووری ئینتیمائێ، نێرینا خوه دیار دکن. تۆماسێ ئه‌کوینی* فیلۆسۆفه ژی به‌لێ ب جوانی تایێ دینی دگرت بێ کو ئه‌قلی یان هه‌ر پێکهاته‌ک دی بهه‌تکینت ده‌مێ دبێژت: "باوه‌ری و ئه‌قل پێک دکن، ئێکه‌تییه‌کا بهێز پێک دهینن. ده‌مێ ئه‌قل ل ڕاستییێ دگه‌رت دوور نینه پێرگی هنده‌ک پارادۆکسێن دینی بهێت. پارادۆکس دسه‌لمینت کو ئێک ژ وان خه‌له‌ته، ماده‌م کو دین وه‌حی یه و وه‌حی ژ خوه‌دێ یه، نه‌خوه خه‌له‌ت نابت، دبت ئه‌قل خه‌له‌ت بت" [7] مه‌به‌ستا تۆماسی ژ وه‌حی ئاخاڤتنا خوه‌دێ یه، نه‌کو ڕاڤه یان شرۆڤه‌یا وێ ئاخاڤتنێ. مرۆڤێ ره‌وشه‌نبیرێ ڕاسته‌قینه دکارت ب ئاوایێ هه‌ری باش نێرینا خوه بێژت بێ کو زیانێ بگه‌هینت، بۆ نموونه هیگل که‌سه‌کی ئیدیال ژی بوو به‌لێ ل ده‌مێ نرخاندنێ دادوه‌ره بوو، ئه‌و گۆتنه‌ک هه‌ڤسه‌نگ ده‌ربارێ دینی دبێژت: "كا چاوان فه‌لسه‌فه هه‌بوونه‌کا ئه‌خلاقی ددت دینی، گه‌ره‌که دین ژی هه‌بوونه‌کا ئه‌قلانه بدت فه‌لسه‌فێ"[8]، ئه‌م دکارن پرسیاره‌کێ ده‌ربارێ مه کوردان و پرسا دینی بئازرینن: گه‌لۆ ئه‌م کورد دورست د دینی گه‌هشتنه؟ د بوارێ ته‌یۆری و پراکتیکی ده مه چو بنگه‌هێن خوه‌سه‌ر نینن کو هزر و بیرێن خوه یێن دینی ل سه‌ر ئاڤا بکن، واته ئه‌م نه خوه‌دانن به‌لێ کرێدارن.
ره‌هه‌ندێن دینی:
هه‌تا کو ئه‌م ب ئاوایه‌کی دورست فام بکن گه‌ره‌که ئه‌م ره‌هه‌ندان ناس بکن. نه ب تنێ دین، گه‌له‌ک تێگه‌هێن دی ژی هه‌نه یان ئه‌م ژ هنده‌کان وه‌ردگرن (وه‌ک ئه‌و بخوازن) یان ژی دهێنه سه‌پاندن، سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل دکن و به‌رده‌وام باس دکن، به‌لێ بێ کو ئه‌م ب ته‌مامی د ماهییه‌تا وان بگه‌هن. ئه‌ڤه ئێک ڕامانێ دگه‌هینت، ئه‌و ژی ئه‌وه کو مه ئه‌و تێگه‌هـ نه ئافراندنه، وه‌ک وه‌رگره‌کی پاسیڤ ب تنێ ب کار دهینن، نه‌دکارن چو ژێ کێم بکن نه ژی ب سه‌ر ڤه زێده بکن.
باشترین مێتۆد بۆ فامکرنا دینی ئه‌وه کو مرۆڤ ره‌هه‌ندێن وی ناس بکت...
ره‌هه‌ندێ دیرۆکی: ئه‌و ژی ڤه‌گوهازتن و به‌لاڤکرنا وه‌حی بۆ ناڤ دۆرهێلی.
ره‌هه‌ندێ واته‌یی: هه‌ولدانا فامکرنا وی وه‌حی پشتی خواندن و ڕاڤه‌کرنێ.
ره‌هه‌ندێ پراکتیزی: ده‌ربازبوونا وه‌حی ژ ئاخاڤتنێ بۆ کریار و ره‌فتاران چونکی نه غایه‌ته به‌لێ وه‌سیله‌ته[9].
وه‌ک کو ل سه‌ری دیار هه‌رسێ ره‌هه‌ند ب وه‌حی ڤه گرێدایی نه، ژبه‌رکو ده‌ستپێکا دینی وه‌حی یه. ره‌هه‌ندێ ئێکێ د ناڤ مه کوردان ده ئاشکه‌را یه، به‌لێ ئه‌و ژی سه‌رئه‌نجاما وه‌رگێڕانێ یه ژ زمانێ عه‌ره‌بی بۆ زمانێ دایکێ. کی ب کارێ وه‌رگێڕانێ ڕادبت؟ مرۆڤ نکارت ده‌ستکارییا تێکستا دینی بکت ژبه‌رکو ڕه‌ها یه، به‌لێ دکارت ده‌ستکارییا وه‌رگێڕانێ یان ڕاڤه‌کرنێ ببت و ئه‌ڤه مافه‌کی ڕه‌وا یه. به‌لێ کوردان ئه‌و مافه پراکتیزه نه‌کرییه، نه ب تنێ تێکستا دینی پیرۆز دبینن، لێ هه‌ر تشتێ ب دینی ڤه پابه‌ند بت، وه‌ک پیرۆز و هێله‌ک سۆر دبینن. ئه‌م کورد هزر دکن کو ب تنێ عه‌ره‌بان ماف هه‌یه ده‌ستکاری و وه‌رگێڕانێ بکن، کو هه‌ر تێگه‌هه‌کی نوو ده‌ربارێ دینی ده‌ربازی ئه‌قلێ مه ببت لازمه مه‌نافیستا وی عه‌ره‌بی بت.
پرسا مه کوردان یا نیشتیمانی/ نه‌ته‌وه‌یی ب زمانێ کوردی یه ژی به‌لێ هێژ نه‌هاتییه چاره‌سه‌رکرن و ئێک ژ سه‌ده‌مان ئه‌وه کو ب دورستی نه‌هاتییه فامکرن. نه‌خوه چاوان پرسا دینی - کو ب زمانه‌ک بیانی یه - ب دورستی هاتییه فامکرن؟ هه‌گه‌ر مه دورست فامکربت، نه‌خوه چما ئه‌م ناخوازن پرسێن خوه یێن دی ژی فام بکن بۆ نموونه پرسا نیشتیمانی/ نه‌ته‌وه‌یی؟ ژ سه‌رده‌مێ هاتنا ئیسلامێ و هه‌تا نها ئه‌م کورد وه‌ک ملله‌ته‌ک بنده‌ستن، ل گۆر یاسا و زاگۆنین سه‌رده‌ستان به‌رده‌وام دبن. مه وه‌ک بنده‌ست ماف / هێز نینه به‌شداری بریاردانێ یان یاسادانانێ ببن. واته، ئه‌م به‌شداری پروگرێسا دینی نه‌بوونه، به‌لێ ب تنێ مه خزمه‌تا سیاسه‌تا دینی کرییه.
خواندن و ڕاڤه‌کرنا تیکستا دینی:
هه‌ر مرۆڤه‌ک ئازاده و ماف هه‌یه تێکستا دینی ڕاڤه بکت ب تایبه‌ت مرۆڤێ ئه‌قلدار ژبه‌رکو دین وه‌ک پرسه‌ک که‌ساتی ژ وی ژی دگرت، به‌لێ ل ناڤا جڤاکێ ئیسلامی ب تنێ که‌سێن دیندار ئه‌و ماف هه‌نه و ل گۆر زانینا زاتی ڕاڤه دکن. دین ژبۆ مرۆڤی و جڤاکی یه، له‌ورا پرسا ڕاڤه‌کرنا وی ل ناڤا جڤاکێ ئیسلامی گه‌له‌ک ب زه‌حمه‌ته چونکی نه ب تنێ ئیسلامی ل ناڤ جڤاکی هه‌نه، به‌لێ ئێزدی، جوهی و کریستیانی ژی هه‌نه و هنده‌ک جاران پتر ژ مه‌سه‌به‌کێ د ناڤ هه‌مان دینی ده هه‌یه. وه‌کی دی، زانایییه کو "دین ل نک جوهییان شه‌ریعه یه، ل نک کریستیانییان عه‌قیده یه، به‌لێ ل نک مۆسلمانان هه‌ردوو نه"[10]، دین وه‌ک شه‌ریعه و عه‌قیده بۆ مۆسلمانان دبت باش بت، به‌لێ بۆ که‌سێن نه مۆسلمان دێ چاوان بت ب تایبه‌ت ده‌مێ بڤێن ل گۆر شه‌ریعه‌ت یان عه‌قیدا دینێ خوه به‌رده‌وام بن؟ ئه‌رێ دین بۆ خاترا وان بهێته گوهۆرین یان ئه‌و بۆ خاترا دینی بهێنه گوهۆرین، یان ژی وه‌ک خوه بمینن و خوه بۆ هه‌ر هاندانه‌کا / موقه‌ده‌ره‌کا هه‌بت ئاماده بکن؟ ئه‌ڤه قه‌بخوازییه‌ک جدی یه گه‌ره‌که ببت جهێ ڕاوه‌ستیان و دانوستاندنێ نه‌خاسمه کو جڤاک پروگرێسێ دکت و چاڤ ل سڤیلبوونێ یه.
