سەبری سلێڤانەیی

13/12/2012 15:41

د پرتووکا "هونەری رۆمان" دە رۆماننڤیس میلان کۆندێرا دبێژت: "رۆمان ئەقلێ ئالۆزە". ئەڤە گۆتنەکا پڕ کوور و واتەدارە ژ بەر ڤان سەدەمان: ئێک، ئەقل کارگێرە بۆ سەرجەم هەست و ئیدراکێن دی یێن مرۆڤان. دوو، ئالۆز ژی هێرمێنۆتیک و راڤەکرنێ بۆ هەر تشتی دخوازت هەتا کو ئەو تشت ڤەبت و سیمایێن خوە وەبگرت.

سەرێ جەند سالانە ئەز ب ئاوایەکی بەردەوام بەشداری کار و کۆمبوونێن چاند و ئەدەبیاتێ دبم بەلێ پڕانییا وان کار و کۆمبوونان ب هەلبەستێ ڤە گرێدایی بوون. ئەز ناخوازم ژ بوهایێ هەلبەستێ کێم بکم، بەلێ ئەڤە ژ سەردەمێ هەلبەستڤان کورد "پۆراپۆز - ٣٠٠ سالان بەری زاینی" هەروەسان "بابا تاهرێ هەمەدانی ٩٣٧ – ١٠١٠ بەری زاینێ" و هەتا نها هەلبەستێ ب تنێ شیایە دەستێ خوە دانت سەر برینێن مرۆڤێ کورد بەلێ نەشیایە چو چارەسەرییان بۆ ببینت. سێبەهرێن پرسگرێکێن کوردان پرسگرێکێن هزری و ئەقلی نە، نەکو یێن دلینی یان عاتیفی نە، لەورا ژی دڤێت چارەسەری هزری و ئەقلی بن و رۆمان ژێدەر و کانگەها هزر و ئەقلانە. دگەل دەمی، هەلبەستێ ب تایبەت یا ئازاد ل جیهانا رۆژئاڤا و ل هندەک وەلاتێن هاویردۆر ژی وەرار کرییە و سابلیماسیۆنەک "ئیرتیقائەک" ب خوە ڤە دیتییە، ئانکو ژ دلینییێ بەر ب هزر و ئەقلی ڤە چوو، مەبەستا من ئەو نینە کو بێ هەست و عاتیفە مایە چونکی وی دەمی دێ لەنگ بت، بەلێ ستراکتوورا خوە ل سەر هەستان ب تنێ ئاڤا ناکت چونکی ئەو دەمە چوو و بۆری. هەر تێکستەکا ئەدەبی گاڤا کو ڤالا بت ژ هزر و ئەقلی، دمینت پەخشان و سالۆخدان، هینگێ ب تنێ مەرجەک ژ مەرجێن ئەدەبیاتێ بجهـ دهینت ئەو ژی خوەشی یە، بەلێ مفا تێدە نامینت و زانایی یە کو "مفا" و "خوەشی" وەک دوو لنگانن ئەدەبیات خوە ل سەر دگرت. رۆمان ب تەمامی جودا یە ژبەرکو بلندە و مللەتان دگەل خوە بلند دکت. هەلبەست و فانتازی ژی دکارن ببن دوو ئورگانێن سەرەکی د رۆمانێ دە بەلێ نە ل سەر کیستێ هزر، ئەقل و فیلۆسۆفییێ. نەکارە کو تیمەک رۆمانێ ل سەر هەستان بهێتە ئاڤاکرن، بەلێ هەست دکارن هەر تیمەکێ هەبت، ب ئاستێن جودا، بخەملینت. پەندەک مەزنان هەیە دبێژت: "هەر تشت ب خوێ و خوێ ب مەعنا". ئەو هەلبەستێن کو ژ سالا ٢٠٠٦ هەتا ٢٠١٢ (ب تنێ د شەش