دهربارێ ناسنامه و داخوازێن مه کوردان
12/08/2013 02:28
د ڤان سالێن دوماهیکێ ده 1991 – 2013، مه کوردان گهلهک تشت ژبیرا خوه برن. "ژبیرکرن" پرسهکا خوهزایی یه، بهلێ "ژبیراخوهبرن" پرسهکا پسیکۆلۆژی یه. مه گهلهک تشتێن جهوههری، کو بنگههێ ههبوونا مه پێک دئینن، ژ بیرا خوه برن و گهلهک تشتێن ماددی / مهزههری جهێ وان گرت، مخابن. بهری ههر تشتهکێ، مه پرسیارێن خوه یێن بێ بهرسڤ ژبیرا خوه برن و پرسیارێن ههری گرینگ ژی ئهڤه نه: ئهم کی نه؟ ئهم چ دخوازن؟
دهمێ کو مرۆڤ وان پرسیاران ئاراسته دکت، ژ نوو بیردانکا مرۆڤی دلڤلڤت، ژنوو دزانت کو ئهو ژ مللهتهکی یه، وی مللهتی هندهک داخواز ههبوون (رابردوو یه).
ئهم وهکو کورد گهلهک گرینگییێ ددن رابردوویی. رابردوو وهک سیبهرێ یه ب دویڤ مرۆڤی ڤه، هندی دهم بچت ئهو سیبهر درێژتر دبت، لهورا ئهم ل خوه دزڤرن دا کو وێ سیبهرێ درێژ ببینن. گهرهکه (مفروضه) سیبهرا مه (رابردوویێ مه) ل دویڤ مه بئێت، بهلێ یا راست، مه رێکا خوه هوندا کرییه و پهنایێ بۆ سیبهرا خوه دبن. رابردوو ههم بیردانکه ههم ژی ئهرشیڤه. چو مللهت نینن بێ بیردانک و بێ ئهرشیف. بهلێ سهرهدهرییا مللهتهکی ژ مللهتهک دی جودا یه. ژبۆ کو ئهم خوه ناس بکن، کا ئهم هندهک پرسیاران دهربارێ وی رابردوویی ژ خوه بکن و ب ئهمانهت بهرسڤێ بدن: رابردوو دبێژت ئهم ژ مللهتێن چیایێ زاگرۆسی نه، ئهو مللهت ل سهر سێ سهردهمان دابهش دبن:
- سوبارتۆ، لۆلۆ، گۆتی (هزارا سێیێ بهری زاینێ).
- کاشی و میتانی (هزارا دوویێ بهری زاینێ).
- (ئۆراتی، کاردۆخی و میدی) هزارا ئێکێ بهری زاینێ.
د ههرسێ سهردهمان ده وان مللهتان (کو بابکالێن مه کوردانن) دیرۆک و کولتوورێ خوه یێن تایبهت و جودا ژ مللهتێن دی ههبوون، بهلێ کا ئهو دیرۆک و ئهو کولتوور؟ یان پرسیارێ ب ئاوایهکێ دی بکن: گهلۆ چ مه (کوردێن نها) دگههینت وان مللهتان (سوبارۆ، لۆلۆ، گۆتی، کاشی، میتانی، ئۆراتی، کاردۆخی و میدی)؟
ئهرێ، ئهمێن نها ب کولتوور و مانتهلیتا خوه، ب دهروون و کارێکتهرا خوه، ب زمان و ئاوایێ هزرکرنا خوه، نێزیکی سهردهستێن خوه نه (تورک، عهرهب و فارس) یان ژی نێزیکی بابکالێن خوه نه؟ کا ئهم هندهک میناکان ژ تایبهتمهندییێن وان مللهتێن دێرین ل بیرا خوه بئینن و دگهل تایبهتمهندییێن خوه (کوردێن نها) موقارهنه بکن:
مللهتێ گۆتی، (سێ هزار سالان بهری زاینێ) شیا مهملهکهتا "گۆتیۆم" دامهزرینت پشتی کو پادشاهێ وان "ئهریدۆبیزهر"ی دهستههلاتا خوه گههاندی باشوورێ عیراقێ (سۆمهر) و ناڤێ وی بوویه "پادشاهێ ههر چار قورنهتان". پشتی هینگێ پادشاههک دی ب ناڤێ "ئیلۆلۆمش" ئانکو "پادشاهێ بهێز" دئێت و ناڤهراستا عیراقێ (ئهکهد) دگرت و سینۆرێن مهملهکهتا خوه بهرفرههتر دکت. گۆتی تووشی گهلهک تهنگاسی و قهبخوازییان بوون ب تایبهت ژ ئالێ سۆمهری، ئهکهدی و ئاشۆرییان ڤه، بهلێ دهست ژ کولتوور و تایبهتمهندییێن خوه بهرنهددان. ههروهسان مللهتێ کاشی (دوو هزار سالان بهری زاینێ) کو شیا دهولهتا "کاردۆنیاش" ب سهرۆکاتییا "گانداش"ی دابمهزرینت و پێشکهڤتنێن مهزن د بوارێ ئابۆری و ئاڤهدانییێ ده ببینت. میناکا دوماهیکێ ژی مللهتێ کاردۆخی (هزارا ئێکێ بهری زاینێ) یه، کو زینهفۆنی پهسنێ مێرخواسی و جهسارهتا وان دایه. ئهو مللهتێ کو ب سهرۆک و رێبهرێن ناڤدار هاتی نیاسین ههروهک "دیاکۆ، فراورتیس و کیاکسار/ کهیخسرۆ). دبێژن مللهتهک هشمهند و بیرتیژ بوو، د بوارێ سیاسی، ئابۆری و ئهسکهری ده کهسێ دهستێ وی نهدگرت. یوونانی ژ سیاسهت و هێزا وان یا ئهسکهری سهرسام بوون، کو پلانێن ستراتیژیک د بوارێ شهڕی ده ههبوون و هێزا وان یا بهدهنی ژی تایبهت بوو: ئهسکهرێ زینهفۆنی تیرێن کڤانێن وان وهکو روم بۆ خوه ب کار دئینان.