دین و فه‌لسه‌فه:
دین و فه‌لسه‌فه د ته‌ئه‌مولێ ده دگه‌هن هه‌ڤدوو، نه‌مازه ته‌ئه‌مول د هه‌بوون و گه‌ردوونێ ده. ئه‌م دکارن بێژن کو هه‌ردوو پرسێن روحی نه. وه‌ک کو من به‌ری نها گۆتی، دین جودا یه ژ فیکرا دینی، دین په‌یامه‌که ژ ئاسمانان، خوه‌دێ پێغه‌مبه‌ران هلدبژێرت دا کو وێ په‌یامێ بگه‌هینن مرۆڤان. دینی وه‌ک هه‌ر تێگه‌هه‌کێ دی، فانکسیۆنا خوه هه‌یه، به‌لێ هه‌تا کیژان ڕادێ د دۆرهێلی ده پراکتیزه دبت گه‌لۆ؟ ئه‌م نکارن هه‌بوونه‌ک بێهووده بدن چو تێگه‌هان هه‌تا کو بدن دینی، به‌لێ ئه‌م دکارن ب هزره‌کا فه‌لسه‌فی بێژن: هه‌بوون ب فانکسیۆنێ یه و ئاستێ فانکسیۆنێ ژی ب ئاستێ ئازادی و پراکتیزێ ڤه گریدایی یه. هه‌ر ملله‌تكی خوه ب دینه‌کێ ڤه گرت، لێ مه کوردان ئه‌و پێنگاڤ نه‌هاڤێت. هه‌تا نها ئه‌م ل سه‌ر چه‌ند دینان به‌لاڤه نه. ژ خوه هنده‌ک که‌سان باوه‌ری ب دینى نه‌مایه، هنده‌کان ژی پێویستی پێ نینه. ب هزرا من، جودابوونا مه‌سه‌ب و دینی ل ناڤا مه کوردان ئێکه ژ سه‌ده‌مێن نه‌بوونا ئێکه‌تی و هه‌ڤگرتنێ. مه وه‌ک نه‌ته‌وه سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دینی نه‌کر، به‌لێ پتر وه‌ک تاکه‌که‌س و جڤاک. تاکه‌که‌س و جڤاکێ کوردی ژی هێژ هه‌ڤدوو ته‌مام نه‌کرینه، چو په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را وان ده نه‌مایه، واته ئینتیمائا هه‌یی لاوازه له‌ورا هزرا ئالته‌رناتیڤی دبت ته‌ک ئۆپسیۆن. بێ خوه‌سه‌ری و ناسناما ئینتیمائێ چاره‌نڤیسێ مرۆڤی دبت پرسه‌کا غه‌یبی، ل به‌خت و بارێ قه‌ده‌رێ و کاودانان دمینت. ڕاسته دین پرسه‌کا که‌ساتی یه، د ناڤبه‌را مرۆڤی و خوه‌دێ ده، به‌لێ د ژیان و دۆرهێلی ده نه وه‌سانه. ماده‌م بوویه پرسه‌کا سیاسی و ناسنامه‌یی، پتر ژ پرسه‌کا روحی یان که‌ساتی، گه‌ره‌که مه های ژ خوه هه‌با و ب شێوه‌یه‌کی دی سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دینی کربا. د دیرۆکا کوردستانێ ده، ب تنێ بابێ موسلمێ خوراسانی ئه‌و ئینسیاتیڤ هه‌بوو، به‌لێ مخابن وێ ژی سه‌ر نه‌گرت. هه‌بوونا دینی د ناڤا عه‌ره‌بان ده گه‌له‌ک مفا گه‌هانده وان ب تایبه‌ت د بوارێ زمان، کولتوور و بازرگانییێ ده. نڤیسکارێ ئامه‌ریکی رفائیل پاتای دبێژت: "فانکسیۆنا دینی ل ئاورۆپا داوی شۆره‌شا پیشه‌سازی ل کێمێ دا، ب ئێکجاری ژ داخوازێن ل سه‌ر دونیایێ هاته جوداکرن. به‌لێ ل ناڤا عه‌ره‌بان، دین غولغولی ناڤا ژیانا وان. نه‌کو لایه‌نه‌ک ب تنێ ڤه‌گرت، به‌لێ بوو بنگه‌هێ کولتوورێ وان"[11]. تشته‌کێ به‌رئه‌قله هه‌گه‌ر دین مفایی بگه‌هینت، به‌لێ نه‌به‌رئه‌قله کو چو مفایی نه‌گه‌هینت، یان ل جهێ مفایی زه‌ره‌رێ بگه‌هینت چونکی هینگێ پێدڤی ب هه‌بوونا وی نینه. مفا گه‌هاندن ژی ل سه‌ر ئه‌حکامان و وه‌رگرتنا خه‌لکی دمینت، کا چاوان ئه‌و تێدگه‌هت و سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل دکت. کا ئه‌م ڤێ پرسیارێ بکن: گه‌لۆ ئه‌م کورد چاوان د دینی دگه‌هن و چاوان سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل دکن؟
ده‌مێ ئه‌م باوه‌رییێ ب تشته‌کێ یان که‌سه‌کی دهینن، مخابن باوه‌رییا مه ئه‌بسه‌لووته ل ده‌مه‌کێ کو ب تنێ "خوه‌دێ" و "گوهۆرین" ڕاستیا ڕاسته‌قینه یه و ئه‌وێن دی هه‌موو به‌روه‌ختن، هه‌گه‌ر ڕاست ژی بن ڕاستییا رێژه‌داره نه‌مازه ده‌مێ پرسیار و گۆمان دئازرن. ئه‌و باوه‌رییا ئه‌بسه‌لووت گرێدانا ئه‌قلی و هزرێ یه ب زنجیره‌کا پوولایی. ئه‌ز دخوازم هنده‌ک میناکان ل سه‌ر بهینم: ئێک، وه‌ختێ ئیسلام وه‌ک دین هاتی ناڤ مه ده، هنده‌ک کوردێن ئێزدی، جوهی و کریستیانی ل سه‌ر دینێ خوه مان، وه‌کی دی ته‌ڤان باوه‌ری پێ هینا هه‌تا وێ ڕادێ کو هه‌موو بنه‌مایێن هه‌بوونا خوه وه‌ک ملله‌ته‌ک خوه‌دان کولتوور و ناسنامه بگۆری کرن. دوو، وه‌ختێ ئه‌م ژ که‌سه‌کی حه‌ز بکن بۆ نموونه که‌سه‌کی سه‌رکرده، ئێدی چاڤنقاندی سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل دکن. ئه‌و سه‌رکرده دادپه‌روه‌ر بت، دکتاتۆر بت، قه‌نج یان خراب بت، نه‌خه‌مه. ماده‌م مه سه‌رێ وی ڤیا، نه‌خوه ئه‌م دکارن سه‌د به‌هانه‌یان بۆ په‌یدا بکن و پێشڤه سویند بخون. سێ، وه‌ختێ ئه‌م کورد ئه‌ڤینێ دکن ئێکجار مه های ژ خوه نامینت، وه‌ک ترۆمبێله‌کا بۆشکری و سه‌رنشیڤ ل به‌خت و بارێ هه‌ستێن خوه دمینن. ژبلی ره‌هه‌ندان، وه‌کی دی ده‌مه ئه‌م فانکسیۆنێ ناس بکن داکو ب ئاوایه‌کی ئاکتیڤ پروگرێسێ بکن.