سالان دە) ل دهۆکێ هاتینە خواندن، ل دووانزدەهـ وەلاتێن ئاورۆپی نەهاتنە خواندن و ئەڤە ب خوە ب خوە بەلگە و گرۆڤە کو ئەو مللەت مژوولی هزر و ئەقلی نە و ئەم مژوولی عاتیفێ و هەست و نەستان. د فیلۆسۆفییێ دە دبێژن: هەست درەون ب خوە هەگەر راست ژی بن. میناکەک ل سەر وێ ئاخاڤتنێ: گرۆپەک ژ پێنج مرۆڤان پێک دهێت، چار ژ وان هەست ب گەرمێ دکن چونکی چلێ هاڤینێ یە، بەلێ ئێک ژ وان هەست ب سەرمایێ دکت. گەلۆ کی راست دبێژت؟ د فیلۆسۆفییێ دە هەر هەمی راست دبێژن. هەر چار مرۆڤ دگەل خوە و دەردۆرا خوە راستن، دگەل سەقا و دەمی ژی راستن، بەلێ یێ پێنجێ ب تنێ دگەل خوە راستە، دگەل سەقا و دەمی نەراستە ژبەرکو دونیا گەرمە و چلێ هاڤینێ یە. نەخوە مەسەلە چی یە؟! مەسەلە ئەوە کو ئەو کابرایە نەساخە و هەست ب سەرمایێ دکت، نابت ئەم بێژن ئەو نەراستە یان درەوان دکت چونکی ب راستی دناڤ خوە دە هەست ب سەرمایێ دکت، بەلێ ئەم دشێن بێژن ئەو نەساخە، دونیا نە سارە بەلێ وی سارە. ئەم دشێن ژی بێژن کو ئەو نەزانە، نزانت کو ئەو نەساخە. واتە، هەستێن مرۆڤان نکارن وەک خوە بمینن، دبت بەردەوام بهێنە گوهۆرین لەورا ژی د پێرسپەکتیڤێ فیلۆسۆفی دە مرۆڤ نکارت پشتا خوە ب هەستان گەرم بکت. میناکەک دی: دەمێ مرۆڤ ژ کەسەکێ حەز دکت، ب مەدح و سەنایان وێ دفرینت بەر پەرێن ئاسمانی، بەلێ هەگەر هات و نەبوو قسمەت، هینگێ ئەینی مرۆڤی دێ وێ هەتکینت و دوور نینە وەک خائین ل قەلەم بدت. هەمان سوحبە بۆ وەلات و حزب و هەر تێگەهەک دی. واتە، پەیاما وی مرۆڤی ل سەر هەستێن وی هاتبوو ئاڤاکرن، نەکو ل سەر هزر و ئەقلێ وی. ژبەر هندێ ژی، دوور نینە رۆژەکێ ژ رۆژان خەباتکەرەک ببت خائین، عاشقەک ببت نەیار، دۆستەک ببت دژمن. بەلێ هەگەر هزر و ئەقل ئیدارا هەستێن مرۆڤان بکن، ب زەحمەت مرۆڤ بکەڤت د وان پارادۆکسان دە. فیلۆسۆفی و پەیکەرسازی زمانێ گریکا کەڤنار بوو، رۆمان و فیلۆسۆفییا نوو زمانێ ئاورۆپا یە، بەلێ شعر زمانێ رۆژهەلاتێ یە و ئەم ژی رۆژهەلاتی نە. ل شعرا هندەک مللەتێن دی بنێرە چاوان خوە ب هزرێ و ئەقلی موکم دکت بێ کو بێ هەست و دلینی بمینت، بەلێ یا مە هەمی پەسندان و غەزەلە، هەتا وی رادی کو ئەم پرسگرێکێن خوە یێن هزری و ئەقلی ژی ب شعرێ پێشکێش دکن.