باشه، ئهڤه ههمی کویڤه چوو؟ دبت ئهو پرسیار د سهرێ خواندهڤانان ده بلڤلڤت.
ئهز ب خوه نه دگهل وێ چهندێ مه، کو ئهم ب دویڤ وی رابردوویی بکهڤن (بهری نها من گۆت رابردوو سیبهره گهرهکه ئهو ل دویڤ مرۆڤی بکهڤت). ل شوینا کو ئهم ب رێکا خواندن، لێکۆلین و ئانالیزێن رهخنهیی، تێرا خوه مفایی ژ وی رابردوویی ببینن، مخابن بوویه مهوالهک و ئهم خهمێن ههڤدوو پێ دڕهڤینن.
ئهو مهوال دگهل دهمی بوویه کولتوورهک و نفش ل سهر پهروهرده دبن تهنانهت ل نک هێز و پێکهاتێن سیاسی یێن کوردی ژی. هندی تۆ دبینی ئهو هێز و پێکهاته پهسنێ رابردوویێ خوه ددن، ئهو هزر دکن کو رابردوو دکارت شهفاعهتێ بۆ ئهڤرۆ و داهاتوویێ وان بکت. ب گۆتنهکا دی، رابردوویی وهکو مهنافیست ب کار دئینن و ئهڤه دووری حیکمهت، زانین و پێشکهڤتنێ یه. ئهو هزرکرن مه نێزیکێ سهردهستێن مه دکت ژبهر کو ئهو ژی ههردهم ب رابردوویێ خوه دخوڕن و چو بۆ داهاتوویێ خوه ناکن. نڤیسکار تارق حهجی دهربارێ عهرهبان دبێژت: "ژ ئالهکی ڤه ئهم ژ ههر مللهتهک دی پتر ب دیرۆکا خوه ڤه گرێدایی نه، بهلێ ژ ئالهک دی ڤه کهس وهک مه دیرۆکا خوه ژبیرناکت"[1]، پاشی ل جههکێ دی گازندێ ژ عهرهبان دکت کو دهستڤالا ماینه و ب تنێ ێ مهوالێ دبێژن: "ههژارییا دۆرهێلی و بێجارهبوونا مه وه دکت ئهم ب بهژن و بالا ڕابردوویی بێژن"[2]، نڤیسکار فهیسهل عهباس ژی ههڤدهنگێ وی یه، دهمێ دبێژت: "رهوشهنبیرییا مه چو بۆ مه نههێلا، رێکێ نادت چو تشتی، ب تنێ پهسنێ زاتێ مه ددت و کهسێ بهرانبهر دههتکینت. ئهم ب بستههی مافی ددن خوه و کهدا مللهتێن رۆژئاڤا بۆ خوه ددزن و ل ژێدهران دگهرن ئهلا ئهساس وان ژ مه وهرگتییه"[3] مهبهستا وی پرسێن زانستی نه، کو زانایێن رۆژئاڤا پشتی چهندین سالێن خواندن و ئهزموونێ وان پرسان ئیکتیشاف دکن، بهلێ مللهتێن عهرهب و ئیسلامی ب بستههی دبێژن "بهری هزار و هنده سالان قورئانا مه وه گۆتییه"، فهیسهل عهباس ناڤێ وێ دیاردێ دکت "نیفاق" و دبێژت نیفاقا کهساتی و جڤاکی د ناڤ مه ده گههایه ئاستهک بلند و د بوارێ هزر، گۆتن و کریارێ ده ههیه. ئهو سهدهم و چارهسهرییان ژی دیار دکت دهمێ دبێژت: "باوهری و ئیدۆلۆژییا داخستی ژبلی وههم و شاشی و بهزاندنێ، چو دی نادته مه. گهرهکه ئهم سهر ژنوو هندهک تێگههان بخوینن"[4].