دین وه‌سیله‌ته:
نڤیسکار عه‌بدولعه‌زیز عه‌بدولره‌حیم د په‌رتووکا "مدخل الی الفلسفة" ده فانکسیۆنا دینی ب هنده‌ک سه‌رخالێن گرینگ دیار دکت،: ئێک، رێکستنا جڤاکی. دوو، وه‌کهه‌ڤی د ئه‌رک و مافان ده. سێ، روحا لێبۆرینێ. چار، پێکگوهۆرینا کولتووری. پێنج، پارازتنا ژیانێ. شه‌ش، رێزگرتنا مرۆڤان[12]. به‌لێ ژبۆ کو ئه‌م ئاستێ وێ فانکسیۆنێ د ناڤ کوردان ده بزانن، گه‌ره‌که ئه‌م ب درێژی ل سه‌ر ڕاوه‌ستن و ئانالیزه بکن:
ئێک: رێکخستنا جڤاکی، جڤاکێ کوردی د خه‌ریتێ ده هێژ کاڤله، ئاڤاکرنا وی نه ل سه‌ر چو ئه‌ساسێن رێکخستی یه ژبه‌رکو که‌ساتییا خوه یا سه‌ربخوه نینه (به‌ری نها من ئاماژه پێ دا). ده‌مێ تۆ دبێژی دین، هینگێ دوو په‌یڤ ب تنێ د فه‌رهه‌نگا کوردی ده دمینن، ئه‌و ژی نڤێژ و رۆژی. نڤێژ و رۆژی نکارن رێکخستنا جڤاکی په‌یدا بکن چونکی ئه‌م وه‌ک دوو فه‌رز و ئه‌رک وان دبینن، ئه‌و ب خوه بوونه غایه‌ت ل ده‌مه‌کێ کو لازمه وه‌سیله‌ت بان. ئایه‌تا قورئانێ دبێژت "ليس البر أن تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب..." [13]، هه‌روه‌سان "إن الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنکر"[14] به‌لێ د بوارێ پراکتیکی ده هه‌تا کیژ ڕادێ ئه‌و فانکسیۆن بجهـ دهێت؟ هه‌تا نها تاکه‌که‌سێ مه چو ناسنامه نینن، هێژ خوه ئێکلا نه‌کرییه. نڤێژان دکت به‌لێ زنایێ ژی دکت. بادێ (مه‌یێ) ڤه‌دخوت به‌لێ رۆژییان ژی دگرت. قومارێ دکت و مالێ حه‌رام دخوت به‌لێ دچت به‌رێ به‌یتێ ژی ته‌واف دکت. دخوینت و دنڤیست به‌لێ دره‌وێ ژی دکت. خوه به‌رپرسیار دبینت به‌لێ خیانه‌تێ ژی دکت و...هتد. ماده‌م وی تاکه‌که‌سی ناسنامه‌ک که‌ساتی نینه، نه‌خوه چاوان دێ ئینتیمائا خوه یا جڤاکی و حه‌زاری زانت؟ واته، سه‌ره‌ده‌رییا وی بۆ هه‌ر تێگه‌هه‌کی دێ نه ل گۆر سیسته‌م یان ناسنامه‌ک خوه‌سه‌ر بت. جڤاک و حه‌زاره‌تێ پێدڤی ب ناسنامێ هه‌یه ژبه‌رکو مرۆڤ وان پێک دهینن و مرۆڤ خوه‌دی زات، هه‌بوون و ناسنامه نه. گه‌له‌ک زه‌حمه‌ته ئه‌م بکارن جڤاکێ کوردی وه‌ک هه‌ر جڤاکه‌ک دی ل گۆر ته‌خ و چینان کاتیگۆریزه بکن، بۆ نموونه: سه‌له‌فی، نووخواز، مولحید، باوه‌رمه‌ند، هۆزیار و سیکۆلار و...هتد. ئه‌ڤه هه‌موو تێکلن. سه‌یر نینه کو هونه‌رمه‌ند بانگ بدت، مه‌لایه‌ک ببت ده‌لال ل مه‌یدانکا په‌زی و سه‌د سویندان بخوت، نڤیسکار ببت ڕاسێست و هاندانا ڕاسیزمێ بکت. ده‌مێ مرۆڤ خه‌له‌ت تێدگه‌هت، خه‌له‌ت پراکتیزه ژی دکت. ب هزرا من ئه‌و ڕاستی یه ماده‌م کو بوو دۆرهێل. هه‌ر که‌سه‌کی دوو ئه‌قل هه‌نه: ئه‌قلێ ده‌ره‌کی و ئه‌قلێ باتنی. باسێ خه‌به‌رێ که‌سێ هونه‌رمه‌ند، ب ئه‌قلێ خوه یێ ده‌ره‌کی دبێژت مه ئه‌ز هونه‌رمه‌ندم، به‌لێ گاڤا بانگ ددت هینگێ ئه‌قلێ وی یێ باتنی زاڵ دبت و وی پالددت. ده‌مێ ئه‌و بانگ ددت، هینگێ ئه‌و ب کریار دبێژت مه "ئه‌ز مه‌لا مه". خوه‌دان دکارت ئه‌قلێ خوه یێ ده‌ره‌کی کونترۆل بکت، به‌لێ ئه‌قلێ باتنی خوه‌دانێ خوه کونترۆل دکت.
رێکخستنا جڤاکی ب چه‌سپاندنا ئه‌رک و مافانه. ژ زارۆکی هه‌تا ئێختیاری ماف هه‌يه. به‌لێ به‌هرا پتر ژ مافێن خوه مه‌حروومن، گه‌له‌ک ژی مافێن خوه ناسناکن. ل رۆژئاڤا سیسته‌مێ سۆشیالێ بۆ که‌سێن هه‌ژار و به‌له‌نگاز هه‌یه. ئه‌و سیسته‌م رێکێ ل کۆله‌داری، چه‌وساندن و پاوانکرنێ دگرت. هه‌روه‌سان دیاردێن کرێت ژی دناڤا جڤاکی ده چاره‌سه‌ر دکت هه‌روه‌ک دزی، پارسه‌کی (خوازۆکی) و گه‌نده‌لی. ئه‌ز سێزده‌هـ دووانزده سالان ل رۆژئاڤایێ مام و من که‌س نه‌دیت پارسه‌کێ بکت. دبت هه‌تا ڕاده‌کی دزی یان گه‌نده‌لی هه‌بت لێ نه‌بوویه فینۆمینا، به‌لێ من پارسه‌کی نه‌دیت. گه‌له‌ک جاران دا بینی ژنه‌کا دانعه‌مر دا سندوق یان ده‌ولکه‌کێ هلگرت و ده‌ر ب ده‌ر ل كولانان گه‌رت، پاره بۆ هه‌یڤا سۆر یان خاچا سۆر دخوازت، به‌لێ ب زمانه‌کێ ئه‌ده‌بی، بۆ نموونه: "ئه‌ز فلان که‌سم، ئه‌ز و هه‌ڤکارێن خوه بۆ نه‌ساخان دگه‌رن..." ئه‌و هوورده بۆ نه‌ساخێن دلی، خوینێ یان نه‌ساخێن مه‌نغۆل دچوون. به‌لێ ل کوردستانێ و پڕانییا وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راستێ، دزی، پارسه‌کی و گه‌نده‌لی بوونه دیاردێن جڤاکی. پارسه‌کی ل هه‌ر ده‌رێ هه‌یه، ل به‌ر ده‌رێ مزگه‌فتان، ل کۆلانان، ل به‌ر ترافیکان، ل نیڤا بازاری، ته‌نانه‌ت ل به‌ر ده‌رێ حاکم و سولتانی ژی. نه‌بوونا رێکخستنا جڤاکی و پلاندانانێ، باندۆرێن نه‌رێنی ل ره‌وشت و تیتالان ژی دکت.
دوو: وه‌کهه‌ڤی د ئه‌رک و مافان ده، تێگه‌هشتنا مه کوردان یا نها بۆ تێگه‌هێ دینی، هه‌تا وێ ڕادێ یه کو هه‌موو مافێن مه هاتینه موساده‌ره‌کرن. دینی ماف دایه کو مرۆڤ ئازاد بژیت و مافێن خوه ب کار بهینت، نه‌خوه چما ئه‌م کورد، وه‌ک سه‌یدایێ جه‌گه‌رخوین دبێژت "ژ هه‌ر ئالی ڤه هه‌ژار و نه‌زانن؟". ئه‌م هزر دکن مه پێدڤی ب ئازادییێ هه‌یه، به‌لێ یا ڕاست مه پێدڤی ب ئه‌قله‌کی ئازاد هه‌یه کو مه ژ ئافات و کاره‌ساتان خلاس بکت. ئه‌قلێ ئازاد گه‌ره‌که خوه ژ قه‌یدان رزگار بکت ب تایبه‌ت قه‌یدێن "ده‌روونی، جڤاکی و حه‌زاری"[15] و ئه‌و کریار ب تنێ ب مرۆڤێ خوه‌دان ئیراده چێدبت، واته مرۆڤێ خوه‌دان ئه‌قل ژبه‌رکو دهێته گۆتن "ئه‌قل ئیراده یه و ئیراده ئه‌قله"[16]. ئه‌قلێ ئازاد دکارت داخوازێن مرۆڤی ته‌کووز بکت، ئازادییێ به‌رقه‌رار بکت، وه‌کهه‌ڤی و ئێکسانییێ د ئه‌رک و مافان ده ببچه‌سپینت. هه‌تا نها یاسا بوویه کێره‌ک ل سه‌ر ستوویێ که‌سێ هه‌ژار و به‌له‌نگاز، به‌لێ بوویه مه‌دالی ب سینگێ که‌سێ زه‌نگین ڤه. ب خوه د جهێن په‌رستگه‌هان ژی ده سه‌رکبادان هه‌یه. ڕاسته کو دینی وه نه‌گۆتییه، به‌لێ زه‌لامێن دینی وه دکن. کی وی مافی ددت وان، ئه‌و هێزا خوه ژ کووڤه وه‌ردگرن؟ پێنگاڤا ده‌ستپێکێ بۆ وه‌کهه‌ڤی د ئه‌رک و مافان ده گه‌ره‌که ژ جهێن په‌رستنێ و خواندنگه‌هان بهێته هاڤێتن و به‌ری وێ ئه‌و جهه ل سه‌ر هنده‌ک بنگه‌هێن موکم بهێنه دامه‌زراندن. به‌لێ پرسگرێکه‌کا دی هه‌یه، ئه‌و ژی ئه‌وه کو ل ده‌مێ نها پرانییا دیندار و مامۆستایێن مه نه د ئاستێ پێدڤی ده نه، ئه‌و پتر کارمه‌ندن. هنده‌ک دیندار هه‌نه سه‌را بانگدانێ سل دبن و هه‌یامێن درێژ هه‌ڤدوو نائاخێڤن، دیاره ئاستێ ره‌وشه‌نبیرییا وان ل سه‌ر کولتووری یه، نه‌کو ل سه‌ر ئه‌ساسه‌کی روحی یان زانستی یه. هنده‌ک مامۆستا ژی هه‌نه خوه دکن هه‌ڤالێ خواندکاران هه‌تا ڕادێ کولم و سخێفان/ خه‌به‌ران.
