سەبری سلێڤانەیی
13/12/2012 15:50
لێگەریانەک ل رەوشەنبیری دی
خواندنەکا تەیۆریک بۆ رەوشەنبیرییا دەڤەرێ
"رەوشەنبیر خوەدان ھێز و بەھرەییێن ئاوارتەنە، خوەدان ئەخلاقەک بلندن، ئەو وژدانا مرۆڤاتییێ نە" جولیان پەندا
جیھانێن سەربخوە ھەنە. ئەو جیھان ب پێکھینان و ئاڤاکرنا خوە ژ ھەڤدوو جودا نە، بەلێ بەردەوام پەیوەندی دگەل ھەڤدوو ھەنە ھەروەک جیھانا سیاسەتێ، ئابۆرێ، سپۆرێ و…ھتد. ئەدەبیات Litteratura ژی بوویە جیھانەکا سەربخوە و پەیوەندییەکا خورت دگەل ژیان و جیھانێ گرێدایە. ژیان بوویە پرسا ھەری گرینگ
د ھندەک ژ وان جیھانان دە ب تایبەت جیھانا فیلۆسۆفی و ئەدەبیاتێ. ل دەستپێکێ، ل دەمێ بەری سوکراتی فیلۆسۆفییێ گرینگی ب خوەزا و پرسا ئافراندنێ ددا، بەلێ پشتی سوکراتی گرینگییێ ب مرۆڤی و چارەنڤیسێ وی ددت و نھا، پشتی کو ھندەک بزاڤێن وەک رێنسانس Renaissance، رەوشەنگەری Enlightens، نووخوازی Modernism و پاشنووخازییێ Postmodernism ل رۆژئاڤا پەیدا بوویین، فیلۆسۆفی ژ ھەر سەردەمەک دی پتر گرینگییێ ب مرۆڤی ددت ھەتا وێ رادێ کو ئەو کرییە سەنترال. ئەو مرۆڤە بوو خوەدی ھێز و ئیرادە، بەردەوام ھەول ددت زاتێ خوە ژ باندۆرا ھەر پێکھاتەک دی ئازاد بکت. ئەو نە ب تنێ داخوازەک بوو، بەلێ نەخشەرێک بوو، ریفلاکسیۆنا (ئینعیکاسا) وێ ل دۆرھێل و ژیانا رۆژانە دیاربوو. مرۆڤبوون ب خوە سابلیماسیۆنە (ئیرتیقائە). پرسا مرۆڤبوونێ شیا نڤیسکار و فیلۆسۆفان دگەل خوە بلند بکت، ئەوان ژی شیان - ب مرۆڤبوونا خوە - مرۆڤان دگەل خوە بلند بکن . دیسکۆرسا (خیتابا) مرۆڤبوونێ ژ ھەر دیسکۆرسەکا دی بوھادارترە، ب ئەقل و ئیرادە و ئەتیک (ئەخلاق) دبت دیسکۆرسەکا سیمپاتیک (ھەڤسۆز) و ل ھەر دەور و زەمانی ھەڤسنگی، بوھا و پرەنسیپێن سەرەکە دپارێزت و جڤاکی دگەل خوە بلند دکت. ب سایا نڤیسکار و فیلۆسۆفان، ھەر مرۆڤەک خوە د وێ دیسکۆرسێ دە دبینت ب خوە ھەگەر ل دوماھیکا دونیایێ ژی بت.
رەوشەنبیرێن راستەقینە:
نڤیسکار و فیلۆسۆفێن رۆژئاڤایێ رۆلەکی بنگەھین د پرۆگریسا (وەرارا) جڤاکێ مرۆڤاتییێ دە گێران، ب چاڤەکی مەزن بەرێ خوە دانە تراژیدییا (مەئساتا) مرۆڤی نەمازە مرۆڤێ رۆژئاڤایی. لەورا ژی، ل ئێستگەھێن دلینی رانەوەستیان. پرسگرێکێن مرۆڤی نە پرسگرێکێن دلینی بوون، بەلێ ھزری و ئەقلی بوون. ئەم دکارن بێژن ئەو مرۆڤە د زاتێ خوە دە، د باوەری و ناسناما خوە دە، بریندار ببوو. برینا وی گەرم بوو، لەورا فیلۆسۆفی و ھەر تێگەھەک دی ل سەر ھزر و ئەقلی راوەستیا نەمازە ل سەردەمێ رەوشەنگەرییێ ل رۆژئاڤا. ئەدبیاتا رۆژئاڤا دشیا ھەتا رادەکی دەربرینێ ژ خوەلیسەری و دەردەسەرییا وی مرۆڤی بکت، بەلێ نەدشیا وان چارەسەر بکت، بوویە ئەدیب و نڤیسکار ل خوە موکر ھاتن، نەبوونە بانگخواز یان شیرەتکار، نەبوونە قەبخواز یان ھەڤپەیمانێن دەستھەلاتان، بەلێ بوونە پالە و جۆتیار و سەرکارێ وان بوو ئادەکرنا ئەقلێ وی مرۆڤی ژ ھزر و وەسیەتێن کەڤنار. ئەو ل بەندی چو وەحی یان پێغەمبەران نەمان، بەلێ ھەر ئێکی ژ وان گوھدا دەنگێ ئاھۆرامەزدا دناڤ خوە دە، ھەر ئێک ژ وان بوو پێغەمبەرەک ژ زەمینی بۆ ئاسمانان. وان شیا زوو خوە تێبگەھینن کو پرس و پرسگرێکێن مرۆڤی نە ب جوگرافییەکا تایبەت ڤە، بەلێ ب ژیان و جیھانێ ڤە، گرێدایی نە. لەورا، ئەو نە ب تنێ بوونە ئەدیب و نڤیسکارێن گەلێن خوە، یان یێن جوگرافییەکا تایبەت، بەلێ بوونە یێن ھەموو مرۆڤاتی و ژیانێ. ئەوان ئینسیاتیڤ (مبادرە) و پێشبیننی د ھەر بوار و بیاڤی دە کرن. کەدا وان یا ئەدەبی، ئەپستمی (معرفی) و رەوشەنبیری بوو زەمینە کو کارێکتەرا مرۆڤێ سەردەم ل سەر ئاڤا ببت ب تایبەت ل رۆژئاڤا، کارێکتەرەک خوەدان ھزر و زانین، کو شەرمێ ژ رابردوویێ خوە نەکت و شانازییێ ب حەز و ئیرادا خوە بۆ زانابوونا نھا بکت. تێگەھێن ھەری بەلاڤ وەک مافێن مرۆڤی، وەکھەڤی و دادپەروەری ل سەر دەستێن وان پەیدا بوون، لەورا ئاست و مەقامێ وان بلندە و بلند دمینت. کەسەکی ب خێرا خوە ئەو بلند نەکرن، وان ژی کەسەک نزم نەکر. بەرپرسیارییا ئەتیکی و مرۆڤاتی گەوھەرێ وان بەر ب سابلیماسیۆنا ئەبەدی بر. ب مانتالیتەک نووخواز، ب قەبخوازی دگەل دوگما و نەزانینێ، بوونە جھێ رێز و حورمەتا تەڤایا مرۆڤاتییێ ھەتا وێ رادێ کو زیارەتێ یێ مری ژ وان بوو مەزار و مالا یێ زیندی ژی بوو قیبلەگەهـ.
نۆستالیژییا:
چاند و ئەدەبیاتا کوردی ھەولددت، بەلێ ھێژ نەشیایە ببت جیھانەک خوەسەر و جودا. بەلکی بوویە جھەک ژ جیھانەکێ، لێ جھەکێ ڤەدەر و دوور ئەز دکارم وەک "سەرگوون/ دوورگەهـ" ب ناڤ بکم. ژبەر ھندێ، ئەدیب و نڤیسکارێن کورد ھەست ب ھاڤیبوونێ Alienation دکن و پەیوەندییا وان دگەل ھندەک پرسێن گرینگ نەمایە و دناڤبەرا وان جیھانێن سەربخوە دە پرت و بەلاڤە نە. نھا ژ ھەر دەمەک دی پتر وان پێدڤی ب ئاڤاکرنا پران ھەیە دا ل وێ دوورگەھێ ب تنێ نەمینن. رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی درەنگ مایە، د ئاستێ خوە یێ ھەری بلند دە، جار جار، ھەولددت ھزر و بیرێن کو د ناڤ جڤاکێ کوردی دە ھەنە بپەژرینت، یان رەت بکت، ل دەمەکی کو رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا جیھانی دەست ژ وی کاری بەردایە، نھا کارەکی دی دکت ئەو ژی ئەوە کو مرۆڤان ژ پەستانا وان ھزر و بیران رزگار دکت. رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا سەردەستێن مە ب کارێ پەژراندن و رەتکرنێ رابوو، لەو نەشیا ھەڤبەری رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا جیھانی ببت (وەرگرتنا خەلاتەکی مەزن پرسەک کەساتی یە، نە بوویە فینۆمینا، واتە نابت پیڤان)، بەلێ رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا رۆژئاڤا و ئامەریکا لاتینی ھەولدانا رزگارکرنا مرۆڤان ژ دووالیزمێ و پەستانێ، وەک خەمکار ب ستوویێ خوە ڤە گرت. ب حوکمێ رەوش و کاودانێن جیھانا سیاسی، کو باندۆرێ ل ھەموو جیھانێن دی دکت، ھندەک زمان و مانتالیتە بوونە سەدەمێ نزمکرنا ئاستێ ھزری ل جەم مرۆڤێن سادە و ساکار، یێ کو ھەردەم شەھی د سەرێ وی رە دشکینن. لەورا ژی، کارێ رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا زیندی ئەوە کو ھزرا وان مرۆڤان ژ باندۆرا وان زمانان رزگار بکت. نەبوونا زمانی وەک سیستەم دناڤ مە کوردان دە سەدەمە بۆ زالبوونا زمانێ ئاخاڤتنێ، بەلێ ب ئاخاڤتنێ رەوشەنبیری و ئەدەبیات بھێز ناکەڤت، لەورا نکارن خوە ل ھەر پرسەکی بکن خوەدان ھەروەک پرسا ل سەری. بەلێ دا کو بێ فانکسیۆن (وەزیفەت) نەمینن (مەبەست رەوشەنبیری و ئەدەبیات)، ل بەندی بوویەرێن تراژیدی دمینن دا دەربرینێ ژێ بکن و ئەڤە رەوشەنبیرییێ ژی بەر ب ئەدەبیاتێ ڤە دبت ل دەمەکێ کو گەرەکە ئەدەبیات بەر ب رەوشەنبیرییێ ڤە بچت. گەلەک جاران ئەو دەربرین بەرێ مرۆڤی ددت نۆستالیژێ و شوونواران، مرۆڤی پێویستی ب وان نینە، بەلێ پێویستی ب راڤە و فامکرنا ئەسێنسا (ماھیەت) وان ھەیە.