دیاره ههتا رادهیهک مهزن ئهم (کورد) ژی وه دکن، دیرۆکا مه ناهێلت ئهم ئازاد هزر بکن، پلان و پرۆژهیان بۆ داهاتوویێ خوه ئاماده بکن، ناهێلت ئهم ل ههبوونهکا دی، نوو، بگهرن. ئانکو، ئهم بوونه دیلێن دیرۆکا خوه. کارل مارکس دبێژت: " ههبوونا مرۆڤی یا جڤاکی ئاستێ زانینا وی دهستنیشان دکت"[5]، پێدڤی ناکت ئهم کورد چاڤ ل سهردهستێن خوه بکن و بهردهوام پهسنێ خوه و رابردوویێ بدن، بهلێ ل شوینا پهسندانێ، کا ئهم ل ههبوونا خوه یا جڤاکی بنێرن دا بزانن ئاستێ زانینا مه چهنده. ئهم نهشێن بێژن جڤاکێ مه جڤاکهک پێشکهڤتی یه، ژبهرکو جڤاکێ پێشکهڤتی چێنابت جڤاکهکێ ئهبسهلووت و کۆنزهرڤاتیڤ بت. ئهم نهشێن بێژن ژی کو مه باوهری ب گوهۆرینێ ههیه ژبهرکو ئهم شهڕێ گوهۆرینێ دکن و ههر ههولدان و ئینسیاتیڤهکا نوو، ئهم ڕهد دکن. گونههـ نه گونهها کهسهک یان تهخهکا تایبهته، بهلێ گونهها مه ههمیانه ب تایبهت یا دهستههلاتێ چونکی ئێک ژ غایهتێن سهرهکی د سیاسهتا وێ ده ئهوه کو جڤاک وهک خوه بمینت. میناک: بۆ هلبژارتنان (پهرلهمان و جڤاتێن پاریزگههان) ل شوینا کو دهستههلات بهشداری رزگارکرنا مرۆڤێ کورد بت ژ هزرێن کهڤنار (هۆزی و بنهمالی)، مخابن دهستههلات پهنایێ بۆ هۆز و بنهمالێ دبت، بوهایهک مهزن ددت وی تێگههی ل سهر حهسابا زانین و کهفائاتان. ههگهر ڤیابا، دهرفهت ههبوو ژ 1991 نفشهک نوو، ل گۆر سهردهمی، پهروهرده بکت، کو هێدی هێدی دهورێ هندهک تێگههین دی وهک هۆز و بنهمال لاواز ببت و ئهڤه ب خوه ب خوه هێزهک بوو دشیا دۆرهێلێ (واقعێ) ههیی بگوهۆرت، دهستپێکا مرۆڤ و جڤاکێ سڤیل بوو، ئانکو بهرێ بونیاتا دهولهتا دامهزرینگههان (الدولة المؤسساتیة) بوو. ئهم د دۆرهێلهکێ ده دژین و چو ژێ نزانن. ئهڤ دۆرهێله ب تنێ ئیستگهههکه، بهلێ دێ مه گههینت کیژان ئیستگههێ؟ ههر ههیامهکێ ئهم خوه ل ئیستگهههکێ دبینن، بهلێ ما ئهم دزانن کانێ ئهم رێڤنگێن کیژان رێک و سهفهرێ نه؟ "گهلۆ، ئهڤ دۆرهێلێ کو ههیه، ب خوه وهسیلهته یان غایهته؟[6] ههگهر غایهت بت، نهخوه دبت هندهک هێز نهخوازن ئهو دۆرهێل بئێته گوهۆرین ژبهر کو ل گۆر پرهنسیپ و ئیدۆلۆژییا وان دگونجت، واته د بهرژهوهندا وان ده یه. ژخوه ههگهر وهسیلهت بت، بۆ کیژان غایهتێ یه؟ ما بێ خواندنێن رهخنهیی، ئهم دکارن غایهتا دوماهیکێ دهستنیشان بکن؟ ئهڤ دۆرهێلێ کو ههیه، هندهک کهس ناڤێ وی دکن "پێشکهڤتن"، لێ تۆ بێژی ب راست پێشکهڤتن بت؟ ههر پێشکهڤتنهکا ههبت، دڤێت گرێدایی بونیاتا جڤاکی بت. بهلێ ههگهر ئهم باش ل وی دۆرهێلی یان وێ پێشکهڤتنێ بنێرن، دێ دیار بت کو ههرتشت گرێدایی دهستههلاتێ یه، یان ل بهخت و بارێ وێ یه: ژیان، ئازادی، عهدالهت، ترس، ئابۆر، خهون و... هتد. باشه، ههگهر ئهڤه ههمی د بن سیها دهستههلاتێ ده بت، واته نه ژ جڤاکی یه، نهخوه چاوان ئهم ناڤێ وێ دکن پێشکهڤتن؟ "بنگههێ تهیۆرا جڤاکی (Social Theory) بهزاندنا دۆرهێلی"[7] یه، نهخوه یان دڤێت ئهم ژی وهک مللهتێن دی دۆرهێلی ببهزینن و پێش بکهڤن، یان ژی دڤێت ئهم باوهرییێ ب تهیۆرا جڤاکی نهئینن.