سێ: روحا لێبۆرینێ، هه‌گه‌ر لێبۆرین وه‌ک ساخله‌ته‌ک مرۆڤاتی د ناڤبه‌را که‌سێن هه‌مان دینی ده پێدڤی بت، نه‌خوه ئه‌م بۆ مه کوردان چو بێژن کو پتر ژ دین و مه‌سه‌به‌کێ د ناڤ مه ده هه‌یه؟ ل رۆژئاڤا هه‌بوونا جۆر، ناسنامه و دینێن جودا هه‌موو پێکڤه بۆ نه‌هێلانا سینۆران کار دکن. به‌لێ ل ناڤا مه کوردان هه‌ر هه‌بوونه‌کێ سینۆره‌ک نوو په‌یداکرییه. د بوارێ دینی ده، هه‌تا نها زه‌راده‌شتی، ئێزدی، جوهی، کریستیانی و مۆسلمان ب دورستی ناچن ده‌ستێن هه‌ڤدوو. وه‌ک کو نڤیسکار نائیف عه‌لی ئیبۆ[17] د سه‌میناره‌کا خوه ده گۆتی: "پێکڤه‌ژیان ل ناڤا کوردان گه‌له‌کا لاوازه، هه‌تا نها موسلمان و ئیزدی و فه‌لله ماست و په‌نیرێ هه‌ڤدوو ناخون"، ل ده‌مه‌کێ کو ل رۆژئاڤا ئه‌و سینۆر نه‌مانه و گه‌له‌ک خێزان ژ دینێن جودا پێک دهێن ژبه‌ر کو ل سه‌ر ئه‌ساسێ مرۆڤاتییێ ئاڤا دبن. ژ بلی خوارن و زه‌واجێ، وه‌کی دی هزرا وان هه‌موو ل سه‌ر وێ ئێکێ یه کانێ کی ڕاسته و کی خه‌له‌ته، هه‌ر ئێک ل گۆر دیرۆک، ڤیان و ئینتیمائا خوه، سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل یێ به‌رانبه‌ر دکت. وه‌ختێ ئه‌ز دبێژم ل رۆژئاڤا، مه‌به‌ستا من ئه‌و نینه ئه‌ز موقاره‌نێ بکم چونکی بخوازم ژی هه‌ر نابت، به‌لێ ل رۆژئاڤا که‌س ئیدیعائێ ب دینی ناکت، ل ده‌مه‌کێ کو ل رۆژهه‌لاتی / کوردستانێ دین بوویه قارچکێ ده‌ڤێ گه‌له‌ک که‌سان. ئه‌رێ، که‌نگی جاره‌کێ ژ جاران کورده‌کێ مۆسلمان، ئێزدی و کریستیانی د جڤاته‌کی ده گه‌هانه هه‌ڤدوو و ده‌ربارێ پرسگرێکا خوه یا نیشتیمانی یان نه‌ته‌وه‌یی ئاخڤتنه؟ دبت هنده‌ک میناکێن دیرۆکی هه‌بن، به‌لێ ئه‌و پرسه‌ک که‌ساتی یه، ل سه‌ر په‌یوه‌ندی و به‌رژه‌وه‌ندان دمینت. هه‌تا نها کوردێن موسلمان ب ئه‌قلێ دینی سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل کوردێن ئیزدی، جوهی و کریستیانی دکن. ده‌مێ که‌سه‌کی کریستیانی دمرت، دبێژن سه‌کتی! وه‌کی دی، به‌رده‌وام ئێزدی گوهـ ل ڤێ رستێ "أعوذ بالله من الشیطان الرجیم" دبن ل ده‌مه‌کی کو سه‌رۆکێ هه‌رێما کوردستانێ مه‌سعوود بارزانی[18] به‌رده‌وام دبێژت: "ئه‌سلێ کوردان ئێزدی نه". دین ب خوه ئه‌خلاق و لێبۆرینه، نه‌کو ده‌مار و ده‌مارگیری یه، به‌لێ هه‌ر که‌س ل گۆر زانین و په‌روه‌ردا خوه، ل گۆر ئه‌قلێ خوه، ل گۆر ڤیان و ئیرادا خوه، د ئه‌خلاقی و دینی دگه‌هت. ده‌م ده‌مێ هه‌ڤگرتنێ یه، هه‌ڤگرتن بێ لێبۆرین و ئازاکرن چێنابت. هندی کو ئنیه‌تێن خراب هه‌بن، هندی کو تلا شه‌هدێ* بۆ ئیتیهامێ ب کار بهێت، کوژتن و فه‌رمان ژی دێ هه‌بن. هه‌تا نها پتر ژ هه‌فتێ و دوو فه‌رمانان ب سه‌رێ کوردێن ئیزدی[19] هاتنه و گه‌له‌ک فه‌رمان ب سه‌رێ کوردێن کریستیانی ژی هاتنه وه‌ک فه‌رمانا تیارییان سالا 1933ز ل ده‌ڤه‌را سێمێلێ[20].
چار: پێکگوهۆرینا کولتووری، کوردێن ئێزدی ب ره‌سه‌نێ خوه دهێنه ناسکرن. هه‌تا ڕاده‌کێ زمان و کولتوورێ کوردی پارازتنه. به‌لێ نها وه ناکن. هنده‌ک جاران ئه‌ز گازندێ ژ هه‌ڤالێن ئێزدی دکم، دبێژم وان: د ته‌نگاڤییان ده، وه زمان و کولتوورێ مه کوردان پارازت، به‌لێ نها هوین هه‌ولددن تێکبدن. کریستیانی ژی ب ئاشتی و پاکییا خوه دهێنه ناسکرن، دبت ئه‌و ژ باندۆرا عیسا پێغه‌مبه‌ری بت ده‌مێ دبێژت: "هه‌گه‌ر ئێکێ زله‌هه‌ک ل ئاله‌کا ته یا ڕاستێ دا، تۆ ئاله‌کا خوه یا چه‌پێ بدێ" [21]، ل جهێ کو ئه‌م ببێژن کریستیانی ئاشتیخوازن، ژ شه‌ری حه‌ز ناکن، مخابن ئه‌م دبێژن ده‌ستێ وان ل به‌ر که‌سه‌کی ڕانابت. ژ ئالێ پاکی و ژینگه‌هێ ڤه، هه‌گه‌ر تۆ ل خانیکێن وان بنێری، مه‌زهه‌ر که‌ڤنار و ژنگاره، به‌لێ گه‌وهه‌ر پاک و ته‌ندورسته. کوردێن کریستیانی باوه‌ری ب ژیانێ و دونیایێ هه‌نه*، به‌لێ کوردێن موسلمان باوه‌ری ب ئاخره‌تێ هه‌نه. یا ئێکێ، دبت دیسان باندۆرا عیسا پێغه‌مبه‌ری بت، کو رۆژه‌کێ ژ رۆژان ئه‌و دێ زڤرت ڤی زه‌مینی و یا دوویێ باندۆرا ئایه‌تا قورئانێ بت "وإن الآخرة هي دار القرار"[22].
کورد ب خوه پارچه پارچه نه، وه‌لاتێ وان بوویه سینۆرگه‌هـ، گه‌ره‌که هه‌موو کورد (ئیزدی، کریستیانی و موسلمان) پێکڤه بۆ نه‌هێلانا / کێمکرنا سینۆران خه‌باتێ بکن. به‌لێ مخابن هه‌تا نها ئه‌و ب خوه سینۆران ئاڤادکن. هنده‌ک گوندێن کوردێن موسلمان هه‌نه، مالباته‌کا کریستیانی یان ئیزدێ ب تنێ ژی د ناڤ خوه ده قه‌بیل ناکن، هه‌روه‌سان هنده‌ک گوندێن کوردێن ئیزدی و کریستیانی ژی هه‌نه مالباته‌کا مۆسلمان قه‌بیل ناکن. میناک گه‌له‌کن لێ ئه‌ز ناخوازم ناڤان بهینم دا کو پرس نه‌بت پرسه‌کا سه‌بجه‌کتیڤ. چێکرنا سینۆران ژ هزر و ده‌روونێ ده‌ست پێ دکت. هه‌رسێ توخمان قه‌نجی و خرابی هه‌نه، به‌لێ هه‌رسێ ژی ژ هه‌ڤ دوورن، ژ هه‌ڤ فێرنابن. ماده‌م کو وه‌لات و چاره‌نڤیس ئێکه، ما چو قوسیره هه‌گه‌ر هه‌ولبدن هه‌ڤدوو ته‌مام بکن، کولتوور و تیتالێن خوه پێک بگوهۆرن، بلا هه‌رکه‌س ل سه‌ر دینێ خوه بکت، به‌لێ پێکڤه ل سه‌ر هنده‌ک پرس و خالێن کو وان دگه‌هینن هه‌ڤدوو کاربکن، نه‌کو خوه ب پرسێن جودابوون و ته‌فریقێ ڤه مژوول بکن. وه‌ک کو سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یووبی گۆتی "دین ژبۆ خوه‌دێ و نیشتیمان ژبۆ ته‌ڤان". ئه‌و نکارن پێکڤه نڤێژان بکن و رۆژییان بگرن، ما نکارن ژی پێکڤه هزر بکن، یان پێکڤه بژین به‌لێ بێ فه‌رمان؟ نه‌بوونا پێکڤه‌ژیانێ ب خوه مانته‌لیته‌ک نه مرۆڤانه یه ژبه‌رکو ماده‌م مرۆڤ مرۆڤن گه‌ره‌که پێکڤه بژین. هه‌روه‌سان نه‌بوونا وێ مه‌ترسی یه ل سه‌ر پرۆسێسا ئاشتی و ئازادییێ د ناڤا گه‌ل ده. وه‌کی دی، هه‌گه‌ر پێکڤه‌ژیان نه‌بت مه‌عنا وێ ئه‌وه کو خللوله‌هی د پراکتیزا دینی ده هه‌یه چونکی وی ده‌می دبت پارادۆکس. ژ بلی تورکیا و ئیرانێ کو گه‌له‌ک ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی و ئیسلامی ل ده‌وروبه‌رێ کوردستانێ هه‌نه و ل وان هه‌موو ده‌وله‌تان جهێن تۆریستێ (هۆتێل، مۆتێل، سه‌نته‌رێن مه‌ساجێ، مه‌لها، مه‌یخانه، گازینۆ، قومارخانه و...هتد) هه‌نه ژبه‌رکو ده‌وله‌تن و ده‌وله‌ت جهێ هه‌موو هه‌ڤوه‌لاتییان دکت. ب خوه ل سه‌رده‌مێ مه‌حه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ری ژی ل جهێن جودا جودا کارگه‌هێن مه‌یێ هه‌بوون، مه‌ی و ژنک و به‌نی ل نیڤا بازاری دهاتن فرۆتن. به‌لێ رۆژه‌کێ ژ رۆژان مه نه‌خواند کو جهه‌ک ژ وان هاتییه شه‌وتاندن یان بسه‌رده‌گرتن؟ لێ، پشتی هزار و جارسه‌د و سیهـ و سێ سالان ژنوو ل کوردستانێ جهێن وه‌سان بهێنه شه‌وتاندن؟* ژبلی ئه‌قلێ کوردی، وه‌کی دی نه دین و نه ژی مرۆڤاتی وێ ئێکێ قه‌بوول ناکت.