نەبوونا ئینسیاتیڤێ:
رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی هەتا ڤێ کێلیکێ ژی مرۆڤێ کورد وەک قوربان، شکەستی و لاواز نیشا دایە. دبت ھندەک راستی د وی بواری دە ھەبت، بەلێ دێ باشتر بت ھەگەر ھەول بدن راستییا سەردەست و داگیرکەران کفش بکن. یا ھەری باش ئەوە کو رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی قووناغا دلینییێ ببەزینن و بەر ب قووناغا ھزری ڤە بچن دا بکارن وان پرسان راڤە بکن و ھندەک چارەسەری و ئالتەرناتیڤێن نوو ببینن. پێویست ناکت رەوشەنبیری و ئەدەبیات پرسێ بەرتەنک بکن، کو مرۆڤ یان قوربان بت یان ژی قەھرەمان بت. پێگری ب وێ دووالیزمێ واتەیا ئیفلاسا ھزری و فیلۆسۆفی دگەھینت. دەمێ کو یێ دی من داگیردکت، ئەز وەک نڤیسکار دەربرینێ ژ باندۆرێن داگیرکرنێ بکم، یان ژی ل دووڤ سەدەم و ھۆکاران بگەرم کا چما داگیرکرن پەیدا بوو؟ مژوولبوونا من ب دەربرینێ ڤە، دێ بەرێ من دیتە مەسەلێن دلینی و عاتیفی، بەلێ مژوولبوونا من ب ژێدەرێن رەفتار و باوەرییا کو سەردەستان ھەیە، دێ بەرێ من دیتە ھزر و ئانالیزێ (تەحلیل) و دێ ھندەک ئاسۆیێن بەرفرەهـ ل بەر من ڤەبن. گەرەکە ئەز ڤێ پرسیارێ ژ خوە بکم: ئەو چو ماف و یاسا و فامکرنە، وەھا دکت کو ئەو کەس دەرا خوە ل من ببینت و ھەرتشتێ من داگیر بکت؟ د ناڤ مە کوردان دە، دەما کەسەک دمرت، ژنک پێ دبێژن. پێگۆتن ب تنێ دەربرینە ژ بوویەرێ و هەتا رادەکی ھەستان دئازرینت. ل ڤێرێ ئەز حەز دکم پرسیارەکی بکم: گەلو، تێکستا کوردی – کو پرانییا وێ ھەلبەستە - شیایە ئاستێ پێگۆتنێ ل نک ژنکان ببەزینت؟ لخوەموکرھاتن و دانوستاندنەکا دیالێکتیک Dialectique دگەل خوە، کەفیلە کو مە نێزیکی بەرسڤا راست بکت. ھندەک کەس دبێژت ئەحمەدێ خانی ئەو ئینسیاتیڤ ھەبوو، بەلێ کورد ناخوازن مفایی ژێ ببینن! راستە کو خانی خواندنەکا رەخنەیی بۆ پرسان ھەبوو، بەلێ خانی نەبوویە فینۆمینا (دیاردە)، دیارە مە پێدڤی ب فینۆمینان ھەیە.
ھوندابوونا تایبەتمەندییێ و نەبوونا ناسنامەک خوەسەر، ھۆکارەک سەرەکە یە کو ئەدیب و نڤیسکارێن کورد نکارینە ھەبوونا خوە د ھەیکەلێن دامەزراندنێ دە بەرجەستە بکن. ژ سەردەمێ یوونانستانا کەڤن و ھەتا نھا، دبستان و ئاکادیمیک ھەبوونە و ھێژ دھێنە دامەزراندن. وەکی دی، رێباز و تەیۆرێن فیلۆسۆفی و ئەدەبیاتێ ژی ھەنە، لێ د ناڤا مە کوردان دە نینن. نەخوە، دەمە ئەم ڤێ پرسیارێ ژخوە بکن: گەلو ئەدیب و نڤیسکارێن کورد چو ئاڤا دکن و ل سەر کیژان زەمینەیی؟ ژبلی نڤیسینێ ل سەر کاغەزان، وەکی دی د بوارێ ژیان و دۆرھێلی دە، کانێ کەد و پرۆژێن وان ھەگەر ھەبن؟ ھەتا کیژان رادێ ئەو بەشداری ئاڤاکرنا ئەقل، ھزر و کارێکتەرا مرۆڤێ کورد بوونە؟ تۆ بێژی وان بەرسڤا پرسیارێن سارتەری "تۆ چ دنڤیسی، چما دنڤیسی و بۆ کێ دنڤیسی؟" دابن؟
نەبوونا دسپلینێ:
رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ ژ کەڤن دە پەیوەندیەک راستەراست دگەل جڤاکی ھەنە، مەبەستا من دەور و باندۆرا وان، کانێ ماف ھەنە چاڤدێری و سەرەگوھییا دۆرھێلی بکن یان نۆ؟ مرۆڤ نکارت رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ ژ جڤاکێ و دۆرھێلی ڤەقەتینت، بەلێ ناھێت وێ واتێ ژی کو پەیوەندییا وان ل سەر کیستێ پەیوەندییا د ناڤبەرا جڤاکی و ھندەک تێگەھێن دی دە، بت. ھەولدانا خواندن و راڤەیا جڤاک و دۆرھێلی، ھەروەسان دسپلین د پەیوەندییان دە، دوو تشتان دئافرینت: ئێک، جڤاک پرۆگریسێ دکت، دبت جڤاکەک ئافرینەر و بەرھەمدار. دوو، ئەدەبیات ھێزا خوە ئیسبات دکت. گەلۆ ما ئەدەبیاتا کوردی شیایە وە بکت؟ چاند و ئەدەبیاتێ ژی وەک ھندەک تێگەھێن دی مینا دەولەت، زانست و ھونەرێ، دیرۆک و ئیستگەھێن خوە ھەنە. بەلێ پرسگرێکا مە کوردان ئەوە کو ئەم ژ وێ ئیستگەھێ دەست پێ دکن یا کو ئەم تێدە. بەری وێ ھندەک ئیستگەھێن دی ھەنە بەلێ ھایێ مە ژێ نینە، لەورا مە ھای ژ ئێستگەھێن داھاتی ژی نامینت. بۆ نموونە، بەری ئەم د ئیستگەھا پیشەسازی، سەرمایەداری و شۆرەشێ رە دەرباز ببن، مە دەولەت دڤێت. ئەز بەحسێ زەمینی و سینۆران ناکم، بەلێ بەحسێ تێگەهـ و ئەسێنسا (ماھییەت) دەولەتێ دکم. ھەروەسان، بەری کو ئەم ئەم ببن خوەدان ئەقل و کولتوورێ باژێران، مە رۆمان دڤێت. ئەڤە دێ ھزرەک خەلەت ل سەر مە دیتە مللەتێن دی، ژبەر کو بێ ماندیبوون و خوەئامادەکرن، نە مومکینە ئەم ھۆگرییا کاروانێ پروگرێسێ بکن.
د ئەدەبیاتێ دە، ئیستگەھێن جودا جودا ھەبوون، د ھەر ئیستگەھێ دە مەسەبەک ھاتە دامەزراندن، بەلێ ئەم خوە د سەر دیرۆکا وان رە دھاڤێژن، کێلیکەکێ ب تنێ ژی ئەم ھزرا خوە د کەڤتنێ دە ناکن. ھزر بکە کو ئەدەبیات ئاڤاھییەکی بلندە ل سەر زەمینەک موکم و ژ ھندەک قاتان (مەسەبان) پێک دھێت، مللەتێن رۆژئاڤا ب پێن خوە گەھشتنە قاتێن ھەری بلند، لێ ھێژ مە چو زەمینە دەستنیشان نەکرییە و ئەم دخوازن بگەھن ئەینی جھی. جڤاک یان مللەتێ بخوازت ببت خوەدان ئاڤاھیێن بلند، گەرەکە زەمینەیەک موکم ھەبت. خواندنا ئەکادیمیک ل زانکۆیان، یان ھندەک ئاشنابوون د بوارێ تەیۆریک دە، بەس نینە کو ئەم دەستێ وان جڤاک و مللەتان بگرن. ما قەی ئەدیب و نڤیسکارێن مە دزانن کا ئەو سەر ب کیژان مەسەبێ ئەدەبی ڤە نە؟ کلاسیک ل جەم مە ئەوە یا بەری سەرھلدانا بوھارێ ١٩٩١ز و نووخوازی ژی ئەوە یا پشتی سەرھلدانێ. ئەم تێگەھی ب دەمی ڤە گرێددن، راستە دەم فاکتەرەکە، بەلێ کیژان دەم؟ ئایا چەند ژ مە دزانن کو ل گۆر کلاسیکا جیھانێ، ئەحمەدێ خانی ئەدیبەکی نووخوازە؟ پرسگرێک ژ دابرانێ یە، کو ئەدیب و نڤیسکارێن مە بێ پەیوەندی ماینە لەورا ھاڤی بووینە. ھاڤیبوون نکارت ھەڤسەنگییێ د ھزر و کارێکتەرا وان دە چێکت، واتە ئەدیب و نڤیسکار نکارن ب ئاوایەکی دورست کار و ئەرکێ خوە پراکتیزە بکن، لەورا خەمسار دبن ھەتا وێ رادێ کو ئێدی نەخوینن.