دهربارێ دیرۆکێ و ئێستگههێن وێ، فیلۆسۆفهک وهک کۆندێرسێ باسێ دههـ ئێستگههان دکت و ههر ئێک ژ یا دی جودا. د ههر ئێستگهههکێ ده، ئهقلێ مرۆڤی پێرگی (راستا) چهندین ئاستهنگ و قهبخوازان دهات، بهلێ دکاری خوه ڕاگرت و سهرکهڤتنا خوه بسهلمینت. دیرۆک دیرۆکا جڤاکێ مرۆڤاتییێ یه، ئهم ژی بهشهکن ژ وی جڤاکی، واته دیرۆکا مه ههموویانه، لهورا خواندنا وێ ههم ئهرکه ههم ژی مافه. کا ئهم ل سهر ئیستگهها ئێکێ رابوهستن و ب جورئهت هزر تێده بکن و دگهل ئهڤرۆیێ خوه موقارهنه بکن، نڤیسا د ناڤبهرا کڤانان ده تایبهته ب مه و رهوشا نها:
ئێستگهها ئێکێ ل گۆر کۆندێرسێ "ههرسێ قووناغین دهستپێکێ یه ل رۆژههلاتا دێرین - بهری زاینێ": ل دهستپێکێ مرۆڤ وهک بنهمال و هۆزێن مهزن ل سهر بنگههێ ئهخلاق و مانتهلیتا مرۆڤاتی کۆم دبوون(نها ژی ل کوردستانێ حوکمێ هۆز و بنهمالانه). ژیانا وان بنهمال و هۆزان ل سهر هندهک تهکنیکێن ساده بوو، پێدڤی ب زمانی ههبوو، هندهک پێزانینێن سهرهتایی دهربارێ فهلهکناسی و دهرماندارییێ ههبوون (نها ژی تهکنیکا ههیی ساده یه، پێدڤی ب زمانهکێ ههیه بهلێ پێزانین دهربارێ فهلهکناسی و دهرماندارییێ نینن)، بهلێ زوو دگهل ئهفسوونێ تێکل بوون (نها ژی ئهم تشتی بهر ب ئهفسانه و ئهفسوونێ ڤه دبن). لهورا جودابوونهک د ناڤبهرا وان ده چێبوو، ژ ئالهکی زانا و مهرهقدارێن زانینێ و ژ ئالهکی دی سێرهبهند و خوێڤزانکێن کو ب ناڤێ دینی دئاخڤن (نها ژی هندهک زانا و مهرهقدارێن زانینێ ل کوردستانێ ههنه و ل ئالێ دی هندهک سێرهبهند و خوێڤزانکێن کو ب ناڤێ دینی و سیاسهتێ دئاخڤن ههنه). هینگێ زهلامین دینی ب ئینسیاتیڤ هاتن مهیدانێ و دهستههلات گرتن (نها ژی زهلامێن دینی ئینسیاتیڤ ههنه بهلێ یێن سیاسی و رهوشهنبیری بێ ئینسیاتیڤن). جڤاک بوو دوو تهخ، تهخا سهردهستان و تهخا بندهستان (جڤاکێ کوردی ژی بوویه دوو تهخ، سهردهست و بندهست). پاشی ئێستگهها سهقامگیری ل ئهردێ پهیدا بوو. سهردهمێ شڤان و گاڤان و جۆتیاران هات (شڤان و گاڤان و جۆتیار د ناڤ مه ده نهماینه دهولهت سهرێ راتبان). ئهو تهکنیکا ساده پێشخستن لهورا ئاستێ بهرههمدانێ بلند بوو، سهروهت و سامانێن وان زێده بوون (تهکنیک پێش نهئێخستن بهلێ دهست ژ ئهردی بهردان ههتا کو مللهت بوویه مللهتهک بهرخوهر کو درامهتێ وی ژ دهرڤه دئێته ئیستیرادکرن). هینگێ چو باسێ وهکههڤی و دادوهرییێ نهبوو (نها ژی چو باسێ هندێ نینه)، سامانگهری کهساتی بوو( نها ژی سامانگهری کهسایهتی یه)، لهورا بهنی پهیدا بوون (نها ژی بهنی ههنه پشتی کو ب ئیمتیازاتان دئێنه ئیحتیواکرن)و دیلێن جهنگان ژی نهدهاتن کوژتن، بهلێ دهاتن بکارئینان. پاشی جڤاکێن چاندنێ و نڤیسا ئهبجهدی پهیدا بوو (پشتی دوو هزار سالان هێژ ل نک مه پهیدا نهبوویه). هینگێ تهخهک دی ژ مرۆڤان دیار بوو ئهو ژی بازرگان و پیشهساز (ل ڤێدهرێ ژی پهیدا بوون ب تایبهت بازرگان) بهلێ ئێشا نهزانینێ ئهو ژی ڤهگرتن (ئێشا نهزانینێ بازرگانێن مه ژی ڤهگرتییه)، لهورا ژیان و ئهخلاق بهر ب گهندهلییێ ڤه چوو (نها ژی ژیان و ئهخلاق د ناڤ مه ده بهر ب گهندهلییێ دچت)".