پێنج: پارازتنا ژیانێ، ل سالا 2006ز به‌ری کو ئه‌ز ب سه‌ره‌دان بهێم کوردستانێ، کورده‌کێ نیڤمه‌لا (رهێن وی درێژ و سمبێلێن وی قوساندی) ل هۆله‌ندا خوه گه‌هاند من و خوازت ئه‌ز ئه‌مانه‌تێ وی (دراڤ و وێنه) بگه‌هینم خێزانا وی ل کوردستانێ. مه قه‌هوه ڤه‌خوار و د به‌ر ره باسێ ره‌وشا کوردستانێ و عیراقێ کر، ئه‌وی گۆت: "ئامه‌ریکا کافره، هه‌ما چاوان بت سه‌دام موسلمان بوو، ڕاسته دکتاتۆر بوو به‌لێ چونکی موسلمانه له‌ورا شه‌هیده و نها ل به‌هشتێ یه" پاشی ده‌ستێ خوه گه‌هاند رهێن خوه و ژنیڤا دلی گۆت: "خوه‌زێ... خوه‌زی خوه‌دێ که‌ره‌م دگه‌ل من کربا و جندییه‌کێ ئامه‌ریکی ب ده‌ستێ من دابا کوژتن به‌ری بمرم، خوه‌زی ئه‌ز شه‌هید بام دا ئێکسه‌ر چووبام به‌هشتێ"، خوارزایه‌کی من ئه‌و هه‌یامه‌ک بوو مێهڤانێ من بوو، نه‌شیا ده‌ڤێ خوه لغاڤ بکت، هینا ب لغێزی گۆته وی: "ئه‌رێ گونه‌ها وی جندی چییه؟ ئه‌وی ژی وه‌ک ته خێزان و زارۆک هه‌نه" یێ دی لێ زڤراند و گۆت: "ئه‌و موشکیلا وی و خێزانا وی یه، عاتیفه د جیهادێ ده نینه" ئه‌ز سه‌رسام بووم، هه‌گه‌ر عاتیفه د جیهادێ ده نه‌بت، ما ئه‌خلاق ژی تێده نینه؟ ئه‌رێ چاوان ئه‌و د جیهادێ گه‌هشتییه؟ ما چو رێکێن دی نینن مرۆڤی بگه‌هینن خوه‌دێ یان به‌هشتێ؟ ئه‌رێ به‌رئه‌قله کو رێکا خوه‌دێ و به‌هشتێ رێکه‌ک خوینه‌لۆ بت؟ بۆ زانین هه‌مان که‌سی ل رۆژا یانزده‌یی ئیلوونێ ده‌مێ ته‌قاندنا هه‌ردوو برجێن سه‌نته‌رێ بازرگانی ل ئامه‌ریکا، هێژ د که‌مپا په‌نابه‌ران ده بوو، چاوان پێ حه‌سیا ئێکسه‌ر چوو سه‌ر جادێ و ب ده‌نگێ بلند دا به‌ر ته‌کبیران. که‌سه‌ک وه‌سان، کو ژبه‌ر زولما سه‌دامی ڕه‌ڤی و بیانی وی دحه‌وینن، ل جهێ کو ل خوه بزڤرت و هزرا خوه یا که‌ونی بدت کاری، مخابن هاندانا کوژتنێ دکت. ئه‌قلێن وه‌سان، ملله‌ت و حوکمه‌تێن رۆژئاڤا ئازراندن، مه‌هانه دانه وان کو سیاسه‌ته‌کا دی دگه‌ل په‌نابه‌ران په‌یڕه‌و بکن: هنده‌کان بێکار بهێلن، هنده‌کان د که‌مپان ده بڕزینن و یێن دی ژی بزڤرینن وه‌لاتێن وان. ملله‌تێن رۆژئاڤا ب خوه دزانن کا دین چییه، به‌لێ که‌سێن وه‌ک وی هزره‌کا ئێکجار خه‌له‌ت ده‌ربارێ دینی دانه وان. وی ئه‌قلی دین کره هه‌ڤواته بۆ تیرۆرێ.
وه‌کی دی، کیژان دینی د ناڤ کوردان ده شیایه هه‌بوون و ژیانێ بێاریزت، ب تایبه‌ت هه‌بوونا و ژیانا مرۆڤێن دینێن دی؟ ئه‌م وه‌ک کورد نکارن ب سێ چار دینان خوه پێشکیشی ملله‌ت و ده‌وله‌تێن دی بکن. ل هنده‌ک ده‌وله‌تان دینی چو هه‌بوون و بوهایێ خوه نه‌مایه، ژبه‌رکو چو فانکسیۆن نه‌مایه. پرسا دینی بۆ وان نه گرینگه چونکی دین ل نک وان ڕامانا جه‌هلێ، هه‌ژاری و ترساندنێ ددت هه‌روه‌ک نڤیسکارێ ئامه‌ریکی داوکنس دبێژت هزرا خوه د جیهانه‌کا بێ دین ده بکه کا چه‌ند جوانه.
داخواز نه ئه‌وه کو که‌سه‌ک ده‌ست ژ دینێ خوه به‌ردت، ئه‌و مافه‌کی که‌ساتی یه بۆ هه‌ر که‌سه‌کی، داخواز نه ئه‌وه ژی کو هه‌موو دین د ناڤ دینه‌ک سه‌ره‌کی ده ببوهژن وه‌ک کو "ئه‌خوان ئه‌لسه‌فا" بانگکری، به‌لێ داخواز ئه‌وه کو ئینتیمائا وان یا دینی سه‌ربخوه بت، نه ل سه‌ر حیسابا چو ئینتیمائێن دی بن ب تایبه‌ت یا نیشتیمانی، نه‌ته‌وه‌یی و مرۆڤاتی. داخواز ئه‌وه کو هه‌موو دین رێزێ ل په‌یاما لێبۆرینێ بگرن و ژیانێ بپارێزن.
دینێ ئیسلامێ دینێ سه‌ره‌که یه ل کوردستانێ و عیراقێ، له‌ورا شه‌ریعه‌تا ئیسلامی بوویه به‌شه‌ک ژ ده‌ستوورێ کوردستانێ و عیراقێ. لێ، چاوان ئه‌و ده‌ستوور دکارت وه‌ک پێویست سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل که‌سێن دی ژ دینێن دی بکت بێ کو مافێن وان پێشێل بکت؟ ئه‌ڤه ژی قه‌بخوازییه‌ک دی یه ل هه‌مبه‌ر پرسا ده‌وله‌تا دینی یا کو هنده‌ک که‌س د ناڤا جڤاکێ کوردی ده دخوازن، ل جهه‌کێ دی ژ ڤێ پرتووکێ ئه‌ز دێ به‌حس بکم.