دنڤیسن بەلێ ناخوینن:
گەلەک ژ ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھەنە ناخوینن، بەلێ ب تنێ دنڤیسن. ئەو ئامادە نە د سالەکی دە پتر ژ پەرتووکەکێ بنڤیسن، بەلێ ئێک پەرتووکێ ب تنێ ژی ناخوینن. لەورا، قەیران ل پەی قەیرانێ پەیدا دبت. ھندەک کەس ھەنە ب تنێ ناڤان دخوینن بۆ نموونە سوکرات، شوپنھاوەر، نیتشە، سارتەر و...ھتد. بەلێ نکارن بەحسی ئەقل و ئەخلاقێ سوکراتی، ھزر و ڤیانا شوپنھاوەری، ھێزا نھێلیزما نیتشەیی و رەهەندێن ھەبوونگەرییا سارتەری بکن. ھندەک ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھەنە پشتی بەرھەمێ خوە چاپ دکن، ب دەستێ خوە دبن پەرتووکخانان (ئەڤە نە قوسیرە)، دەمەک درێژ دبۆرت و ئەو پەرتووک د بن تۆز و غوبارا رەفکان دە دمینن، خوەدانێن وان ب جاڤێ خوە وێ راستییێ دبینن، بەلێ دگەل ھندێ ب لەز و بەز بەرھەمەک نوو بۆ جاپێ ئامادە دکن (ئەڤە قوسیرە). لەورا بەری نھا من پرسیار کر کا ھەتا کیژان رادێ پرسیارێن سارتەری دەربارێ نڤیسینێ ھاتنە بەرسڤدان؟
نەبوونا مەسەبان:
ل دەستپیکێ ئەدەبیاتا کلاسیکی Classism بوو، خوە ل سەر ئەقل، ھزر و دۆرھێلی ئاڤاکر. باندۆرا دیرۆک و میتۆلۆژییێ ل سەر ھەبوو، بوھا و پرەنسیپێن مرۆڤاتییێ تێدە ریفلاکسیۆن دبوون. ئەم کورد چاوان د کلاسیکێ دگەھن؟ دیارە ھەتا نھا وەک تێگەهـ و ئەسێنس ئەم ب دەمی ڤە گرێددن. لەورا ھەردەم پەنایێ بۆ جزیری و خانی دبن، بەلێ ل گۆر کلاسیزما جیھانێ جزیری و خانی نە کلاسیکن. کلاسیک ژ سەردەمێ گریکا کەڤنارە و ھەتا دگەھت رێنسانسێ، بەلێ جزیری و خانی پشتی رێنسانسێ ھاتنە و پشتی وان چو ئیستگەھێن دی د دیرۆکا ئەدەبیاتا کوردی دە دیار نەبوون وەک کو دگەل کلاسیکا جیھانی روودایی. راستە ھندەک ھەلبەستڤان پەیدا بوون وەک قەدری جان و دلداری، بەلێ نەبوونە فینۆمینا. مەسەبێ کلاسیکی ب تنێ دەستپێکەک بوو، زەمینەک بوو کو کلاسیکا نوو Neo classism ل سەر ئاڤا ببت، ئەڤی مەسەبی روحەک دی دا کلاسیکا کەڤن و بوو کانگەهـ بۆ پەیدابوونا ھندەک مەسەبێن دی وەک مەسەبێ رۆمانسی Romanticism کو ل سەر دلینی و فانتازیایێ ھاتە دامەزراندن. مەسەبێ رۆمانسی پێگرییێ ب چو تەیۆر و تیگەھێن ئەقلی و ھزری ناکت، بەلێ پتر دەربرینە ژ ھەست و نەستان، ئەم دکارن بێژن سەرھلدانەک بوو بەرانبەری کلاسیزمێ، کو گەرەکە مرۆڤ د رەفتارێن خوە دە ئازاد بت و داگێرانی بۆ چو ھێز و دەستھەلاتان نەکت، لێ ھاتە ئیتیھامکرن کو دوورە ژ دۆرھێلی و پرسگرێکێن وی. لەورا ژی، مەسەبەک دی ب ناڤێ مەسەبێ ریالیزمی Realism پەیدا دبت. د مەسەبێ ریالیزمێ دە، گەرەکە ئەدیب یان ھونەرمەند ب شێوەیەک راستیار، دووری فانتازی و ھەست و نەستان، دەربرینێ ژ دۆرھێلی بکت. ئەدیب و نڤیسکار گەرەکە ئۆبجەکتیڤ بن، سادق بن، تۆ دکاری بێژی پتر وەرگێرانا دۆرھێلی یە بۆ سەر کاغەزان دووری باندۆرا فانتازی و میتۆلۆژییێ. بەلێ ئەو ژی ب تنێ ئێستگەھەکە، لەو ئیستگەھەک دی ب ناڤێ مەسەبێ پارناسی Parnassians پەیدا دبت، کو ئەدەب ب خوە غایەتە، ئانکو ھونەر ژبۆ ھونەرێ و ئەدەب ژبۆ ئەدەبی. بەلێ دگەل پەیدابوونا پرسگرێکێن ژیانێ و جڤاکی، ئالیسەنگی د رەوشا مرۆڤی دە پەیدا بوو، جڤاک بەر ب قەیران و جەنگێن مەزن چوو، کەد و بەرھەمێ قووناغێن بەرێ بوونە جھێ گەف و ترسان، دەملدەست گومان د غایەت و فانکسیۆنا ڤی مەسەبی دە ھاتە کرن، بەلێ ژبۆ کو ڤەگەریان بۆ ریالیزمێ ب کێر ناھێت چونکی ھینگێ نابت پێشکەڤتن، بەلێ بەلکی دبت پاشکەڤتن، لەورا ھزر د پەیدابوونا مەسەبەک دی دە ھاتە کرن ئەو ژی مەسەبێ ھێماگەری Symbolism. جڤاکێ کو تێر پرسگرێک بت هەروەک جڤاکێ کوردی، نابت مەسەبێ پارناسی پراکتیزە بکت بەلێ مخابن هەتا نها پرانییا تێکستێن دەڤەرێ بێهنا پارناسییێ ژێ دفرت و سەدەمێ سەرەکی ژی نەزانین یان نەرەوشەنبیرییا خوەدانێن وان تێکستانە. مەسەبێ ھێماگەری ل سەر بنگەھێ راستییێن ڤەشارتی ئاڤا بوو، کو ھەر راستییەکا ھەبت بۆ زانستی و ھێزا روحی د مرۆڤی دە، دزڤرت. دەربرین ژ ھزر و روحێ گەرەکە ب رێکا ھێمایان بت، واتە نە ئێکسەر و دیدەر، بەلێ ب بکارھینانا سیمبۆلان. دۆرھێلێ سیاسی و کاودانێن جڤاکی دکارن ھەتا رادەکی زەمینی بۆ پەیدابوونا مەسەبێ ھێماگەری خوەش بکن، واتە مەسەبەکی ریاکسیۆنی بوویە. باندۆرا ھێماگەرییێ ل سەر ھەلبەستا کوردی ھەبوو ب تایبەت ل سەردەمێ بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانی بۆ نموونە پەیڤێن وەک "دایک، یار، کەو" ھیما بوون بۆ کوردستانێ. پشتی ھینگێ، مەسەبەک دی ب ناڤێ سوریالیزم Surrealism پەیدا بت. ئەم ب ئەقلێ دەرەکی سەرەدەرییێ دگەل دۆرھێلێ ھەیی دکن، بەلێ ئەقلێ مە یێ باتنی سەرەدەرییێ دگەل چ دکت؟ ژبەر کو مرۆڤ ئەقلە و ئەقل ئەوە یێ باتنی، لەورا وی ئەقلی خوازت ب مێتۆدێن خوە دۆرھێلی بخوینت بەری کو سەرەدەرییێ دگەل بکت. ڤی مەسەبی گرینگی ب روح و دەروونا مرۆڤی دا و گەلەک مفا ژ تەیۆرێن پسیکۆلۆژی دیت ب تایبەت تەیۆرا راڤەیا دەروونی، کو دۆرھێل ئەو نینە یێ ئەم دبینن و سەرەدەرییێ دگەل دکن، بەلێ ئەوە یێ کو ئەم ڤەدشێرن و موراعاتا ئەقل و جڤاکی و ھندەک تێگەھێن دی دکن، گەرەکە ئەم رێکی بدن گەوھەرێ خوە کو بێ قەید و بەند، بێ سینۆر و سانسۆر، دەربرینێ ژ خوە بکت. نەخوە، پروگرێسێ د ھەموو بوار و بیاڤان دە ئیستگەھێن خوە ھەنە، د ھەر ئێستگەھەکی دە پێکھاتەک نوو پەیدا دبت. بەلێ ھندەک نڤیسکارێن کورد بێ کو ھای ژ پروگرێسێ ھەبن، خوە د سەر ئێستگەھان رە دھاڤێژن، دخوازن بگەھن بنەجھا دوماھیکێ. بۆ نموونە دخوازن بێژن مە کوردان پۆستمۆدێرنیزم ھەیە بەلێ ھێژ مۆدێرنیزم ب خوە پەیدا نەبوویە، یان مە سوریالیزم ھەیە بەری کو ریالیزم ھەبت و ھەروەسان. ئەڤە ریسکەک (موغامەرەک) مەزنە، خەتەرەکە ل سەر ئەقلێ خواندەڤانێ کورد.
نەبوونا زەمینەیان:
ھەر تێگەھەکی ھاتی، ل سەر بناغە یان بنگەھەک دی ئاڤا بوویە. خواندەڤانێ ھێژا، ھەتا ڤێ کێلیکێ تۆ بێژی کو ئەدەبیاتا کوردی شیابت بەشدارییێ د ئاڤاکرنا تێگەھان دە بکت؟ ما ھەگەر زەمینە و زانابوونەک بەرفرەهـ د ناڤ مە کوردان دە نەبت، ھەروەھان ئەو ھێزە نەبت کو ھندەک ئالتەرناتیڤان پەیدا بکت و یا ھەری گرینک نەشێت ب بەلگە و دەلیل پێرگی دیرۆکێ و راستیێن کو ھەنە بھێت، نەخوە بەرسڤ ئەوە کو بەشداری نەکرییە و ب ڤی دەستوداری نەشێت بکت ژی. ژبلی ئەڤا بوری، ئەدەبیاتا کوردی حسەک زێدە ب بەرپرسیارییا ئەتیکی و دیرۆکی نینە، لەورا باندۆرێ ناکت و فانکسیۆنا خوە یا بنگەھین ئەنجام نادت. ئەدەبیاتا کوردی ب کارێ وەرگێرانێ رادبت، ژ دۆرھێلێ بۆ سەر کاغەزان، جار ژی دەربرینێ دکت و ھێزا خوە ژ عاتیفێ وەردگرت، نەگەھایە ئاستەک خوەسەر کو ھزر و رامانێ ب کار بھینت. لەورا ژی، سەرەدەرییا ئەدەبیاتا کوردی دگەل مرۆڤێ کورد و دۆرھێلێ وی، بوویە سەرەدەرییەکا سادە، دووری رەخنە و ئانالیزێ، ئەو ژی ڤێ واتێ دگەھینت، کو مرۆڤێ کورد کێمچارە مایە و مەجبوورە سیاسەت و چارەسەرییێن بچووک، یێن کو سەردەست پێشکێش دکن، بپەژرینت یان رەت بکت. ئەو چارەسەرییێن بچووک و بەروەخت مینا حەبکا پاراسیتامۆلێ نە، ب کێری مرۆڤێ کورد و پرس و دۆزا وی ناھێن، بەلێ چو ئالتەرناتیڤێن دی نابینت، ژبەر وێ یەکێ ھەرتم دەخیل و خوەگرتییێ سەردەستانە.
کونترادکسیۆن:
گەرەکە ئەم تشتان ژ ھەڤدوو جودا بکن. گەلۆ کلاسیک ل بال کوردان کیژان رامانێ ددت؟ رامانا دەمی یان یا تێگەھی؟ ئێک ژ جوداھییێن سەرەکە د ناڤبەرا کلاسیک و نووخوازییێ دە ئەوە کو نووخوازییێ شیا سینۆران ببەزینت ب تایبەت سینۆرێن ئەقل، خوەزا و دینی. مە گرتی ئەحمەدێ خانی کلاسیکە وەک کو ھندەک ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھزر دکن، ئەرێ خانی شیایە ئەقل، خوەزا و دینی ببەزینت؟ نەشیایە، واتە نە نووخوازە. وەکو کلاسیک ژی ھێژایە ئەم وەکو ئێستگەە راوەستن و ھندەک پرسان بنەرخینن. خانی ل جھەکی دبێژت: "ئەز مامە د حیکمەتا خوەدێ دە … کرمانج د دەولەتا دنێ دە" حیکمەت ب تێگەھێن جودا جودا دھێتە فامکرن، بەلێ ئەو ب خوە "فیلۆسۆفی" یە. لێ مەبەستا خانی تەیۆسۆفی Theosophy یە، ئانکۆ فیلۆسۆفییا دینی و ئیلاھی، ب مەسەلێن دینداری و ئاینان ڤە گرێدایی یە. بەلێ پرسا کوردان پرسەک دونیایی یە،ئانکو "فیلۆسۆفی" یە، لێ حیکمەتا خوەدێ پرسەک دینی یە ئانکو "تەیۆسۆفی" یە. پاشی خانی ب خوە ل جھەک دی دیار دکت کو پرس دونیایی یە "فیلۆسۆفی" یە و سەدەمێن داگیرکرن و دابەشکرنا کوردان ب نەبوونا تیفاق و ئینقیادێ ڤە گرێددت دەمێ دبێژت "گەر دێ ھەبووا مە ئیتیفاقەک... ڤێکرە بکرا مە ئنقیادەک"، ئانکو نە حیکمەتا خوەدێ یە، لێ بەلێ سەرئەنجاما پراکتیزا ئەقلێ کوردی یە. ل جھەک دی، ئەو پرسیارێ ژ خوەدێ دکت، کانێ چما ئبلیس ژ بەر دەرێ خوە کر مەردوود، ئانکو ڤەگەراند؟ "وی سوجدە نەکر بۆ غەیری مەعبود.... گێرا تە ژ بەر دەرێ خوە مەردود" واتە خانی دبت کەسەک ھیومانیزم، نە تاگر، کو ئەقل بکارھینا، بەلێ بەری نھا گۆتبوو: "ئەز مام د حیکمەتا خوەدێ دە..." واتە ئەقلی غائیب دکت و پەنایێ بۆ قەدەرێ (ھێزا غەیبی) دبت. ئەز ڤێ وەک کونترادکسیۆن دبینم بەلێ ژ قیمەتا خانی کێم ناکت. ئەڤ باوەرییەکا کەساتی یە، لێ مافێ مە ھەیە ئەم پرسیارەکێ بکن: گەلۆ خانی سەر ب کیژان دبستان یان رێبازا ئەدەبیاتێ ڤە بوو؟ مەبەستا من قووناغێن دەمی نینە، بەلێ مەبەست وەک تێگەهـ و ئەسێنس.