نهخوه کا پێشکهڤتن؟ پێشکهڤتن نه پهیڤهکه ههتا کو مرۆب بلێڤ بکت، یان ب تنێ وههمهکه ههتا کو مرۆڤ خوه پێ قانع بکت. پێشکهڤتن پرۆسێسه... ئیستگههین خوه ههنه، زهمینه و ئالاڤێن خوه ههنه، ههروهسان بهرههم و باندۆرێن خوه ژی ههنه. پشتی ئاخاڤتنا کۆندێرسێ و بهراوردی دگهل نهایێ مه، کا ئهم ڤێ پرسیارێ بکن: ئهرێ بهرئهقله کو هێژ ئهم ل سهردهمێ بهری زاینێ ده دژین؟! ئهڤه ههمی ژ چ دئێت؟ دیاره ژ نهبوونا ئینسیاتیڤ جددی و خواندن و لێکۆلینێن رهخنهیی د بوارێ ژیان و جڤاکی ده لهورا ژی ئهم پرسیار دکن: ئهم کی نه؟ ئهم چ دخوازن؟ ئهمهریکا دهولهتا ههری بهێزه ل سهر روویێ ئهردێ و دگهل هندێ ههست ب ترسێ دکت لهورا وان پرسیاران ژ خوه دکت.
* * *
ئهز نهشێم باوهر بکم، کو تهڤایا کوردان ئهینی داخوازێ ههنه. بهلێ دیاره ههر هندهکان داخوازهک جودا ژ هندهکێن دی ههنه، بۆ نموونه: هندهک ژ کوردان دهولهتێ دخوازن، هندهکێن دی ئاشتی و ئازادییێ دخوازن، هندهکێن دیتر ژیانهکا بهختهوهر دخوازن، هندهک ژی نزانن چ دخوازن و... هتد. ئهرێ ههتا نها کیژ داخواز ب جهـ هاتییه؟ ئهرێ چهند کار بۆ بهرجهستهبوونا وان داخوازان هاتییه کرن؟ ئهرێ ئهو داخواز بهرههڤن کو پێک بئێن یان ژی نهکارن (مستحیل)؟ پرسیارا ههری گرینگ ئهڤه یه: ژ بلی وان داخوازان، گهلۆ داخوازهکا تایبهت ههیه کو ههمی کوردان بگههینت ههڤدوو؟
ب هزرا من، کهسێ کو داخوازا خوه ب دورستی ناسنهکت، نهشێت ب دهست ژی ڤه بئینت. میناکهک گهلهک ساده دهربارێ ناسکرنا داخوازێ: ئهم دژین، بهلێ ئهم هزر د ژیانێ ده ناکن، کا چ تۆڤ ژیانه ئهم دژین! ژیانا کو ئهم دژین تژی پارادۆکسه، تژی کێماسی یه، سێبههرێن مه د ناڤ خوه ده وێ ژیانێ رهد دکن، بهلێ د ئهینی دهمی ده ههول نادن (حهز ناکن) بگوهۆرن. ژیان دکارت ههمی داخوازێن دی د ناڤ خوه ده ههمبێز بکت، لهورا ژی دبێژم پێدڤی بوو ههمی کوردان داخوازا ژیانهکا بهختهوهر کربا چونکی ژیانا بهختهوهر ههیکهلهک رێکخستی ئاڤا دکت، ئهو ههیکهله ژی دکارت هندهک ههبوونێن دی وهک (دهولهت، ئاشتی، ئازادی و... هتد) د ناڤ خوه ده ههمبێز بکت. مه پێدڤی ب جهوههرێ وان ههبوونان ههیه، کو موکم و ساخلهم بن، نهکو پیس و لهوتی بن وهک کو ئهم ب چاڤێ خوه ل هندهک وهلاتێن عهرهبی دبینن.
"ژیانا ههیی هێژایه مرۆڤ بژیت... پێدڤییه هێژا بت. ئهڤ پێدڤیبوون ب خوه بنگههێ ههر کارهکێ هزری و تهیۆرهکا جڤاکی یه و رهدکرنا وێ پێدڤیبوونێ واتهیا رهدکرنا کارێ هزری و تهیۆرا جڤاکی دگههینت"[8]. نهخوه، ههتا کو ئهم - وهک مه بڤێت - بژین، پێدڤییه ئهم کارێن هزری بکن و تهیۆرا جڤاکی بهرجهسته بکن. ههروهسان، نابت ئهم خوهرادهستی دۆرهێلی بکن و هێز، شیان و ئالاڤێن خوه ئیهمال بکن نهمازه ههگهر داخوازا مه ژیانهکا بهختهوهر بت، کو بهرههمێ خهبات و قوربانیدانا مللهتی یه ب درێژییا سالان. پرسیارهک دی ژی خوه دهاڤێته د رێکا مه ده: ڤی دۆرهێلی، کو مادده ب سهر کهڤت و پرهنسیپ داکهڤتن، چ پهیوهندی ب ئاستێ خهبات و قوربانیدانا مه کوردان ڤه ههیه؟ ئهرێ غایهت ئهڤ دۆرهێله بوو، یان ژی دۆرهێلهکێ باشتر بوو؟ ب هزرا من، مللهتی خهبات نهکرییه دا کو مادده ب سهر کهڤت و بوها و پرهنسیپێن مرۆڤاتی و کوردبوونێ داکهڤن. مللهتێ کورد ژبۆ ژیانهکا ب کهرامهت و ب عهدالهت و ئازادییێ خهملاندی، خهبات کرییه، نه کو ژبۆ ماددێ. سهردهستێن کوردستانێ ئاماده بوون سهکهک ڤالا بدن کوردان کو ئهو ب خوه دراڤی بۆ خوه بنڤیسن و ئیمزا بکن، بهلێ ب مهرجهکێ کو بروینن خوار و دهست ژ خهباتێ بهردن. بهلێ کوردان گوهـ نهدا سهردهستان چونکی پرس نه پرسا ماددێ بوو، بهلێ پرسا مافێ چارهنڤیس بوو. نهخوه کا ئهم ڤێ پرسیارێ بکن: بۆچی نها وی مافی بگۆری ماددێ دکن؟! ئهز دبێژم سهدهم ب سترهکتوورا کارێکهتهرا مرۆڤێ کورد و جڤاکێ کوردی ڤه گرێداییه ب تایبهت ژ 1991 ههتا نها. ئاراستێ ماددی نهشیا خزمهتا هندهک تێگههێن دی بکت ههروهک دیمۆکراسی ب تایبهت دیمۆکراسییا لیبرال، دادوهرییا جڤاکی، وهکههڤی و ئێکسانی. ههبوون و نهبوونا وان تێگههان ب ئاستێ پێشکهڤتنا جڤاکی ڤه پابهنده. نهکاره کو جڤاک پاشکهڤتی بت و ئهو تێگههـ هاتبن بهرجهستهکرن، یان ئهو جڤاک پێشکهڤتی بت و ئهو تێگههـ هاتبن بنپێکرن. واته، دهمێ مرۆڤ وان تێگههان ههلبسهنگینت، گهرهکه بونیاتا جڤاکی و ئاستێ پێشکهڤتن و پاشکهڤتنێ ل بهر چاڤ وهربگرت. ڤیکۆ دبێژت : "دیرۆکا مرۆڤی بازنه یه، ههر جار سهردهمهک دهست پێ دکت و سهردهمهک دی ب دوماهیک دهێت لهورا بهردهوام شکهستن و سهرهلدانه، واته پیشکهڤتن ههم بادایی Spiral ههم ژی بازنهیی cycle یه"[9]، لێ ل کوردستانێ پێشکهڤتن - ههگهر ههبت - نه بادایی نهژی بازنهیی بوویه، بهلێ بهلکی ڤهگوهازتنه، ئانکو حازره و هاتییه بهردهستێ مه. مه ئهو پێشکهڤتن باش نهنیاسییه لهورا ژی ئهم باش سهرهدهرییێ دگهل ناکن. "ژیان د ناڤ ههمی جڤاکان ده، ب رێکا ئالاڤ و مهزاختنا شیانان، بهرههڤه بۆ پێشکهڤتنێ"[10] ل گۆر گۆتنا مارکوزی، جڤاکێ مه ژی دکارت گوهۆرینێ پهیدا بکت بهلێ ب مهرج کو ئالاڤان ب کار بئینت و شیانان بمهزێخت. گوهۆرین پرسهکا رێلهتیڤه. گوهۆرینا کو وهک پرۆسێس دهست پێ بکت، دێ ساز و مفادار بت، بهلێ گوهۆرینا کو ژ نشکهکێ ڤه پهیدا ببت، دێ ریسک و بهرزیان بت.
"ههر جڤاکهکێ شیانێن ماددی و مانهوی ههنه بهلێ چاوان دمهزێخت؟"[11] واته، جڤاک چاوان بت (کۆنزهرڤاتیڤ یان نووخواز بت) ڤالا نابت ژ وان شیانان، بهلێ بکارئینانا وان شیانان پێدڤی ب میکانیزم و ئالاڤان ههیه و بکارئینانا میکانیزم و ئالاڤان پێدڤی ب ئهقلێن رهوشهن ههیه. ل کوردستانێ دبت ئالاڤ و شیان ههبن، بهلێ ههتا چ رادێ ئهقلێن رهوشهن ههنه؟ ئهقلێن رهوشهن چو پهیوهندی ب رابردوویی ڤه نینه، وی وهک بیردانک و ئهرشیڤ دبینن، بهلێ بهردهوام بۆ داهاتوویی کار دکن، بهرژهوهندا نفشێن بهێن ل بهر چاڤ وهردگرتن. ئهقلێ رهوشهن دکارت تێگههێن راست ژ تێگههێن خهلهت جودا بکت بۆ نموونه تێگههێ سیاسهتێ. سیاسهت وهختێ کو ڕاست پراکتیزه دبت، دکارت خزمهتا مللهتی بکت و هندهک تێگههێن وهک "دیمۆکراسی، دادوهرییا جڤاکی، سهروهرییا یاسایێ و... هتد" نه ب تنێ بپارێزت، لێ بلند راگرت. بهلێ وهختێ کو سیاسهت خهلهت پراکتیزه دبت، هینگێ ب تنێ دێ خزمهتا چهند کهس و لایهنان بکت و نه ب تنێ زیانێ گههینت هندهک تێگههێن وهک "دیمۆکراسی، دادوهرییا جڤاکی و سهروهرییا یاسایێ" بهلێ دێ وان تێکدت و ژ جهوههری ڤالا هێلت، ئانکو دێ مینن درویشم و سلۆگان. دهستههلاتا کوردی پهنایێ بۆ ئهقلێ رهوشهن نابت، بهلێ پتر خوه ب ئهقلێ ئالاڤی ڤه گرێددت و ئهڤه ل چو دهور و زهمانان سهر نهگرتییه ههتا کو نها ل کوردستانێ سهربگرت. ژ سهرهلدانا بوهارێ 1991 و ههتا نها هندهک رهفاهییهتا ماددی ل کوردستانێ پهیدا بوویه. دبت ئهڤه ئێک ژ داخوازان بوویه، یان داخوازا تهخهکا تایبهت بوویه، بهلێ ئهز پشتراستم کو نه داخوازهک جهوههری بوویه بۆ تهڤایا مللهتی. رهفاهییهت مرۆڤی دووری روحا شۆرهش و سهرهلدان و یاخیبوونێ دکت و هێژ ئهم ل نیڤا ڕێکێ مه ئهو روحه ژ دهست دا. ئێدی ههر کهسێ باسێ شۆرهش، سهرهلدان و یاخیبوونێ بکت، وهک خشیمهک دئێته دیتن، مخابن. د رهوشهکا وهسان ده، پێویست بوو ئۆپۆزسیۆنهکا بهێز ههبت و سهرژنوو خواندنێن ڕهخنهیی بکت دا کو ئاراستێ بوویهران بگوهۆرت، وێ روحێ د ناڤ مرۆڤێ کورد ده بپارێزت، بهلێ مخابن ئۆپۆزسیۆنا کوردی نهشیا وی دهوری ببینت ژبهر کو نه ژ رهحمێ مللهتی دهرکهڤتییه، بهلێ بهلکی ژ ناڤ حهساباتێن سیاسی و جوداهییا ئاجێندا و ئیدۆلۆژییان سهرهلدایه. پرۆبلێم ل کوردستانێ نه ئهوه کو مه دهستههلاتهک یان ئۆپۆزسیۆنهکا کهمالی ههیه، بهلێ پرۆبلێم دهربازی ئالێ دی دبت، کو یێ نه دگهل وان بت چو حهساب بۆ نائێته کرن: "کێشه نه ئهوه کو هوین ههنه، بهلێ کێشه ئهوه کو یێ دگهل وه نهبت هوین ههبوونێ نادنه وی"[12]. نهخوه، ههبوونا ئۆپۆزسیۆنێ ب خوه ریاکسیۆنهکه بۆ ههبوونا دهستههلاتێ. ب هزرا من خهلهتییا وێ ئهوه کو بوویه بهشهک ژ دهستههلاتێ ل سهر مللهتی، ب گۆتنهکا دی: دهستههلات بوویه مهستهره کو ئۆپۆزسیۆن خوه ل بهر چێبکت، لێ یا باش ئهو بوو کو پێدڤی و گرینگییا سهردهمی ببا هۆکارێ پهیدابوونا ئۆپۆزسیۆنهک جددی، کو نوونهراتییا خهلکێ پهراوێزدایی کربا، دووری حهساباتێن سیاسی دگهل حزبێن دهستههلاتێ و رابردوویێ وان. دیاره دهستههلاتا کوردی هاریکارییا چو کهسێ (ئۆپۆزسیۆنا ههیی، تهخا رهوشهنبیران، زانا و خوهدان کهفائاتان و...هتد" نهکرییه و ئهڤه کێماسییهکا مهزنه، لهورا ژی وهک ریاکسیۆن ئهو ئاماده نینن هاریکارییا وێ دهستههلاتێ بکن، ههروهسان ئۆپۆزسیۆنێ ژی ههمان خهلهتی ههیه، لهورا ژی ل شوینا کو زمانێ دیالۆکێ و دانوستاندنێ پهیدا ببت، مخابن زمانێ ڕهدکرن و تونهکرنا ههڤدوو پهیدا بوویه. پرس نه پرسا ناڤخوهیی یه د ناڤ دهستههلات یان ئۆپۆزسیۆنێ ده، بهلێ پرسا تێگههـ و پێکهاتێن خوهسهره د ناڤ تهڤایا مللهتی ده، کو پێویست بوو تشتهک ههبا ههمی گههاندبان ههڤ. ئهڤ پرسگرێک ب ئاوایهکێ ژ ئاوایان، ب رابردوویی ڤه پابهندن و ئانها ژی ل سهر وی ئهساسی، سهرهدهری دگهل ئهقلان دئێته کرن. میناکهکێ: پڕانییا بهرپرس و دهستههلاتداران ههم ل ناڤ دهستههلاتێ ههم ژی ل ناڤ ئۆپۆزسیۆنێ نه ل گۆر ئهقل، کارێکتهر و کهفائهتێ دئێنه دامهزراندن، بهلێ ل گۆر رابردوویێ وی یان خێزانا وی. ئهڤه دگهل سهردهمی ناگونجت و ب خوه ب خوه خهتهرهکا مهزنه ل سهر ئاراستێ نیشتیمانی و نهتهوهیی بهلێ زوو ب زوو کهس ل سهر راناوهستت.