شه‌ش: رێزگرتنا مرۆڤان، دیسان میناکه‌ک ژ تاراوگه‌هێ. هه‌ڤکاره‌کێ هۆله‌ندی ب که‌نی ڤه گۆته من: "دوهی دانێ ئێڤاری ئه‌ز چوومه بازارا ئازاد، من کاله‌کێ وه‌ک خوه به‌لێ ئه‌جنه‌بی، دیت. دبت ئه‌و تورک یان مه‌غربی بت*، د ناڤ ژنکان ده ڕاوه‌ستایی بوو، هه‌ر بێهنه‌کێ ده‌سته‌ک جلکێن داخلی یێن ژنکان ژ زه‌رفی دهینا ده‌ر، وه‌ک ئالایێ هلددا و نیشا ژنا خوه ( دوور راوه‌ستاییه) ددا، کا ئه‌و دڤێت یان ده‌سته‌کێ دی؟ هند دلپیس بوو، نه دهێلا ژنا وی نێزیک ببت دا خوه‌دانێ دوکانێ قیاسێ وێ نزانت" گۆت ژی کو سێ چار ده‌ست گوهۆرین هه‌تا کو ل دوماهیکێ بوو ته‌ماشا وی خولیاقه‌تی. هه‌لبه‌ستڤانێ کورد جه‌گه‌رخوین دبێژت: "مرۆڤ ژ سێ پێکهاته‌یان هاتییه ئافراندن: جه‌سه‌د، ئه‌قل و روح. جه‌سه‌د بۆ ئاخێ یه، ئه‌قل بۆ ناسکرنا خێر و شه‌ڕی یه و روح ژی بۆ دامه‌زراندنا ئێکبوونێ یه دگه‌ل خوه‌دێ" [23]، ئه‌رێ وی کالێ تورک یان مه‌غربی وه‌ک جه‌سه‌د، ئه‌قل یان روح سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل ژنا خوه دکر؟ روح ب مه‌جهوولی ڤه گرێدایی یه، یا ئه‌قلی ژی ئه‌ز باوه‌ر ناکم کو ئه‌و دانپێدانێ ب ئه‌قلێ ژنێ بکت، نه‌خوه جه‌سه‌د ما. دیاره ژن ل نک وی جه‌سه‌ده و هه‌و. ئه‌قلێ وی مرۆڤی سه‌رئه‌نجاما دیرۆکه‌کا دوور و درێژه، به‌رهه‌مێ جڤاکه‌کێ زه‌لامسالاری یه، ئه‌و ئه‌قله وه‌ک قیبله‌نامێ ل کووڤه بت، ئیشاره‌تێ بۆ وێ دیرۆکێ و وی جڤاکی دکت. دوور نینه ئه‌و زه‌لامه نه کێمێ چل سالانه ل هۆله‌ندا ئاکنجی بت، ئێک ژ ڕه‌ڤه‌ندا وه‌لاتێ خوه بت، کو ل سالێن شێستان ب ئاوایه‌کی فه‌رمی وه‌ک کاربده‌ست هاتبوونه داخوازکرن. ژن مرۆڤه، مرۆڤ ئه‌قله، روحه، ده‌روون و جه‌سه‌ده. د دین و فه‌لسه‌فێ هه‌ردوویان ده مرۆڤ پتر وه‌ک روح، ئه‌قل و ده‌روون دهێته ناسکرن. ئه‌ڤه ناهێته وێ واتێ کو جه‌سه‌د بهێته ئیهمالکرن، به‌لێ ئه‌و ل دوماهیکێ یه. نڤیسکارێ کورد قاسم ئه‌مین[24] دبێژت که‌سێ بخوازت ژنێ په‌روه‌رده بکت، دڤێت ژ زارۆکاتی وێ فێر بکت کا چاوان ژ فه‌زیله‌تێ حه‌ز بکت چونکی فه‌زیله‌ت بنگه‌هێ مرۆڤاتییێ یه. هه‌روه‌سان دبێژت ده‌مێ ژن یا کێم بت، هینگێ زه‌لام ژی کێمه.
دین بۆ دونیایێ یه، دونیا نه بۆ دینی یه:
دبت هنده‌ک که‌س هزر بکن کو دونیا ب سانه‌هی چێبوویه، به‌لێ بلا هزر نه‌کن کو ب سانه‌هی پێشکه‌ڤتییه. پێشکه‌ڤتنا / پروگرێسا دونیایێ ب سایا ئه‌قلێ مرۆڤی یه. ئه‌و ئه‌قله که‌دا دیرۆکا وی ته‌ڤێ یه. رۆبێرت تورغۆ* پێشکه‌ڤتنێ ب سێ غایه‌تان ڤه گرێددت: "پێشکه‌ڤتنا ئه‌قلی، کو بنگه‌هه بۆ پێشکه‌ڤتنێ د بوار و بیاڤێن دی ده، ته‌رکیزا فه‌لسه‌فا ره‌وشه‌نگه‌ری هه‌موو ل سه‌ر وێ بوو. پێشکه‌ڤتنا جڤاکی، ئه‌و ده‌ربارێ ره‌وشت و تیتالانه، کو مرۆڤی بکت خوه‌دانێ ره‌فتاره‌ک باژێرڤانی. پێشکه‌ڤتنا یاسادانان و پێکهاته و تێگه‌هێن جڤاکی وه‌ک دادوه‌ری و دیمۆکراسی"[25]، نه‌خوه داوی داکه‌تن، شکه‌ستنێ، تراژیدی، نه‌زانین و...هتد، ژ نوو ئه‌و مرۆڤ بوو خوه‌دان ئه‌قل. هه‌ر ئه‌قل بوو کو ئه‌و ده‌رده‌سه‌ری و قیران په‌یداکرین، به‌لێ به‌ری کو پێش بکه‌ڤت. ئه‌قلی د هه‌موو بوار و بیاڤان ده ته‌خسیر نه‌کرییه هه‌تا گه‌هایه ئاسته‌کی کو نه ب تنێ ئه‌ردێ، به‌لێ هنده‌کێ ژ ئاسمانی ژی، زه‌فت بکت. ئه‌وی ئه‌قلی کاری سه‌روه‌رییا مرۆڤی ل سه‌ر ته‌ڤایا بوونه‌وه‌رێن دی بسه‌لمینت و گه‌ره‌که مرۆڤ بۆ خوه بهێلت. مرۆڤێ خوه‌دان ئه‌قل، دزانت کو ئه‌و نه مێهڤانه‌کی هه‌ستیگرانه د دونیایێ ده، به‌لێ خوه‌دانێ وێ یه هندی لێ ئاکنجی بت. له‌ورا گه‌ره‌که رێزێ ل خوه و ته‌ڤایا مرۆڤان بگرت. دبت هنده‌ک ببێژن: ئاخر چو نه‌مایه کو نه‌هاتبت سه‌رێ مه ب تایبه‌ت ژ داگیرکه‌ران! یا داگیرکه‌ر دهینن سه‌رێ مه، جودا یه کو ئه‌م بهینن سه‌رێ خوه. ئه‌و مه دکوژن، مه ته‌فریقه دکن، مه پیس دکن، به‌لێ چما ئه‌م ب خوه وه‌ها ل خوه دکن؟ ئه‌وان دڤێت ئه‌م بمرن، به‌لێ که‌نگی مه ڤیایه ئه‌م بژین؟ ژیان نه ب تنێ خوارن، ڤه‌خوارن، نڤستن و گوهنێلی یه، نه ب تنێ هه‌ولدانه بۆ ئازادییێ، به‌لێ ئازادی ب خوه یه. د هه‌یاما بیست سالان ده، ملله‌تێ کورد ل باشوور هزرا ئاڤاکرنا گه‌له‌ک تشتان کر، به‌لێ مخابن هزرا ئاڤاکرنا مرۆڤی نه‌کر ژبه‌رکو هه‌تا نها تێگه‌هێ ئاڤاکرنێ ب زه‌مینی (مادده) ڤه گریداییه، نه‌بوویه هزر و پره‌نسیپ. هه‌ر که‌سه‌ک وه‌ک خوه، ل گۆر ئالاڤ و په‌روه‌ردا خوه، د تێگه‌هێ مرۆڤاتییێ دگه‌هت. هه‌ر گاڤه‌کا مه زانی مرۆڤ چه‌ندێ بوهاداره، هینگێ ئه‌م وه‌ک مرۆڤ و کورد دێ ژیان، وه‌لات و داهاتوویه‌کی بوهدار ئاڤاکن.
مرۆڤ بوهاداره:
خوه‌دێ مرۆڤی دئافرینت، به‌لێ مرۆڤ ب خوه خوه ئاڤا دکت یان دهه‌رفینت. ده‌ربارێ بوهادارییا مرۆڤی، کا ئه‌م هزرا دینی بخوینن کا چ دبێژت، ل گۆر زه‌رده‌شتییێ "گونه‌ها مه‌زن ئه‌وه تۆ بێرێزییێ ل که‌سێ به‌رانبه‌ری خوه بکی". ئینجیل دبێژت: "نه هه‌رتشتێ دچیته د ده‌ڤێ ده مرۆڤی پیس دکت، به‌لێ ئه‌وێ ژ ده‌ڤی ده‌ردکه‌ڤیت ئه‌و مرۆڤی پیس دکت"[26]، قورئان دبێژت: "ثم أنشأناه خلقا آخر فتبارک الله أحسن الخالقين" [27]، "و نفس وما سواها، فألهمها فجورها و تقواها، قد أفلح من زکاها، وقد خاب من دساها" [28] ئه‌ڤ ئایه‌ته و گه‌له‌کێن دی بوهادارییا مرۆڤی دیار دکن، به‌لێ مرۆڤ ب ده‌ستێ خوه مرۆڤاتییا خوه دله‌وتینت. ماده‌م کو مرۆڤ به‌شه‌که ژ مرۆڤاتییێ، گه‌ره‌که رێزێ لێ بگرت. هه‌گه‌ر تۆ بخوازی رێزێ ل ته‌ڤایا مرۆڤاتییێ بگری، چو ژ وێ ب سانه‌هیتر نینه. رێزێ ل خوه بگره، ل که‌سێ به‌رانبه‌ری خوه بگره، هینگێ ته رێز ل جیهانێ ته‌ڤێ گرت. که‌سێ به‌رانبه‌ر تۆ و "یێ دی" یه. گه‌لۆ ئه‌م ئیعتیرافێ ب "یێ دی" دکن هه‌تا کو ئه‌م رێزێ لێ بگرن؟ بۆ زانین "یێ دی" هنده‌ک جاران تۆ ب خوه یی، هنده‌ک جاران ئه‌وه، هنده‌ک جاران ژی ئه‌زم. هه‌روه‌سان تۆ، ئه‌و و ئه‌ز ژی هنده‌ک جاران دبن "یێ دی"، به‌لێ کولتوورێ مه کولتوورێ ره‌دکرنا "یێ دی" یه.