رەوشەنبیر / نە رەوشەنبیر:
مەرج نینە ھەر رەوشەنبیرەک ئەدیب بت، لێ گەرەکە ھەر ئەدیبەک، نڤیسکارەک، رەوشەنبیر بت ب تایبەت ھەگەر پرۆفیسیۆنال بت. بەلێ دیارە ل ل جەم مە کوردان تەڤلھەڤی دبوارێ ئاماتوور (ھاوی) و پرۆفیسیۆنال (محترف) ژی دە ھەیە. بۆ نموونە، ل جیهانا رۆژئاڤا نێزیکە ل هەر تاخەکی تیپەکا موزیکێ یان شانۆیێ هەیە، بەلێ ئەو خوە وەک ئامتوور ددن ناسکرن ژبەرکو پراکتیزا ئارەزوویا خوە دکن، نابێژن ئەم هونەرمەندن. بەلێ ل کوردستانێ کچەک یان کورەک دێ هێت و هێژ نۆتێن موزیکێ نزانت، دێ ب هونەرمەندێ /هونەرمەندا کورد و کوردستانێ هێتە بناڤکرن وەک وی سترانبێژی (کو ژ سترانبێژێن هەری ناڤدارن ل دەڤەرێ) پرسیار ژێ هاتییە کرن کا ئەو هونەرا کوردی چاوا دبینت؟ وی گۆت: هونەر خوەشە! ئەڤە مەهزەلەیا ئەقلێ کوردی یە. پرسیار ئەوە کانێ رۆل و فانکسیۆنا رەوشەنبیری، هونەر و ئەدەبیاتێ و باندۆرا وان ل سەر وان جۆرە کارێکتەران؟ ب هەر حال، د دۆرهێلێ هەیی دە ئەدیب و نڤیسکار ئەون یێن کو دنڤیسن، ب کیژان ئاستی خوە پێشکێش بکن نەخەمە، گرینگ ئەوە کو ناسناڤەک دانە خوە. ئەڤە ل جەم چو مللەتان نینە، ژبەرکو ب چاڤەکی مەزن ل پرسا رەوشەنبیری دنێرن، د ژیانێ رە دەربازی وێ دبن، بەلێ ئەم ب چاڤێ خوە لێ دنێرن و د کاغەزان رە دەربازی وێ دبن. د پەرتووکا جۆرێن رەوشەنبیری دە یا نڤیسکار ئیدوارد سەعید، ل سەر زارێ نڤیسکار چارلز رایت میلز ھاتییە کو "ئەو رەوشەنبیرێ کو وەک ھزر و رامان خوە ب قیمەتا راستی و حەقییێ ڤە گرێنەدت، ئەو ناگەھت ئاستێ بەرپرسیارییا ئەزموونێ". ل ناڤا ھندەک مللەتان جۆرەک ژ رەوشەنبیران ھەیە دبێژنێ رەوشەنبیرێ بلند. ھەگەر ھەلویستێ وی ئەکتیڤ بت ھینگێ ئەو دکارت جیلەکێ ئاڤا بکت، ژخوە ھەگەر ھەلویستێ وی پاسیڤ بت، دێ بیتە سەدەمێ تێکدانا جیلەکی. گەلۆ مە رەوشەنبیرەک وەسا بلند ھەیە کو جیلەکی ئاڤا بکت؟ ژ سەرھلدانا بوھارێ وەرە جیلەک بێ ناسنامە پەیدا بوویە، ھەست ب ھاڤیبوونێ دکت، ئێک ژ سەدەمان نەبوونا رەوشەنبیرێ بلندە ب ھزرا من، کو جارنا ژ ناڤ ئیلیتایێ (نخبە) سەری ھلددت. د ھەر دەور و زەمانی دە تەخا ئیلیتا ئینسیاتیڤکارە، ب تایبەت د بوارێ پرسێن زیندی و چارەنڤیسساز دە، ئەرکێ وێ ئەوە. بەلێ دیارە ل ھندەک جهـ و زەمانان ئیلیتا وی ئەرکی کانسل دکت و خوە ب ھندەک بوویەر و رەفتارێن دی ڤە مژوول دکت. ھیگلی ژمێژا گۆتییە کو ب تنێ د جڤاکێ نەساز دە مرۆڤ بوھایێن مەزن بگۆری بوویەر و رەفتارێن بچووک دکت. ئیلیتایا بەرپرسیار کو خوەدان پرەنسیپ و مۆرالە، دکارت ب ھێزا خوە (زانین) ھندەک ئاراستەیان بۆ نەتەوا خوە دیار بکت و نەخشەرێکێ ئەندازە بکت ب تایبەت ل دەمێن پێدڤی ھەروەک نھا. ل کوردستانێ ئەڤ پرسە ھێژ مژدارە. پتر ژ نەتەوەکێ ل کوردستانێ ھەنە، بەلێ کانێ ئیلیتایا وان؟ ھەگەر ھەبت، نەخوە چما بەرپرسیارییا خوە یا دیرۆکی و ئەتیکی پراکتیزە ناکت؟ دبت ھەبوونا وان فۆرم و ھەژمار بت، واتە ھەبوونەک پاسیڤ، نەبوویە خوەدان باندۆر و کارێگەری. ل شوونا کاتیگۆریزەکرنێ، دوولایەنکرن ھەیە، ئەڤە ژی نیشانا نەبوونا ناسناما جڤاکی ددت، کو ب حوکمێ ئەسێنسا تەڤگێرێن "دینی، کولتووری و سیاسی" جڤاک بەر ب دوگمایێ Dogma دچت، بەرھەڤ نینە بۆ گوھۆرینێ، بەرھەڤ نینە بۆ وەرار و گونجاندنێ و ژبەرھندێ تەخا ئیلیتا نکارت زوو ب زوو خوە راگەھینت یان ب کێمێ خوە ئێکلا بکت. کارەساتە کو مرۆڤ سەر ب دینەکی، یان جڤاکەکی، یان حزبەکی ڤە بت و چو ژێ نزانت یان ماف نەبت ل سەر بئاخڤت و رەخنە بکت. بەھرا پتر ژ "رەوشەنبیرێن" مە وێ جورئەتێ، یان مافی، نادن خوە کو دەربارێ مەسەب، دین، حزب و ئیدۆلۆژییان بئاخڤن. بێجورئەتی ب خوە نەرەوشەنبیری یە. ئەو ھزر دکن کو کارێ وان پەسندانا یارێ یە، کەزی و بسکێن وێ، سینگ و بەرێ وێ، بەلێ ئەڤە نۆستالیژی یە د ھەلبەستێ دە، نە رەوشەنبیری یە و نە ژی دیسکۆرسا رەوشەنبیرییێ یە. دبت ھەتا رادەکی "نڤیسەرێ ئاماتوور" بەھانە و ئارگومەنت ھەبن ب تایبەت ھەگەر ئەو کەس ژبیرکری بت، یان د دەستپێکا خوە دە بت. بەلێ کەسێ کو ب سالان دنڤیست و خوە وەک "رەوشەنبیر" ناس دکت و خوە ژ تەخا ئیلیتا دھژمێرت کو "پرۆفیسیۆنالە" چو بەھانە و ئارگومەنت بۆ وی نینن و چو کەس نکارت میھدەرڤانییێ ژی بۆ وی بکت.
ئیلیتا:
ھەر نەتەوەکا ھەبت خوەدان چەند بنەما یە. ھندەک کەس ھەولددن وان بنەمایان بپارێزن و ب ھەمی ئالاڤێن خوە کار بۆ دکن، بەلێ ھندەک کەس ژی ب ناڤێ خەبات و یاخیبوونێ، یان نووخوازی و ئۆپۆزسیۆنێ وان بنەمایان ھەلدوەشینن. ھەردوو جوین ل گۆر زانین و بەرژەوەندا خوە، ل گۆر ئەرک و ئینتیمنائا خوە، رەفتار دکن. بەلێ ئیلیتا چ بکت؟ مادەم کو ئیلیتا یە، نەخوە چێنابت دگەل جوینەکێ بت، یان تاگرێ جوینەکێ بت. گەرەکە ب ئاوایەک سەربخوە ھزر بکت و پرۆژێ خوە پیشکێش بکت ژبۆ کو مسداقییەتا خوە بپارێزت. مەبەستا من ئەو نینە کو بێدەنگ بمینت، یان ئانارشیزمێ (فەوزایێ) پەیدا بکت، بەلێ بلا دەست ب ئیندیکسیۆنێ (استقراء) و لێگەریانێ بکت، دەستێ خوە دانت سەر برینێ و ئالتەرناتیڤ، چارەسەری، ئینسیاتیڤ و پرۆژەیان پێشنیاز بکت. بلا ھەرکەس خوە رەوشەنبیر ل قەلەم بدت، بەلێ بلا مافێ ڤێ پرسیارێ بدت مە: کانێ ئینسیاتیڤ و پرۆژێ تە؟! مرۆڤ ئازادە د ئاڤاکرنا خوە دە، لێ ب حوکمێ ئۆرگانیبوونێ و ژیانا جڤاکی، ھندەک تشت ھەنە وەک گۆتن، کریار، رەئی و رەفتار ل گەل دەمی دبن بەشەک ژ کولتوورێ وی مرۆڤی. ئەو کولتوور دبت ئاستەنگ و بەربەست د رێکا ھزرکرنا وی دە. پرسیار ئەوە کانێ ئەو مرۆڤە چو بکت؟ ھەول بدت خوە رادەستی وی کولتووری بکت، یان ب ئێکجاری یاخی ببت و رەت بکت، یان ژی پەنایێ بۆ ھێزەکا دی ببت ھەروەک ئیلیتایێ؟ ئەو ب خوە پێدڤی بوو ئیلیتایێ ھەولدابا کو ئەو کولتوورە نەببا ئاستەنگ و بەربەست. بەلێ مادەم کو بوو، نەخوە ئەو ئێک رامانێ ددت: کو ئیلیتا نینە، یان ھەگەر ھەبت ژی لاواز و پاسیڤە، نەبوویە خوەدان باندۆر و کارێگەری وەک کو من بەری نھا گۆتی. ڤێ گاڤێ ژی ل کوردستانێ، تاکەکەسێ کورد ھەست ب فشارەکا ئێکجار مەزن دکت: فشارا سیاسی ژ ئالێ دەستھەلاتا سیاسی، فشارا دینی ژ ئالێ زەلامێن دینی، ھەروەسان فشارا جڤاکی ژ ئالێ ئیدۆلسێن جڤاکی. د ڤان بیست سالان دە، گەلۆ ھەگەر ئیلیتایەک ھەبت، ما نە لازمە کارەک ب ستۆیێ خوە ڤە گرتبت؟ بۆ نموونە، ھەتا کیژان ئاستی باندۆرا وێ فشارێ ل سەر تاکەکەسێ کورد کێم کرییە؟ کەسێن رەوشەنبیر ژی ئەندامن ژ ئیلیتایێ، لێ یا سەیر ئەوە ل کوردستانێ رەوشەنبیر ھەنە - وەک ئەو دبێژن - بەلێ ئیلیتا ب خوە نینە! ھەتا نھا ژی ھێژ پێناسەکا دیارکری بۆ کەسێ رەوشەنبیر و کەسێ نەرەوشەنبیر نینە! ھزرەکا بەربەلاڤ ھەیە، کو ھەرکەسێ چوویە دبستانێ و قەلەمی بزانت ئەو رەوشەنبیرە و ھەرکەسێ نەخواندەوار بت ئەو نەرەوشەنبیرە. ئەڤە سادەترین ئاوایێ ھزرکرنێ یە، بسەردەبرنەک مەزنە،کوژتنا رامانا پەیڤ و زاراڤانە. تێکھەلکرنەکا مەزن د ناڤبەرا ئیدیۆمێ خواندەوار و رەوشەنبیر دە ھەیە. ژبەر رەوشا جڤاکێ کوردی و سترەکتوورا وی، ھەرکەسێ کو بزانت بخوینت و بنڤیست خوە ب رەوشەنبیر ل قەلەم ددت. بۆ نموونە، فەرمانبەرێن دەزگەھان، رۆژنامەگەر و مێدیاکار، ھونەرمەند و دەنگبێژ، نڤیسکار و ھەلبەستڤان، مامۆستا و کارگێر، کادر و ئەندامێن حزبی و...ھتد، ھەمی خوە ب رەوشەنبیر دزانن! ھەگەر وەسان بت، نەخوە کوردستان (کو ھێژ نەبوویە دەولەت) دبت ئێکەمین وەلات بۆ رەوشەنبیران ژبەرکو ھەژمارا وان قیاسی یە وەک موقارەنە دگەل ھندەک وەلاتێن رۆژئاڤا. ب تنێ ل پارێزگەھا دھۆکێ ھەژمارا ئەندامان ل سازییەک وەک ئێکەتییا نڤیسکارێن کورد دگەھت نێزیکێ سێسەدان بەلێ هەژمارا ئەندامێن ئەکتیڤ ب تایبەت ل دەمێ سەمیناران ژ هەژمارا ئەندامێن ژۆرێن قومار و دۆمینێ دەرباز نابیت، ب تنێ ل رۆژا هلبژارتنێ رەفدە رەفدە ئامادە دبن و ب دەنگێ خوە یێ کو ب درێژییا رۆژگارێ غائیب جارەنڤیسێ سازییەک وەها دەستنیسان دکن. وەکی دی، سێ بەهرێن کار و جالاکییێن دەوری خواندنا هەلبەستێ و چیرۆکێ یە، بەلێ هەتا نها هێژ دیدارەکا هزری، فیلۆسۆفی یان رەوشەنبیری نەهاتییە ئەنجامدان هەرچەندە داخواز هاتییە کرن ژی. بابەتێ مە نە هەلسەنگاندنا سازییەکا وەکو ئێکەتییا نڤیسکارانە، بەلێ مادەم کو هەیە گەرەکە ئەم ب پرسیار، رەخنە و هەلویستان مەرد بن دا کو بەشداری پێشخستنا سازییێ ببن، دووری روحا نەڤیانێ و ئاڤاکرنا تەوژمان و پارازتنا بەرژەوەندێن وان تەوژمان. هەروەسان، ل سەندیکا رۆژنامەنڤیسێن کوردستانێ هەژمارا ئەندامان دگەهت نێزیکێ ھزار و دووسەدان و ل سەندیکا ھونەرمەندان پتر ژ ھزاران. ئەڤە ھەبوونەک ھەژماری یە، بەلێ مافێ مە ھەیە ئەم پرسیارا ھەبوونا ئەتیکی و بەرپرسیاری بکن، ھەروەسان پرسیارا ئاستێ کەد و بەرھەمدانا ئەپستمی یا وان ھەموو ئەندامان بکن؟ ھندەک کەس ھزر دکن ئەو رەوشەنبیرن، بەلێ دەمێ تۆ پرسیارێ بکی، بێژی: تۆ ژ کیژان جۆری رەوشەنبیرانی؟ مخابن نزانت! ب تنێ دزانت کو رەوشەنبیرە چونکی خوە دگەل کەسێن سادە و ساکار، کەسێن نەخواندەوار، ھەڤبەر دکت. یان ژی ھەگەر تۆ پرسیار بکی، بێژی فانکسیۆنا تە وەک رەوشەنبیر چی یە؟ یان کانێ پرۆژێ تە یێ رەوشەنبیری؟ دوور نینە خوە ل حەفکا تە بدت و د ئاستێ ئەخلاقی دە بگەھت پلەیا ھەری نزم. مخابن کو ل دەڤەرا مە، رەوشەنبیری وەک کۆنسێپت بوویە سینۆنیم بۆ جڤاتێن (گەعدێن) قومار و ڤەخوارنا مەیی و چو کەسێ بڤێت رەوشەنبیر بت لازمە بەری هەرتشتی وان هەردوو کاران بکت. ئەڤە بوهژینە د زاتێ خوە دە و ڤەقەتیانا ژ پرەنسیپێن سەرەکە یێن رەوشەنبیرییا مرۆڤبوونێ، لەورا ژی خەلکێ مە باوەرییا خوە نەدایە کەسێن وەسان و چو ئەرک و بەرپرسیاری بۆ وان نەهێلاینە. ڤەخوارنا مەیی یان قومار پرسەک کەساتی یە، ماف و ئازادییا وی کەسی یە، بەلێ کەسێ کو هەرشەڤ ب وان رەفتاران راببت تۆ بێژی ببت خوەدان پرۆژەک رەوشەنبیری و ئەدەبی، کو نها ژ هەر دەمەکێ پتر مللەتی پێدڤی پی هەیە؟ کەسێن وەسان هزر دکن کو وان رەوشەنبیری خلاسکرییە و هەموویێ دزانن، یان ژی بیزار بوونە ژ رەوشێ و گوهۆرینێ ئەڤجار خوە رادەستی بەخت و بارێ "بتلی" و "وەرەقێ" کرییە. پارسال من گۆتە نڤیسەرەکێ دەڤەرێ تە جو ماف نینە ل سەر نڤیسارێن من بەرسڤێ بدی، دزانی چما؟ جونکی تۆ پێنج شەش کاران دکی و ل دوماهیکا شەڤێ ژی دەست ب قومارێ دکی، نەخوە کەنگی دخوینی؟ کەسێ نەخوینت بلا نەنڤیست ژی. یا راست ب نێ سەرێ خوە هەژاند. ئەڤە زولمەکە د دەرحەقا کەسێن نەخواندەوار دە، ئەو د رەوشەکا ئاوارتە دە ژیاینە، ب ھندەک کار و کریارێن دی ڤە مژوولن و ئیدیعائێ ب رەوشەنبیرییێ ناکن. ھندەک جاران ل دەمێ قەیرانان ئەو گازندان دکن، دبێژن: کا رەوشەنبیرێن مە، چما بێدەنگن، ب چو ڤە مژوولن؟! مافێ وان ھەیە ڤێ گازندێ بکن ژبەرکو ھندەک کەسان ناڤ ل خوە داینە و وەک رەوشەنبیر خوە رادگەھینن بەلێ ھێژ فانکسیۆن و بەرپرسیارییا خوە نزانن. دیارە ئەو کەس ب تەیۆرا "ئانتونیۆ گرامشی" داخبار بوونە. ئەو دبێژت ھەرکەس ھەتا رادەکی رەوشەنبیرە، بەلێ نە ھەرکەس دکارت ب فانکسیۆنا رەوشەنبیری رابت. گرامشی رەوشەنبیران کاتیگۆریزە دکت بۆ دوو جۆران، رەوشەنبیرێ تەقلیدی و رەوشنبیرێ ئۆرگان. جۆرێ ئێکێ ئەوە کو قەلەمی دزانت، د ھەمان بازنەیی دە ل دۆر خوە دزڤرت وەک مامۆستا، فەرمانبەر، مەلا، رۆژنامەگەر و ...ھتد. ئەڤە کاروانەکە ژ جیل بۆ جیلەکێ ھەمان کاری دکن و ھەمان پەیامێ رادگەھینن، لەورا ناڤێ وان رەوشەنبیرێن تەقلیدی نە. بەلێ رەوشەنبیرێ ئۆرگان، ئەوە کو ب ئاوایەکی ئێکسەر ب دام و دەزگەھەکێ ڤە گرێدایی بت. ھەروەسان ب سازی و دامەزرینگەھەکی ڤە، خەما وی یا سەرەکی پارازتنا بەرژەوەندییا وی جھی یە. ھەگەر ئەم ڤان ھەردوو جۆران بکن پیڤان، نەخوە ل کوردستانێ ھەردوو جۆر ھەنە. بەلێ ئەڤە دیاردەکا گەلەکا کەڤنە، سال ب سەرڤە چوون و ئێدی مللەت ل ھندەک جۆرێن دی دگەرن ژبەرکو رەوشەنبیرێ تەقلیدی و یێ ئۆرگان وان مللەتان تێرناکن، نکارن پەردێ ژ سەر راستییان ھلبدن و تایێ حەقییێ بگرن، نکارن ببن خوەدی زانینەکا بەرفرەە کو ئالتەرناتیڤان پەیدا بکت و ب ھزر و فیلۆسۆفییا خوە، ب ھەست و ئیدراکێن خوە، ببن خوەدان پلان و پرۆژە کو بەرژەوەندا گشتی بپارێزن. دەربارێ سەرکارێ رەوشەنبیران سارتەر دبێژت سەرکەڤتنا رەوشەنبیران سەرکەڤتنا جڤاکی یە و سەرنەکەڤتنا وان سەرنەکەڤتنا جڤاکی یە. نھا دیاردەیەکا دی ل کوردستانێ پەیدا بوویە ئەز دکارم ناڤێ وێ بکم بێزاری (ڕستیاء) ب تایبەت ل جەم ھندەک کەسێن خوەدان قەلەم یان باشترە بێژم رەوشەنبیرێن تەقلیدی، ئەو ژی ئەڤە یە: ئەو ب خوە ئەندام و تاگرێن سازی یان دامەزرینگەھەکی نە و د ئەینی دەمی دە گازندان ژێ دکن. مافێ ھەرکەسێ ھەیە گازندان بکت و نەرازیبوونا خوە دیار بکت، کەسێ رەوشەنبیر و کەسێ نە رەوشەنبیر ھەردوو گازندان دکن، فەرق ئەوە کو یێ ئێکێ گازندا وی پرۆژە یە، بەلێ یێ دوویێ گازندا وی ب تنێ ئاخاڤتنە. نابت کەسێ رەوشەنبیر درێغی و لاوازییا دەستھەلاتێ بۆ خوە بکت بەھانە دا کەیسێ خوە ببینت و گازندان بکت، بەلێ ھەگەر راست دبێژت بلا خواندنێن رەخنەیی و پرۆژان ئامادە بکت. گازندە شەفاعەتێ بۆ بێھەلویستییێ ناکن.