نهخوه، ئهم وهک کورد پتر خوه د رابردوویی ده دبینن، ههتا وێ رادێ کو بوویه ژیدهر بۆ ئهڤرۆ و داهاتوویێ مه. ئانکو، سێبههرێن داخوازێن مه ب رابردوویی ڤه گریدایی نه. ل شوینا کو ئهم وی وهک دیرۆک و بهرههم بۆ نها و پاشهرۆژێ ب کار بئینن، مخابن ئهم نها و پاشهرۆژا خوه ل گۆر وی ئیداره دکن، دوور نینه ئهو رابردوو مه هاڤی بکت و جهێ مه خالی بهێلت. مللهتێ عهرهب ههتا نها باجهیا رابردوویێ خوه ددت، ئێدی د ههمی بوار و بیاڤان ده دهستڤالا مایه، هاڤی بوو، جهێ وی ژی خالی یه.
پرۆبلێم نه رابردوو یه، بهلێ شێوهیێ سهرهدهرییێ یه دگهل وی. بلا سهرهدهری دگهل رابردوویی وهک کولتوور و ناسنامه ههبت، بهلێ نه وهک بوویهر و ههلویست. ئهمێن خوهدان کولتوور و پهروهردهکا گوندی و چاندی، کو ئهو کولتوور بنگههێ ناسناما مه یه، مه دهست ژێ بهردا و بوونه میراتخوهرێن پیشهسازی و تهکنۆلۆژییا و سهرمایهدارییێ. بهرههمێن پیشهسازییێ ژیان و جڤاکێ مه یێ گوندی و چاندی داگیرکرنه. ما نه سهیره کو مالهکا کوردی ب تنێ ژی ئێدی نکارت بێ بهرههمێ پیشهسازییێ و کهلوپهلێن تهکنۆلۆژی ژیانا خوه ئیداره بکت تهنانهت ل گوندان ژی، بهلێ دگهل هندێ مه پیشهسازی و تهکنۆلۆژی ب خوه نینه! ما ئهڤه نه درهوهکا مهزنه ئهم تێده دژین؟!
مخابن، مه نهشیا خوه ناس بکن. ئانها ژی قهبخوازییا ههری مهزن ئهوه کو ئهم بکارن خوه ناس بکن. ههروهسان داخوازێن خوه ناس بکن. مه، راستییا خوه و داخوازێن خوه ههمی ب سهردهستان ڤه گرێداییه. وهسان، مه ب خوه شهرعییهت دایه وان کو هندی ئهو ههبن، سهردهستێن مه نه و هندی ئهم ژی ههبن بندهستێن وانن. ب تنێ مه ئهڤ ههردوو پرسیار "ئهم کی نه؟ ئهم چ دخوازن؟" بهرسڤ دابان، ئهم دا گههن مللهتێن دی و بهڕکێ ژ بن پێن سهردهستێن خوه راکێشن، بهلێ وهک کو من ل دهستپێکێ گۆتی، بهری ههرتشتی مه پرسیارێن خوه یێن هلاویستی ژبیرکرن.
ئهم زوو کفش بوون. بیست سال بهس بوون کو ئهم تۆلێ ل تراژیدییا خوه یا درێژ ڤهکن، ئێدی دهست ژ بنهمایێن ههبوونا خوه یا ناسنامهیی بهردن و ب ناڤێ پیشکهڤتنێ، دهستڤالا خوه د ناڤ کاروانی دی ده ڤهشێرن. مه (مللهت، دهستههلات، ئۆپۆزسیۆن) ههڤدوو وهک پێویست ناسنهکر، لهورا ژی وهک پێویست ئهم ههڤدوو قهبوول ناکن.
[1] طارق حجي "نقد العقل العربي" دار المعارف، القاهرة، الطبعة الثانیة 1998. ص73.
[2] ههمان ژێدهر. ر76.
[3] د. فیصل عباس "الحداثة – مابعد الحداثة ج 11" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص40.
[4] فیصل عباس. ئهینی ژیدهرێ بهرێ، ر 41.
[5]د. فیصل عباس "الفلسفة الیونانیة ج 1" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص18.
[6] هربرت مارکوز، الأنسان ذو البعد الواحد. ترجمة: جورج طرابیشي. من منشورات دار الأدب، بیروت. الطبعة الثالثة 1988، ص 27.
[7] ئهینی ژیدهری.
[8] ئهینی ژیدهری.
[9] فیصل عباس "قاموس الفلاسفة ج 14" مرکز الشرق الأوسط الثقافي – بیروت. الطبعة الأولی 2011. ص136.
[10] هربرت مارکوز، الأنسان ذو البعد الواحد. ترجمة: جورج طرابیشي. من منشورات دار الأدب، بیروت. الطبعة الثالثة 1988، ص 27.
[11] ئهینی ژێدهری.
[12] ئهینی ژیدهری ر 49.