من ل جهه‌کێ کۆنفشیۆس خواندبوو، گۆت "به‌رێ خوه بده ئه‌ینی دا بزانی چاوان تاجێ دانی سه‌ر سه‌رێ خوه و به‌رێ خوه بده دیرۆکی دا بزانی کا ده‌وله‌ت دێ ئاڤا بت یان خراب بت"، به‌لێ کی ژ مه ده‌مێ ل ئه‌ینێ دنێرت هزرا تاجێ دکت، دزانت کا ده‌وله‌ت به‌ر ب ئاڤاکرن یان خرابکرنێ ڤه یه؟ مه‌سه‌له ب سه‌ده‌م Efficient و غایه‌تێ Final ڤه گریدایی یه، بۆ نموونه : خواندنگه‌هـ دێ هێته دامه‌زراندن (سه‌ده‌مه) دا کو خواندکار لێ فێر ببن (غایه‌ته). نه‌خوه، د هه‌ر بوار و بیاڤه‌کی ده سه‌ده‌م و غایه‌ت هه‌یه.
تۆ نه ئه‌وی یێ تۆ هزر دکی، به‌لێ تۆ ئه‌وی کا تۆ چ دکی:
هه‌رکه‌سێ بڤێت دینێ خوه ناس بکت، بلا نه‌فسا خوه، ئه‌قلێ خوه، وژدان و ڕاستییا خوه یا نها ناس بکت. هه‌روه‌سا بلا فانکسیۆنا خوه یا مرۆڤاتی ناس بکت، کا چه‌ند کارێن قه‌نج د ژیانا خوه ده کرینه، چونکی تۆ نه ئه‌وی یێ تۆ هزر دکی، به‌لێ تۆ ئه‌وی کا تۆ چ دکی. دین باوه‌ری یه، باوه‌ری هێزه و مرۆڤی ئاراسته دکت. په‌یڤا دیندار د ناڤ مه ده زه‌حف ب کار دهێت، به‌لێ په‌یڤا باوه‌رمه‌ند کێم دهێته گۆتن و بهیستن. هه‌گه‌ر ئه‌م پرسیاره‌کی د جڤاکێ کوردی ده بئازرینن، بێژن مرۆڤێ باوه‌ردار کییه؟ ب زه‌حمه‌ت به‌رسڤه‌کا ئاشکه‌را هه‌بت، به‌لێ هه‌گه‌ر مه گۆت مرۆڤێ دیندار کی یه هینگێ پرسیار دبت پرسیاره‌کا نۆرمال بۆ پڕانییا خه‌لکی. دینداری مرۆڤی به‌ر ب هنده‌ک ئاراستێن به‌رته‌نگ دبت، به‌لێ باوه‌رمه‌ندی مرۆڤی بلند دکت. تۆ باوه‌رمه‌ند بی هینگێ بانێ ته بلنده هه‌تا دگه‌هت ئه‌رشێ خوه‌داوه‌ندی، چو تشت ژێ ناگرن. به‌لێ تۆ دیندار بی بانێ ته نزمه، ژ به‌ژنا ته نابۆرت و گه‌له‌ک تشت ژێ دگرن. ده‌ربارێ به‌رسڤا پرسیارا مه، ل گۆر ئه‌ڤا بۆری، دوور نینه به‌هرا پتر ژ خه‌لکی بێژت: مرۆڤێ باوه‌رمه‌ند ئه‌وه یێ نڤێژان دکت و رۆژییان دگرت. ئه‌ڤه نه به‌رسڤا پرسیارا مه یه. پرسیارا مه ئاشکه‌را یه، مه گۆت مرۆڤێ باوه‌رمه‌ند کییه؟ مه نه‌گۆت مرۆڤێ دیندار کییه؟ به‌هرا پتر ژ زانایان مرۆڤێ باوه‌رمه‌ند ب ئاوایه‌کی دی، دووری نڤێژ و رۆژییان، ددن ناسکرن. ل گۆر ته‌یۆرا ڕاڤه‌یا ده‌روونی Psycho – Analysis هه‌رتشت د ژیانێ ده به‌رژه‌وه‌ندی یه، نه‌خوه یا باش ئه‌وه مرۆڤ ب مێتۆدێن هه‌ری سه‌رکه‌ڤتی به‌رژه‌وه‌ندا خوه ته‌کووز بکت، بێ کو زیانێ بگه‌هینت، بێ کو ئاستێ بوهادرییا مرۆڤی کێم بکت یان گه‌وهه‌رێ وی پیس بکت. ملله‌تێن دی وه‌ک عه‌ره‌ب، تورک و فارس ژی ب خوه حه‌سیان، ئه‌و گه‌هانه قه‌ناعه‌تێ کو وان پێدڤی ب پێده‌چوونه‌کی هه‌یه ب تایبه‌ت د بوارێ دینی ده له‌ورا به‌رده‌وام بانگخوازێن خوه دگوهۆرن، په‌نایێ بۆ ته‌یۆر و که‌دا ئه‌زموونێن زانستی دبن، هه‌ولددن ئینتیگراسیۆنێ بکن ب تایبه‌ت تورکیا و وه‌لاتێن که‌نداڤێ عه‌ره‌بی. به‌لێ ئه‌م کورد ب تنێ ئێکێ دزانن، ناخوازن چو گوهۆرین و پێده‌چوونان بکن، هه‌روه‌ک ئه‌م گه‌هشتینه ڕادێ کاملانه‌بوونێ.
[1] فیورباخ "أصل الدین" المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، بیروت 1992. ترجمة د.أحمد عبدالحلیم عطیة. ص 12.
[2] الأنبیاء 30.
[3] تالیس، ڕاڤه‌کرنا خوه‌زایێ ب ڕاڤه‌کرنه‌کا ته‌یۆری ل گۆر ریاکسیۆنێن ل زه‌مینی ل ده‌مێ دیاردان. وی گۆت ئاڤ بنگه‌هێ هه‌موویێ یه، ئاڤ ل هاویردۆره، ره‌نگ و فۆرمێ خوه دگۆرت و ل دوماهیکێ هه‌ر ئاڤه، چونکی ئه‌سله.
* ئه‌فیۆن Opium مادده‌یه‌کا هشبه‌ره ژ خشخاشی چێدکن. هنده‌ک جاران مفایی دگه‌هینت ب تایبه‌ت د بوارێ به‌نجێ ده.
* په‌یڤا تریاک په‌یڤه‌کا کوردی – فارسی یه واته‌یا ده‌رمانێ ژه‌هرێ دگه‌هینت Antidote . تریاک دکارت ڤان کاران بکت: ژه‌هرێ کێم بکت، ئێکجار نه‌هێلت، یان بگوهۆرت کو ببت مادده‌یه‌ک دی.
[4] الفلسفة المعاصرة في أوروبا ، أ.م. پوشنسکي ، ترجمة د. عزت قرني ، سلسلة عالم المعرفة 1992 ص 15.
*برتراند روسه‌ل 1872 – 1970ز: زانا و دیرۆکنڤیس و سوسیۆلۆژیسته‌ک بریتانی بوو، وه‌ک ره‌وشه‌نبیره‌کی سه‌دێ بیستێ دهێته ناسکرن. دبێژن هزرا وی لیبرال و سوشیالیست بوو، بانگخوازی ئاشتی و ئازادییێ بوو، به‌لێ وی ب خوه ئه‌و چه‌نده مانده‌لا دکر. باندۆرا وی د بوارێ بیرکارییێ ده دیاره ب تایبه‌ت د دانانا یاسا و پره‌نسیپان ده.
[5] پوشنسکي. ژیده‌رێ به‌رێ ر 79.
* ریچارد داوکنس ل سالا 1941ز ل نایرۆبی – کینییا ژ دایک بوویه. زانایه‌کی بیۆلۆژی و فیلۆسۆفه‌کی تایبه‌ت د بوارێ دینی ده بوو. گه‌له‌ک ل سه‌ر مه‌سه‌لا جینان ڕاوه‌ستییا و دگۆت جین سه‌ده‌مێ پروگرێسێ نه. وه‌ک که‌سه‌ک مولحد، جیهانگێر و سیکۆلار خوه دا ناسکرن. په‌رتووکا وی یا هه‌ری ناڤدار (وه‌هما خوه‌داوه‌ندی) یه.
[6] د. فیصل عباس "قاموس الفلاسفة ج 14" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص143.