بەرپرسیارییا دیرۆکی و ئەتیکی:
مادەم کو مرۆڤی پەیوەندییەک راستەراست دگەل ژیانێ و دیرۆکێ ھەیە، نەخوە مافێ وی مرۆڤی ھەیە کو د دیرۆکا تێگەە و پێکھاتان بگەھت. لێ، مرۆڤێ کورد چ جۆرە فامەک بۆ دیرۆکێ ھەیە؟ مرۆڤ دناڤ کاودانێن خوە و یێن جڤاکی دە دیرۆکا خوە چێدکت، ئەو کاودان کەفیلن کو گەوھەر و کەساتییا مرۆڤی پێک بھینن. پەیوەندی یان ھەڤبەندییا مرۆڤی دگەل وان کاودانان نە سابیتە، بەلێ دینامێکێ یە و بەرھەڤە بۆ گوھۆرینێن دورھێلی و دورھێل ب خوە ژی پرۆسێسە و ب ھۆکارێن ئوبجەکتیڤ و سەبجەکتیڤ ڤە گرێدایی یە. مرۆڤ بوونەوەرەکی زیندی یە چونکی بوونەوەرەکێ ھزری یە، خوەدان دەماغ و ئەقلە. ب سایا ئاوایێ تێگەھشتنێ و سەرەدەرییێ بۆ دیرۆکێ و بوویەرێن وێ، ھەتا نھا دناڤا جڤاکێ کوردی دە، ژیان ب تنێ پراکتیزەکرنە. ئەو نە بەسە، بەلێ فامکرن و چاواتییا ئیدراکا پراکتیزا ژیانێ دکارت ھەتا رادەکی رێکخستنێ پەیدا بکت. مە جڤاک، دیرۆک و ماددە ھەیە، بەلێ پروگرێس د بوارێ ماددێ ب تنێ دە یە ھەرچەندە بەرھەمدان ب خوە کێمە لەورا ئەم نکارن ناڤێ وێ بکن فولۆسۆفییا ماددی، بەلێ ئەم دکارن بێژن کولتوورێ ماددی. ب سایا وێ پروگرێسا ماددی - کولتوور نەکو فیلۆسۆفی - پەیوەندی ژی پێش دگەڤن و ل گۆر وان پەیوەندییان تایبەتمەندی ژی پەیدا دبن و ھینگێ مرۆڤێ کورد - ھەگەر بخوازت - دکارت خوە نوو بکت. گەلۆ، ما پروگرێسا مادی دکارت پروگرێسا جڤاکی پەیدا بکت؟ لێ کیژ گرینگترە؟ ب ھزرا من پروگرێسا رەوشەنبیری گرینگترە ژبەرکو ئەو ھزر و روحا مرۆڤی بەر ب سابلیماسیۆنێ/ بلندبوونێ دبن ھەتا کو دگەھن ئاستێ ئاڤاکرنا مەملەکەتا ئازاد. ئەڤ خواندن و راڤە، بەرێ مە ددت راستییەکا دیرۆکی، کو مرۆڤێ روژھەلاتی ھێژ وەک مرۆڤێ سەردەمێ دێرین رەفتار دکت، ئانکو بێ بەرھەمە و کەدا غەیری خوە دخوت. خوە ھێلایە ب ھێڤیا غەیب و خوەزایێ ڤە، کێلیکەکێ ب تنێ ژی ھزر نەکرییە کا غایەت ژ ھەبوون و فانکسیۆنا وی چی یە؟ ئەرک و بەرپرسیارییا دیرۆکی و ئەتیکی یا رەوشەنبیرییا کوردی ئەوە کو د ھەر دەمەکی دە، خودان ھەلویست بت، سەوابتێن خوە بەرانبەر ھەر گوھۆرینەکا ھەبت بپارێزت و ھەول بدت کار و داناسینێن خوە، کو دینامێکی نە، ب فام و ئیدراک پراکتیزە بکت. مخابن کو رەوشەنبیرییا کوردی د گوھێ کایی دە نڤستییە، ھای ژ بایێ فەلەکێ نینە. بێدەنگییا رەوشەنبیرییێ ژ نەبوونا پرۆژە و دیسکۆرسا وێ یە، ھەگەر ئەو نەبن نەخوە ھەبوونا رەوشەنبیرییێ ب خوە پرسیارەکە و جھێ گۆمانێ یە.
داوی
تێبینی//
1- من رووبەرەک دایە پرسا ئەدەبیاتێ ژی ژبەرکو رەوشەنبیری ل دەڤەرێ نەبوویە خوەدان فرێمەک تایبەت بەلێ بەلکی تێکهەلکرنەک دناڤەرا رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ دە هەیە.
2- سوپاسییەک تایبەت بۆ برا و نڤیسکارێ زێدە عەزیز عیسا تاهر کو پێدەچوونا ڤێ نڤیسارێ کرییە، من ژێ خوازتبوو کو ئەو ڤێ نڤیسارێ بخوینت بەری کو بەلاڤە بکم، هەروەسان ب ناڤ بکت. ئەوی دوو ناڤنیشان پێشنیاز کربوون (لێگەریان ل رەوشەنبیرێ بلند) و (لێگەریان ل رەوشەنبیری دی) زێدەباری وێ ب هندەک تێبینییێن مفادار کەرەم دگەل من کرییە.
رەوشەنبیرێن راستەقینە:
نڤیسکار و فیلۆسۆفێن رۆژئاڤایێ رۆلەکی بنگەھین د پرۆگریسا (وەرارا) جڤاکێ مرۆڤاتییێ دە گێران، ب چاڤەکی مەزن بەرێ خوە دانە تراژیدییا (مەئساتا) مرۆڤی نەمازە مرۆڤێ رۆژئاڤایی. لەورا ژی، ل ئێستگەھێن دلینی رانەوەستیان. پرسگرێکێن مرۆڤی نە پرسگرێکێن دلینی بوون، بەلێ ھزری و ئەقلی بوون. ئەم دکارن بێژن ئەو مرۆڤە د زاتێ خوە دە، د باوەری و ناسناما خوە دە، بریندار ببوو. برینا وی گەرم بوو، لەورا فیلۆسۆفی و ھەر تێگەھەک دی ل سەر ھزر و ئەقلی راوەستیا نەمازە ل سەردەمێ رەوشەنگەرییێ ل رۆژئاڤا. ئەدبیاتا رۆژئاڤا دشیا ھەتا رادەکی دەربرینێ ژ خوەلیسەری و دەردەسەرییا وی مرۆڤی بکت، بەلێ نەدشیا وان چارەسەر بکت، بوویە ئەدیب و نڤیسکار ل خوە موکر ھاتن، نەبوونە بانگخواز یان شیرەتکار، نەبوونە قەبخواز یان ھەڤپەیمانێن دەستھەلاتان، بەلێ بوونە پالە و جۆتیار و سەرکارێ وان بوو ئادەکرنا ئەقلێ وی مرۆڤی ژ ھزر و وەسیەتێن کەڤنار. ئەو ل بەندی چو وەحی یان پێغەمبەران نەمان، بەلێ ھەر ئێکی ژ وان گوھدا دەنگێ ئاھۆرامەزدا دناڤ خوە دە، ھەر ئێک ژ وان بوو پێغەمبەرەک ژ زەمینی بۆ ئاسمانان. وان شیا زوو خوە تێبگەھینن کو پرس و پرسگرێکێن مرۆڤی نە ب جوگرافییەکا تایبەت ڤە، بەلێ ب ژیان و جیھانێ ڤە، گرێدایی نە. لەورا، ئەو نە ب تنێ بوونە ئەدیب و نڤیسکارێن گەلێن خوە، یان یێن جوگرافییەکا تایبەت، بەلێ بوونە یێن ھەموو مرۆڤاتی و ژیانێ. ئەوان ئینسیاتیڤ (مبادرە) و پێشبیننی د ھەر بوار و بیاڤی دە کرن. کەدا وان یا ئەدەبی، ئەپستمی (معرفی) و رەوشەنبیری بوو زەمینە کو کارێکتەرا مرۆڤێ سەردەم ل سەر ئاڤا ببت ب تایبەت ل رۆژئاڤا، کارێکتەرەک خوەدان ھزر و زانین، کو شەرمێ ژ رابردوویێ خوە نەکت و شانازییێ ب حەز و ئیرادا خوە بۆ زانابوونا نھا بکت. تێگەھێن ھەری بەلاڤ وەک مافێن مرۆڤی، وەکھەڤی و دادپەروەری ل سەر دەستێن وان پەیدا بوون، لەورا ئاست و مەقامێ وان بلندە و بلند دمینت. کەسەکی ب خێرا خوە ئەو بلند نەکرن، وان ژی کەسەک نزم نەکر. بەرپرسیارییا ئەتیکی و مرۆڤاتی گەوھەرێ وان بەر ب سابلیماسیۆنا ئەبەدی بر. ب مانتالیتەک نووخواز، ب قەبخوازی دگەل دوگما و نەزانینێ، بوونە جھێ رێز و حورمەتا تەڤایا مرۆڤاتییێ ھەتا وێ رادێ کو زیارەتێ یێ مری ژ وان بوو مەزار و مالا یێ زیندی ژی بوو قیبلەگەهـ.
نۆستالیژییا:
چاند و ئەدەبیاتا کوردی ھەولددت، بەلێ ھێژ نەشیایە ببت جیھانەک خوەسەر و جودا. بەلکی بوویە جھەک ژ جیھانەکێ، لێ جھەکێ ڤەدەر و دوور ئەز دکارم وەک "سەرگوون/ دوورگەهـ" ب ناڤ بکم. ژبەر ھندێ، ئەدیب و نڤیسکارێن کورد ھەست ب ھاڤیبوونێ Alienation دکن و پەیوەندییا وان دگەل ھندەک پرسێن گرینگ نەمایە و دناڤبەرا وان جیھانێن سەربخوە دە پرت و بەلاڤە نە. نھا ژ ھەر دەمەک دی پتر وان پێدڤی ب ئاڤاکرنا پران ھەیە دا ل وێ دوورگەھێ ب تنێ نەمینن. رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی درەنگ مایە، د ئاستێ خوە یێ ھەری بلند دە، جار جار، ھەولددت ھزر و بیرێن کو د ناڤ جڤاکێ کوردی دە ھەنە بپەژرینت، یان رەت بکت، ل دەمەکی کو رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا جیھانی دەست ژ وی کاری بەردایە، نھا کارەکی دی دکت ئەو ژی ئەوە کو مرۆڤان ژ پەستانا وان ھزر و بیران رزگار دکت. رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا سەردەستێن مە ب کارێ پەژراندن و رەتکرنێ رابوو، لەو نەشیا ھەڤبەری رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا جیھانی ببت (وەرگرتنا خەلاتەکی مەزن پرسەک کەساتی یە، نە بوویە فینۆمینا، واتە نابت پیڤان)، بەلێ رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا رۆژئاڤا و ئامەریکا لاتینی ھەولدانا رزگارکرنا مرۆڤان ژ دووالیزمێ و پەستانێ، وەک خەمکار ب ستوویێ خوە ڤە گرت. ب حوکمێ رەوش و کاودانێن جیھانا سیاسی، کو باندۆرێ ل ھەموو جیھانێن دی دکت، ھندەک زمان و مانتالیتە بوونە سەدەمێ نزمکرنا ئاستێ ھزری ل جەم مرۆڤێن سادە و ساکار، یێ کو ھەردەم شەھی د سەرێ وی رە دشکینن. لەورا ژی، کارێ رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا زیندی ئەوە کو ھزرا وان مرۆڤان ژ باندۆرا وان زمانان رزگار بکت. نەبوونا زمانی وەک سیستەم دناڤ مە کوردان دە سەدەمە بۆ زالبوونا زمانێ ئاخاڤتنێ، بەلێ ب ئاخاڤتنێ رەوشەنبیری و ئەدەبیات بھێز ناکەڤت، لەورا نکارن خوە ل ھەر پرسەکی بکن خوەدان ھەروەک پرسا ل سەری. بەلێ دا کو بێ فانکسیۆن (وەزیفەت) نەمینن (مەبەست رەوشەنبیری و ئەدەبیات)، ل بەندی بوویەرێن تراژیدی دمینن دا دەربرینێ ژێ بکن و ئەڤە رەوشەنبیرییێ ژی بەر ب ئەدەبیاتێ ڤە دبت ل دەمەکێ کو گەرەکە ئەدەبیات بەر ب رەوشەنبیرییێ ڤە بچت. گەلەک جاران ئەو دەربرین بەرێ مرۆڤی ددت نۆستالیژێ و شوونواران، مرۆڤی پێویستی ب وان نینە، بەلێ پێویستی ب راڤە و فامکرنا ئەسێنسا (ماھیەت) وان ھەیە.