ئەڤە دەرازینکەک بوو دا کو ئەز و خواندەڤانێ هێژا تێرە دەربازی مژارێ ببم ئەو ژی دیدارا رۆمانێ ل دەڤەرا بەهدینان یا کو ل رۆژا ٨ – چریا دوویێ ٢٠١٢ ل هۆتێلا ژیان ژ ئالێ برێڤەبەرییا چالاکییێن وێژەیی ب سوپاسی ڤە هاتییە سازکرن و ئامادەکرن. دگەل هەمی کێماسی و تێبینییان بەلێ پێنگاڤەک گەلەکا سەرکەڤتی بوو چونکی ئێکەم جارە دیدارا رۆمانێ ل دەڤەرا بەهدینان بهێتە سازکرن. د دیدارێ دە نێزیکی هەشت سەمیناران هاتنە پێشکێشکرن و هەر سەمینارەک جودا ژ یا دی. گەلەک ئاخاڤتن هەبوون، بەلێ بەحسێ ئەقلی ب ئێکجاری نەهاتە کرن، دێ بێژی رۆمانێ چو پەیوەندی ب ئەقلی ڤە نینە! هندەک ناڤنیشانێن مەزن تێدە هەبوون بەلێ دەما مرۆڤی گوهداری دکر، گۆمان و پرسیار ل سەر ئاستێ سەمیناربێژی پەیدا دبوون. ئێک ژ کێماسییێن هندەک سەمیناربێژان ئەو بوو کو رۆمان د بازنێ ئەدەبی ب تنێ دە پێشکێشکرن بێ کو نیزیکی هزر، ئەقل و فیلۆسۆفییێ ببن. ئەز سەدەمێ وێ چەندێ بۆ لاوازی و هەژارییا ئاستێ رەوشەنبیری و ئەپستمۆلۆژی یێ سەمیناربێژان دزڤرینم، کو د پێرسپەکتیڤێ ئەدەبی – شعری رە دەربازی رۆمانێ دبن. هەگەر د شیان دە نەبا د پێرسپەکتیڤێ هزری، ئەقلی و رەوشەنبیری رە دەرباز ببن، بلا ب کێمی د پێرسپەکتیڤی ژیانێ و ریالیتی دە دەرباز ببان. بەلێ چونکی رۆمان هونەرە، زمانە، پیشەسازی یە، ستراکتوورە، تەکنیکە، رەوشەنبیری یە، هزر و ئەقلە، فیلۆسۆفی یە، زانستە، فانتازی یە، فینۆمین و باژێرە، دووری هەست و نەستێن نڤیسەران و حەزێن وان، لەورا وەک قەبخوازی هاتە پێش و ب سەر کەڤت. بەحسێ تەکنیک، تیم، ڤەگۆتن و ستراکتوورا رۆمانێ ب ئێکجاری نەهاتە کرن، ب تنێ بەحسێ چیرۆکا رۆمانێ هاتە کرن. ئەڤە ژی گومانەکێ دەربارێ فامکرنا هندەک کەسان بۆ رۆمانێ چێدکت، ئەو هزر دکن رۆمان ب تنێ چیرۆکە. خواندەڤانێ هێژا، هەولبدە رۆماننڤیسەکی بجێربینە، پرسیارێ ژێ بکە و بێژە: رۆمانا تە چی یە، یان چاوانە؟ ئێکسەر ئەو دێ بەحسێ چیرۆکێ بۆ ە کت! هەروەسان بەحسێ هندەک تشتێن دی ژی هاتە کرن هەروەک جهـ د رۆمانێ دە. بەلێ ئەو ژی وەک ماددە و جوگرافی، نە وەک رەهەند، باندۆر و فانکسیۆن. بەحسێ هندەک کێشە و ئاستەنگان ژی هاتە کرن بەلێ ئەو ژی بەدیهی بوون دووری روح، گەوهەر، هزر، ئەقل و بەرهەمدانا ئەپستمۆلۆژی یا رۆمانێ. من وەک سەمیناربێژەک د دیدارا رۆمانێ دە ب فەر زانی هندەک پرسیاران ئاراستەیی ئامادەبوویان بکم ب تایبە هەڤالێن من یێن رۆماننڤیس و ل ڤر ژی وان پرسیاران ئاراستەیی خواندەڤانێن هێژا دکم: گەلۆ مومکینە د جڤاکەکێ کۆنزەرڤاتیڤ (موحافزکار) دە رۆمان دەورێ خوە ببینت؟ هەگەر بەرسڤ ئەرینی بت، چاوان؟ ژ خوە هەگەر نەرێنی بت، نەخوە غایە ژ نڤیسینا رۆمانێ چی یە؟! جڤاکێ کۆنزەرڤاتیڤ جڤاکەک داخستی یە، تژی سینۆر و سانسۆرە، هەموو پێکڤە دبن ئاستەنگ بۆ رۆماننڤیسی، یان دڤێت رۆماننڤیس ئینسیاتیڤێ بکت و ب جورئەت و هەلویست بنڤیست و هینگێ پێدڤی یە ئەو بهێتە پارازتن، یان ژی دڤێت دوودل بت و بێ هەلویست بت و ئەڤە نە ژ سیفاتێن رۆماننڤیسانە. دەربارێ تیگەهێ مێژووگەرییا نوو، هەتا نها جهێ خوە د رۆمانێ دە نەکرییە ژبەرکو رۆماننڤیس ب ئاوایەکی ماددی وێ مێژوویێ دخوینت نەکو ب ئاوایەکێ هێرمێنۆتیک، گەلۆ د شیان دە یە خواندنا ماددی مەملەکەتا ئازاد دامەزرینت ب تایبەت د رۆمانێ و ژیانێ دە؟ پرسا داوییێ تەندورستییا رۆماننڤیسی، کو گەرەکە (مەفروزە) رۆماننڤیس ساخلەم بت، تەندورستییا وی ب تایبەت ژ ئالێ پسیکۆلۆژی ڤە ساز بت، نەکو دوو کارێکتەر هەبن. ما چێدبت رۆماننڤیس د رۆمانێ دە هندەک دیاردەیان رەد بکت هەروەک گەندەلی، براکوژی، نەخواندن، زکرەشی و...هتد، بەلێ د دۆرهێلی دە ئەو ب خوە وان کریاران بکت؟! پرسیارەکا دی؛ راستە رەوشو بارودۆخێ کوردان نە سەقامگیرە، دیرۆکا مە پرە ژ دەرد و تراژیدییان، بەلێ ما دهێتە وێ واتێ کو رۆماننڤیس خودان زمانەکی لاواز بت، یان تەکنیکا رۆمانێ نزانت، یان د ستراکتوورا وێ دە شارەزا نەبت، یان جوداهییا د ناڤبەرا چیرۆک و رۆمانێ دە نزانت؟ گەلەک تێبینی و کێماسی هەنە و ئەز باوەر دکم کو ژ تاقەتا کەسێ ب تنێ زێدە نە، کارەکێ تەڤاهی کەفیلە کو هەژمارا وان تێبینی و کێماسییان کێم ببت و رەوش بەر ب باشییێ ڤە بچت، بەلێ هەتا هینگێ خواندن و راوەستیانێن جدی پێدڤی نە.

Sabri Silevani
Iraq- Kurdistan - Duhok
009647504177409
Facebook: Sabri Silevani