* تۆماسێ ئه‌کوینی 1225 – 1274ز Thomas De Aquin: فیلۆسۆفه‌کی ئیتالی یه ل دۆکاسیکا سه‌ر ب ده‌ڤه‌را ئه‌کوینۆ ژ دایک بوویه، مرۆڤه‌کی هێمن و جدی بوویه. نێزیکێ 98 په‌رتووکان نڤیسینه و پرانییا وان ده‌ربارێ لاهۆتی و هه‌بوونێ و ئه‌قلی نه. رۆژه‌کی ژ رۆژان زه‌لامێن دینی د که‌نیسێ ده ڤیان تڕانێن خوه پێ بکن، گۆتن تۆماسی وه‌ره به‌رێ خوه بدێ کا چاوان چێل دفڕن. تۆماس چوو به‌ر په‌نجه‌رێ دا به‌رێ خوه بدت چێلان، هه‌موویان ده‌ست ب که‌نی کر و گۆتن تۆ چه‌ندێ سه‌فی ی، ما چێل دفڕن؟ تۆماسی به‌رسڤا وان دا و گۆت: ئه‌ز دکارم باوه‌ر بکم کو چێل دفڕن هه‌گه‌ر دوو چه‌نگ هه‌بن، به‌لێ نکارم باوه‌ر بکم کو زه‌لامێن دینی دره‌وان دکن.
[7] د. فیصل عباس ، ئه‌ینی ژیده‌ری، ر93.
[8] رێبین ره‌سۆل ئیسماعیل "هیگل - فه‌لسه‌فه و مۆدێرنیزم" ده‌زگه‌هێ چاپ و په‌خشێ رێبین، هه‌ولێر 2003، ر
[9] سپینۆتزا: رسالة في اللاهوت والسیاسة، دار التنویر للطباعة والنشر- بیروت 2005، الطبعة الأولی، ترجمة د. حسن حنفي. ص 35.
[10] ئه‌ینی ژێده‌ری رووپه‌ل 57.
[11] رفائیل باتاي، العقل العربي. مکتبة مصر. ترجمة:ولید خالد حسن. الطبعة الأولی 2009 مصر. صفحة 253.
[12] عبدالعزیز عبدالحکیم "مدخل الن الفلسفة" مکتبة النهضة المصریة، القاهرة 1976، ص101.
[13] البقرة 177.
[14] العنکبوت 45.
[15] د.علي الوردي، خوارق اللاشعور. دار الوراق للنشر-لندن، الطبعة الثانیة 1996. ص 58.
[16] باروخ سپینوزا، علم الاخلاق، ترجمة جلال الدین سعید، المنظمة العربیة للترجمة، ط1 سنة 2009 - بیروت، ص 137.
[17] نائیف عه‌لی ئیبۆ ل سالا 1961ز ل قه‌زا زاخۆ هاتییه سه‌ر دونیایێ. وه‌ک نڤیسکار و ره‌خنه‌گر دهێته ناسکرن. برێڤه‌به‌رێ رێکخراوا که‌سکه‌سۆر یا پیکڤه‌ژیانێ یه ل قه‌زا سێمێلێ.
[18] مه‌سعوود مه‌لا مسته‌فا بارزانی، سه‌رۆکێ هه‌رێما کوردستانێ ل سالا 1946ز ل مه‌هابادێ هاتییه سه‌ر دونیایێ. ل ئه‌ینی رۆژێ دامه‌زراندنا پارتی دیمۆکراتی کوردستان وه‌ک حزبه‌کا کوردی یا سیاسی هاته ڕاگه‌هاندن. ل سالا 1971ز بوو ئه‌ندامێ کۆمه‌تا ناڤه‌ندی یا پارتێ. ل سالا 1979ز بوو سه‌رۆکێ پارتی دیمۆکراتی کوردستان، ل 12 خزیرانا 2005 وه‌ک ئێکه‌مین سه‌رۆکێ هه‌رێما کوردستانێ هاته هلبژارتن. ل سالا 1965ز ژن هینا و هه‌تا نها هه‌شت کوڕ هه‌نه، زمانێ کوردی ب هه‌ردوو زاراڤێن بادینی و سۆرانی، دگه‌ل زمانێ عه‌ره‌بی و فارسی باش دزانت.
* مرۆڤێ مۆسلمان ب وێ تلێ شه‌هده ددت، ب وێ تلێ دفنا خوه پاقژ دکت و ب ئه‌ینی تلێ ژی گه‌فێ ل که‌سێ به‌رانبه‌ری خوه دکت.
[19] گه‌له‌ک نڤیسکار سه‌ده‌مێ ره‌وشا ملله‌تێ کوردێ ئێزدی ب نه‌زانین و پاشڤه‌مانا وی ڤه گریددن هه‌روه‌ک نڤیسه‌ر ئه‌نوه‌ر مایی د پرتووکا (الأکراد في بهدینان) ده ر 81 دبێژت: "أقول أن السبب في هذا الأنحراف واضح بالنسبة الی هذه الطائفة التي نشأ فیها الجهل والأمیة لاسیما رجال الدین فیها" ، به‌لێ ب هزرا من دین و په‌ستانا دینی ئیسلامێ ل سه‌ر وان سه‌ده‌مێ سه‌ره‌کی یه.
[20]جهێ ئاکنجیبوونا نڤیسکاری. قه‌زایه‌که سه‌ر ب پارێزگه‌ها دهۆکێ ڤه، 16 کم ژ دهۆکێ دووره و دکه‌ڤت سه‌ر رێکا زاخۆ. ب زمانێ کوردی دبێژن ناڤێ وێ ژ سێ ملان هاتییه، به‌لێ ب زمانێ سریانی دبێژنێ ܣܡܠܐ ئانکو خوه‌دایی گۆت.
[21] ئنجیلا مه‌تی ب زمانێ کوردی – به‌هدینی، به‌شێ 5 ئایه‌تا 39، کۆمه‌لا ده‌ولی یا کتێبا پیرۆز، هۆله‌ندا 1996، ر 13.
* دبت نێرینا من و کوندێرسێ هه‌تا ڕاده‌کی جیاواز بت. بۆ نیرینا وی ل به‌شێ "دیسان مرۆڤ – قووناغێن دیرۆکا جڤاکێ مرۆڤاتییێ" ژ ڤێ په‌رتووکێ بنێره.
[22] الغافر 39.
* ل 3کانوونا ئێکێ 2011 پرانییا جهێن گه‌شتوگوزارێ وه‌ک هۆتێل، مۆتێل، گازینۆ، سه‌نته‌رێن مه‌ساجێ و دوکان و کارگه‌هێن مه‌یێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژ ئالێ که‌سان ڤه هاتن شه‌وتاندن. د هه‌مان شه‌ڤێ ده باره‌گایێن ئێکگرتوویا ئیسلامییا کوردستانێ ژی سه‌رانسه‌ر به‌هدینان هاتن شه‌وتاندن. پشتی مه‌هه‌کێ هه‌مان جهـ هاتنه ڤه‌کرن و دیسان ده‌ست ب کارێ خوه کرن.
* ل سالێن شێستان ژ سه‌دێ بۆری و ل سه‌ر داخوازا حوکوومه‌تا هۆله‌ندی هه‌ژماره‌کا مه‌زن ژ کرێکارێن تورکی و مه‌غربی قه‌ستا هۆله‌ندا کرن. هه‌ڤکارێ هۆله‌ندی گۆته من: مه نه‌دزانی مرۆڤێن رۆژهه‌لاتی چاوانن، بۆ مه مه‌ره‌ق بوو له‌ورا ئه‌م ژ هنده‌ک پاریزگه‌هێن دی دهاتن ئه‌مستردامێ ب تنێ دا کو وان مرۆڤان ببینن و وێنان دگه‌ل بگرن، هه‌روه‌ک ژ ئه‌خته‌ره‌ک دی هاتین.
[23] جکرخوین، تاریخ کوردستان. الجزء الأول. مطبعة أمیرال للطبع والنشر، ستوکهولم 1996 ، ترجمة خالد مسور، صفحة 42.
[24] قاسم ئه‌مین 1863 – 1908ز: نڤیسکار و ره‌خنه‌گره‌کێ ب ره‌گه‌ز کورده، ل میسرێ ته‌مه‌نێ خوه بۆراندییه. باوه‌ری ب ئازادی و سه‌رخوه‌بوونا ژنی هه‌بوو و دگۆت که‌سێ په‌روه‌رده‌کار و زانست (خواندن و نڤیسین) ب تنێ دکارن ژنێ دووری ئه‌فسانه و جه‌هلێ بکن. ئینسیاتیڤا وی ژ ئالێ که‌سێن دیندار ڤه نه‌ڤیایی بوو، به‌لێ ژ ئالێ نڤیسکار و رۆناکبیرێن عه‌ره‌ب ڤه جهێ رێز و سوپاسییێ بوو.
* (تورغۆ 1727 – 1781 ز) Turgot فیلۆسۆفه‌ک فره‌نسی یه. د ته‌مه‌نکی زوو ده پێگه‌ها. فه‌لسه‌فا وی ده‌ربارێ پیسکه‌ڤتنا دیرۆکا مرۆڤاتییێ یه، ئه‌و پیشکه‌ڤتن ل گۆر قانوونا وه‌رارێ Evolution و شۆره‌شێ Revolution به‌رده‌وام دبت. ئه‌و دبێژت مرۆڤ هێمن نابت هه‌تا شۆره‌شێ نه‌کت و هه‌تا شۆره‌شێ نه‌کت هێمن نابت.
[25] د. فیصل عباس "قاموس الفلاسفة ج 14" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص153.
[26] ئنجیلا مه‌تی ب زمانێ کوردی – به‌هدینی، به‌شێ 15 ئایه‌تا 11، کۆمه‌لا ده‌ولی یا کتێبا پیرۆز، هۆله‌ندا 1996، ر 44.
[27] المؤمنون 14.
[28] الشمس 7 - 10.