نەبوونا ئینسیاتیڤێ:
رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی هەتا ڤێ کێلیکێ ژی مرۆڤێ کورد وەک قوربان، شکەستی و لاواز نیشا دایە. دبت ھندەک راستی د وی بواری دە ھەبت، بەلێ دێ باشتر بت ھەگەر ھەول بدن راستییا سەردەست و داگیرکەران کفش بکن. یا ھەری باش ئەوە کو رەوشەنبیری و ئەدەبیاتا کوردی قووناغا دلینییێ ببەزینن و بەر ب قووناغا ھزری ڤە بچن دا بکارن وان پرسان راڤە بکن و ھندەک چارەسەری و ئالتەرناتیڤێن نوو ببینن. پێویست ناکت رەوشەنبیری و ئەدەبیات پرسێ بەرتەنک بکن، کو مرۆڤ یان قوربان بت یان ژی قەھرەمان بت. پێگری ب وێ دووالیزمێ واتەیا ئیفلاسا ھزری و فیلۆسۆفی دگەھینت. دەمێ کو یێ دی من داگیردکت، ئەز وەک نڤیسکار دەربرینێ ژ باندۆرێن داگیرکرنێ بکم، یان ژی ل دووڤ سەدەم و ھۆکاران بگەرم کا چما داگیرکرن پەیدا بوو؟ مژوولبوونا من ب دەربرینێ ڤە، دێ بەرێ من دیتە مەسەلێن دلینی و عاتیفی، بەلێ مژوولبوونا من ب ژێدەرێن رەفتار و باوەرییا کو سەردەستان ھەیە، دێ بەرێ من دیتە ھزر و ئانالیزێ (تەحلیل) و دێ ھندەک ئاسۆیێن بەرفرەهـ ل بەر من ڤەبن. گەرەکە ئەز ڤێ پرسیارێ ژ خوە بکم: ئەو چو ماف و یاسا و فامکرنە، وەھا دکت کو ئەو کەس دەرا خوە ل من ببینت و ھەرتشتێ من داگیر بکت؟ د ناڤ مە کوردان دە، دەما کەسەک دمرت، ژنک پێ دبێژن. پێگۆتن ب تنێ دەربرینە ژ بوویەرێ و هەتا رادەکی ھەستان دئازرینت. ل ڤێرێ ئەز حەز دکم پرسیارەکی بکم: گەلو، تێکستا کوردی – کو پرانییا وێ ھەلبەستە - شیایە ئاستێ پێگۆتنێ ل نک ژنکان ببەزینت؟ لخوەموکرھاتن و دانوستاندنەکا دیالێکتیک Dialectique دگەل خوە، کەفیلە کو مە نێزیکی بەرسڤا راست بکت. ھندەک کەس دبێژت ئەحمەدێ خانی ئەو ئینسیاتیڤ ھەبوو، بەلێ کورد ناخوازن مفایی ژێ ببینن! راستە کو خانی خواندنەکا رەخنەیی بۆ پرسان ھەبوو، بەلێ خانی نەبوویە فینۆمینا (دیاردە)، دیارە مە پێدڤی ب فینۆمینان ھەیە.
ھوندابوونا تایبەتمەندییێ و نەبوونا ناسنامەک خوەسەر، ھۆکارەک سەرەکە یە کو ئەدیب و نڤیسکارێن کورد نکارینە ھەبوونا خوە د ھەیکەلێن دامەزراندنێ دە بەرجەستە بکن. ژ سەردەمێ یوونانستانا کەڤن و ھەتا نھا، دبستان و ئاکادیمیک ھەبوونە و ھێژ دھێنە دامەزراندن. وەکی دی، رێباز و تەیۆرێن فیلۆسۆفی و ئەدەبیاتێ ژی ھەنە، لێ د ناڤا مە کوردان دە نینن. نەخوە، دەمە ئەم ڤێ پرسیارێ ژخوە بکن: گەلو ئەدیب و نڤیسکارێن کورد چو ئاڤا دکن و ل سەر کیژان زەمینەیی؟ ژبلی نڤیسینێ ل سەر کاغەزان، وەکی دی د بوارێ ژیان و دۆرھێلی دە، کانێ کەد و پرۆژێن وان ھەگەر ھەبن؟ ھەتا کیژان رادێ ئەو بەشداری ئاڤاکرنا ئەقل، ھزر و کارێکتەرا مرۆڤێ کورد بوونە؟ تۆ بێژی وان بەرسڤا پرسیارێن سارتەری "تۆ چ دنڤیسی، چما دنڤیسی و بۆ کێ دنڤیسی؟" دابن؟
نەبوونا دسپلینێ:
رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ ژ کەڤن دە پەیوەندیەک راستەراست دگەل جڤاکی ھەنە، مەبەستا من دەور و باندۆرا وان، کانێ ماف ھەنە چاڤدێری و سەرەگوھییا دۆرھێلی بکن یان نۆ؟ مرۆڤ نکارت رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ ژ جڤاکێ و دۆرھێلی ڤەقەتینت، بەلێ ناھێت وێ واتێ ژی کو پەیوەندییا وان ل سەر کیستێ پەیوەندییا د ناڤبەرا جڤاکی و ھندەک تێگەھێن دی دە، بت. ھەولدانا خواندن و راڤەیا جڤاک و دۆرھێلی، ھەروەسان دسپلین د پەیوەندییان دە، دوو تشتان دئافرینت: ئێک، جڤاک پرۆگریسێ دکت، دبت جڤاکەک ئافرینەر و بەرھەمدار. دوو، ئەدەبیات ھێزا خوە ئیسبات دکت. گەلۆ ما ئەدەبیاتا کوردی شیایە وە بکت؟ چاند و ئەدەبیاتێ ژی وەک ھندەک تێگەھێن دی مینا دەولەت، زانست و ھونەرێ، دیرۆک و ئیستگەھێن خوە ھەنە. بەلێ پرسگرێکا مە کوردان ئەوە کو ئەم ژ وێ ئیستگەھێ دەست پێ دکن یا کو ئەم تێدە. بەری وێ ھندەک ئیستگەھێن دی ھەنە بەلێ ھایێ مە ژێ نینە، لەورا مە ھای ژ ئێستگەھێن داھاتی ژی نامینت. بۆ نموونە، بەری ئەم د ئیستگەھا پیشەسازی، سەرمایەداری و شۆرەشێ رە دەرباز ببن، مە دەولەت دڤێت. ئەز بەحسێ زەمینی و سینۆران ناکم، بەلێ بەحسێ تێگەهـ و ئەسێنسا (ماھییەت) دەولەتێ دکم. ھەروەسان، بەری کو ئەم ئەم ببن خوەدان ئەقل و کولتوورێ باژێران، مە رۆمان دڤێت. ئەڤە دێ ھزرەک خەلەت ل سەر مە دیتە مللەتێن دی، ژبەر کو بێ ماندیبوون و خوەئامادەکرن، نە مومکینە ئەم ھۆگرییا کاروانێ پروگرێسێ بکن.
د ئەدەبیاتێ دە، ئیستگەھێن جودا جودا ھەبوون، د ھەر ئیستگەھێ دە مەسەبەک ھاتە دامەزراندن، بەلێ ئەم خوە د سەر دیرۆکا وان رە دھاڤێژن، کێلیکەکێ ب تنێ ژی ئەم ھزرا خوە د کەڤتنێ دە ناکن. ھزر بکە کو ئەدەبیات ئاڤاھییەکی بلندە ل سەر زەمینەک موکم و ژ ھندەک قاتان (مەسەبان) پێک دھێت، مللەتێن رۆژئاڤا ب پێن خوە گەھشتنە قاتێن ھەری بلند، لێ ھێژ مە چو زەمینە دەستنیشان نەکرییە و ئەم دخوازن بگەھن ئەینی جھی. جڤاک یان مللەتێ بخوازت ببت خوەدان ئاڤاھیێن بلند، گەرەکە زەمینەیەک موکم ھەبت. خواندنا ئەکادیمیک ل زانکۆیان، یان ھندەک ئاشنابوون د بوارێ تەیۆریک دە، بەس نینە کو ئەم دەستێ وان جڤاک و مللەتان بگرن. ما قەی ئەدیب و نڤیسکارێن مە دزانن کا ئەو سەر ب کیژان مەسەبێ ئەدەبی ڤە نە؟ کلاسیک ل جەم مە ئەوە یا بەری سەرھلدانا بوھارێ ١٩٩١ز و نووخوازی ژی ئەوە یا پشتی سەرھلدانێ. ئەم تێگەھی ب دەمی ڤە گرێددن، راستە دەم فاکتەرەکە، بەلێ کیژان دەم؟ ئایا چەند ژ مە دزانن کو ل گۆر کلاسیکا جیھانێ، ئەحمەدێ خانی ئەدیبەکی نووخوازە؟ پرسگرێک ژ دابرانێ یە، کو ئەدیب و نڤیسکارێن مە بێ پەیوەندی ماینە لەورا ھاڤی بووینە. ھاڤیبوون نکارت ھەڤسەنگییێ د ھزر و کارێکتەرا وان دە چێکت، واتە ئەدیب و نڤیسکار نکارن ب ئاوایەکی دورست کار و ئەرکێ خوە پراکتیزە بکن، لەورا خەمسار دبن ھەتا وێ رادێ کو ئێدی نەخوینن.
دنڤیسن بەلێ ناخوینن:
گەلەک ژ ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھەنە ناخوینن، بەلێ ب تنێ دنڤیسن. ئەو ئامادە نە د سالەکی دە پتر ژ پەرتووکەکێ بنڤیسن، بەلێ ئێک پەرتووکێ ب تنێ ژی ناخوینن. لەورا، قەیران ل پەی قەیرانێ پەیدا دبت. ھندەک کەس ھەنە ب تنێ ناڤان دخوینن بۆ نموونە سوکرات، شوپنھاوەر، نیتشە، سارتەر و...ھتد. بەلێ نکارن بەحسی ئەقل و ئەخلاقێ سوکراتی، ھزر و ڤیانا شوپنھاوەری، ھێزا نھێلیزما نیتشەیی و رەهەندێن ھەبوونگەرییا سارتەری بکن. ھندەک ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھەنە پشتی بەرھەمێ خوە چاپ دکن، ب دەستێ خوە دبن پەرتووکخانان (ئەڤە نە قوسیرە)، دەمەک درێژ دبۆرت و ئەو پەرتووک د بن تۆز و غوبارا رەفکان دە دمینن، خوەدانێن وان ب جاڤێ خوە وێ راستییێ دبینن، بەلێ دگەل ھندێ ب لەز و بەز بەرھەمەک نوو بۆ جاپێ ئامادە دکن (ئەڤە قوسیرە). لەورا بەری نھا من پرسیار کر کا ھەتا کیژان رادێ پرسیارێن سارتەری دەربارێ نڤیسینێ ھاتنە بەرسڤدان؟
نەبوونا مەسەبان:
ل دەستپیکێ ئەدەبیاتا کلاسیکی Classism بوو، خوە ل سەر ئەقل، ھزر و دۆرھێلی ئاڤاکر. باندۆرا دیرۆک و میتۆلۆژییێ ل سەر ھەبوو، بوھا و پرەنسیپێن مرۆڤاتییێ تێدە ریفلاکسیۆن دبوون. ئەم کورد چاوان د کلاسیکێ دگەھن؟ دیارە ھەتا نھا وەک تێگەهـ و ئەسێنس ئەم ب دەمی ڤە گرێددن. لەورا ھەردەم پەنایێ بۆ جزیری و خانی دبن، بەلێ ل گۆر کلاسیزما جیھانێ جزیری و خانی نە کلاسیکن. کلاسیک ژ سەردەمێ گریکا کەڤنارە و ھەتا دگەھت رێنسانسێ، بەلێ جزیری و خانی پشتی رێنسانسێ ھاتنە و پشتی وان چو ئیستگەھێن دی د دیرۆکا ئەدەبیاتا کوردی دە دیار نەبوون وەک کو دگەل کلاسیکا جیھانی روودایی. راستە ھندەک ھەلبەستڤان پەیدا بوون وەک قەدری جان و دلداری، بەلێ نەبوونە فینۆمینا. مەسەبێ کلاسیکی ب تنێ دەستپێکەک بوو، زەمینەک بوو کو کلاسیکا نوو Neo classism ل سەر ئاڤا ببت، ئەڤی مەسەبی روحەک دی دا کلاسیکا کەڤن و بوو کانگەهـ بۆ پەیدابوونا ھندەک مەسەبێن دی وەک مەسەبێ رۆمانسی Romanticism کو ل سەر دلینی و فانتازیایێ ھاتە دامەزراندن. مەسەبێ رۆمانسی پێگرییێ ب چو تەیۆر و تیگەھێن ئەقلی و ھزری ناکت، بەلێ پتر دەربرینە ژ ھەست و نەستان، ئەم دکارن بێژن سەرھلدانەک بوو بەرانبەری کلاسیزمێ، کو گەرەکە مرۆڤ د رەفتارێن خوە دە ئازاد بت و داگێرانی بۆ چو ھێز و دەستھەلاتان نەکت، لێ ھاتە ئیتیھامکرن کو دوورە ژ دۆرھێلی و پرسگرێکێن وی. لەورا ژی، مەسەبەک دی ب ناڤێ مەسەبێ ریالیزمی Realism پەیدا دبت. د مەسەبێ ریالیزمێ دە، گەرەکە ئەدیب یان ھونەرمەند ب شێوەیەک راستیار، دووری فانتازی و ھەست و نەستان، دەربرینێ ژ دۆرھێلی بکت. ئەدیب و نڤیسکار گەرەکە ئۆبجەکتیڤ بن، سادق بن، تۆ دکاری بێژی پتر وەرگێرانا دۆرھێلی یە بۆ سەر کاغەزان دووری باندۆرا فانتازی و میتۆلۆژییێ. بەلێ ئەو ژی ب تنێ ئێستگەھەکە، لەو ئیستگەھەک دی ب ناڤێ مەسەبێ پارناسی Parnassians پەیدا دبت، کو ئەدەب ب خوە غایەتە، ئانکو ھونەر ژبۆ ھونەرێ و ئەدەب ژبۆ ئەدەبی. بەلێ دگەل پەیدابوونا پرسگرێکێن ژیانێ و جڤاکی، ئالیسەنگی د رەوشا مرۆڤی دە پەیدا بوو، جڤاک بەر ب قەیران و جەنگێن مەزن چوو، کەد و بەرھەمێ قووناغێن بەرێ بوونە جھێ گەف و ترسان، دەملدەست گومان د غایەت و فانکسیۆنا ڤی مەسەبی دە ھاتە کرن، بەلێ ژبۆ کو ڤەگەریان بۆ ریالیزمێ ب کێر ناھێت چونکی ھینگێ نابت پێشکەڤتن، بەلێ بەلکی دبت پاشکەڤتن، لەورا ھزر د پەیدابوونا مەسەبەک دی دە ھاتە کرن ئەو ژی مەسەبێ ھێماگەری Symbolism. جڤاکێ کو تێر پرسگرێک بت هەروەک جڤاکێ کوردی، نابت مەسەبێ پارناسی پراکتیزە بکت بەلێ مخابن هەتا نها پرانییا تێکستێن دەڤەرێ بێهنا پارناسییێ ژێ دفرت و سەدەمێ سەرەکی ژی نەزانین یان نەرەوشەنبیرییا خوەدانێن وان تێکستانە. مەسەبێ ھێماگەری ل سەر بنگەھێ راستییێن ڤەشارتی ئاڤا بوو، کو ھەر راستییەکا ھەبت بۆ زانستی و ھێزا روحی د مرۆڤی دە، دزڤرت. دەربرین ژ ھزر و روحێ گەرەکە ب رێکا ھێمایان بت، واتە نە ئێکسەر و دیدەر، بەلێ ب بکارھینانا سیمبۆلان. دۆرھێلێ سیاسی و کاودانێن جڤاکی دکارن ھەتا رادەکی زەمینی بۆ پەیدابوونا مەسەبێ ھێماگەری خوەش بکن، واتە مەسەبەکی ریاکسیۆنی بوویە. باندۆرا ھێماگەرییێ ل سەر ھەلبەستا کوردی ھەبوو ب تایبەت ل سەردەمێ بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانی بۆ نموونە پەیڤێن وەک "دایک، یار، کەو" ھیما بوون بۆ کوردستانێ. پشتی ھینگێ، مەسەبەک دی ب ناڤێ سوریالیزم Surrealism پەیدا بت. ئەم ب ئەقلێ دەرەکی سەرەدەرییێ دگەل دۆرھێلێ ھەیی دکن، بەلێ ئەقلێ مە یێ باتنی سەرەدەرییێ دگەل چ دکت؟ ژبەر کو مرۆڤ ئەقلە و ئەقل ئەوە یێ باتنی، لەورا وی ئەقلی خوازت ب مێتۆدێن خوە دۆرھێلی بخوینت بەری کو سەرەدەرییێ دگەل بکت. ڤی مەسەبی گرینگی ب روح و دەروونا مرۆڤی دا و گەلەک مفا ژ تەیۆرێن پسیکۆلۆژی دیت ب تایبەت تەیۆرا راڤەیا دەروونی، کو دۆرھێل ئەو نینە یێ ئەم دبینن و سەرەدەرییێ دگەل دکن، بەلێ ئەوە یێ کو ئەم ڤەدشێرن و موراعاتا ئەقل و جڤاکی و ھندەک تێگەھێن دی دکن، گەرەکە ئەم رێکی بدن گەوھەرێ خوە کو بێ قەید و بەند، بێ سینۆر و سانسۆر، دەربرینێ ژ خوە بکت. نەخوە، پروگرێسێ د ھەموو بوار و بیاڤان دە ئیستگەھێن خوە ھەنە، د ھەر ئێستگەھەکی دە پێکھاتەک نوو پەیدا دبت. بەلێ ھندەک نڤیسکارێن کورد بێ کو ھای ژ پروگرێسێ ھەبن، خوە د سەر ئێستگەھان رە دھاڤێژن، دخوازن بگەھن بنەجھا دوماھیکێ. بۆ نموونە دخوازن بێژن مە کوردان پۆستمۆدێرنیزم ھەیە بەلێ ھێژ مۆدێرنیزم ب خوە پەیدا نەبوویە، یان مە سوریالیزم ھەیە بەری کو ریالیزم ھەبت و ھەروەسان. ئەڤە ریسکەک (موغامەرەک) مەزنە، خەتەرەکە ل سەر ئەقلێ خواندەڤانێ کورد.
نەبوونا زەمینەیان:
ھەر تێگەھەکی ھاتی، ل سەر بناغە یان بنگەھەک دی ئاڤا بوویە. خواندەڤانێ ھێژا، ھەتا ڤێ کێلیکێ تۆ بێژی کو ئەدەبیاتا کوردی شیابت بەشدارییێ د ئاڤاکرنا تێگەھان دە بکت؟ ما ھەگەر زەمینە و زانابوونەک بەرفرەهـ د ناڤ مە کوردان دە نەبت، ھەروەھان ئەو ھێزە نەبت کو ھندەک ئالتەرناتیڤان پەیدا بکت و یا ھەری گرینک نەشێت ب بەلگە و دەلیل پێرگی دیرۆکێ و راستیێن کو ھەنە بھێت، نەخوە بەرسڤ ئەوە کو بەشداری نەکرییە و ب ڤی دەستوداری نەشێت بکت ژی. ژبلی ئەڤا بوری، ئەدەبیاتا کوردی حسەک زێدە ب بەرپرسیارییا ئەتیکی و دیرۆکی نینە، لەورا باندۆرێ ناکت و فانکسیۆنا خوە یا بنگەھین ئەنجام نادت. ئەدەبیاتا کوردی ب کارێ وەرگێرانێ رادبت، ژ دۆرھێلێ بۆ سەر کاغەزان، جار ژی دەربرینێ دکت و ھێزا خوە ژ عاتیفێ وەردگرت، نەگەھایە ئاستەک خوەسەر کو ھزر و رامانێ ب کار بھینت. لەورا ژی، سەرەدەرییا ئەدەبیاتا کوردی دگەل مرۆڤێ کورد و دۆرھێلێ وی، بوویە سەرەدەرییەکا سادە، دووری رەخنە و ئانالیزێ، ئەو ژی ڤێ واتێ دگەھینت، کو مرۆڤێ کورد کێمچارە مایە و مەجبوورە سیاسەت و چارەسەرییێن بچووک، یێن کو سەردەست پێشکێش دکن، بپەژرینت یان رەت بکت. ئەو چارەسەرییێن بچووک و بەروەخت مینا حەبکا پاراسیتامۆلێ نە، ب کێری مرۆڤێ کورد و پرس و دۆزا وی ناھێن، بەلێ چو ئالتەرناتیڤێن دی نابینت، ژبەر وێ یەکێ ھەرتم دەخیل و خوەگرتییێ سەردەستانە.
کونترادکسیۆن:
گەرەکە ئەم تشتان ژ ھەڤدوو جودا بکن. گەلۆ کلاسیک ل بال کوردان کیژان رامانێ ددت؟ رامانا دەمی یان یا تێگەھی؟ ئێک ژ جوداھییێن سەرەکە د ناڤبەرا کلاسیک و نووخوازییێ دە ئەوە کو نووخوازییێ شیا سینۆران ببەزینت ب تایبەت سینۆرێن ئەقل، خوەزا و دینی. مە گرتی ئەحمەدێ خانی کلاسیکە وەک کو ھندەک ئەدیب و نڤیسکارێن مە ھزر دکن، ئەرێ خانی شیایە ئەقل، خوەزا و دینی ببەزینت؟ نەشیایە، واتە نە نووخوازە. وەکو کلاسیک ژی ھێژایە ئەم وەکو ئێستگەە راوەستن و ھندەک پرسان بنەرخینن. خانی ل جھەکی دبێژت: "ئەز مامە د حیکمەتا خوەدێ دە … کرمانج د دەولەتا دنێ دە" حیکمەت ب تێگەھێن جودا جودا دھێتە فامکرن، بەلێ ئەو ب خوە "فیلۆسۆفی" یە. لێ مەبەستا خانی تەیۆسۆفی Theosophy یە، ئانکۆ فیلۆسۆفییا دینی و ئیلاھی، ب مەسەلێن دینداری و ئاینان ڤە گرێدایی یە. بەلێ پرسا کوردان پرسەک دونیایی یە،ئانکو "فیلۆسۆفی" یە، لێ حیکمەتا خوەدێ پرسەک دینی یە ئانکو "تەیۆسۆفی" یە. پاشی خانی ب خوە ل جھەک دی دیار دکت کو پرس دونیایی یە "فیلۆسۆفی" یە و سەدەمێن داگیرکرن و دابەشکرنا کوردان ب نەبوونا تیفاق و ئینقیادێ ڤە گرێددت دەمێ دبێژت "گەر دێ ھەبووا مە ئیتیفاقەک... ڤێکرە بکرا مە ئنقیادەک"، ئانکو نە حیکمەتا خوەدێ یە، لێ بەلێ سەرئەنجاما پراکتیزا ئەقلێ کوردی یە. ل جھەک دی، ئەو پرسیارێ ژ خوەدێ دکت، کانێ چما ئبلیس ژ بەر دەرێ خوە کر مەردوود، ئانکو ڤەگەراند؟ "وی سوجدە نەکر بۆ غەیری مەعبود.... گێرا تە ژ بەر دەرێ خوە مەردود" واتە خانی دبت کەسەک ھیومانیزم، نە تاگر، کو ئەقل بکارھینا، بەلێ بەری نھا گۆتبوو: "ئەز مام د حیکمەتا خوەدێ دە..." واتە ئەقلی غائیب دکت و پەنایێ بۆ قەدەرێ (ھێزا غەیبی) دبت. ئەز ڤێ وەک کونترادکسیۆن دبینم بەلێ ژ قیمەتا خانی کێم ناکت. ئەڤ باوەرییەکا کەساتی یە، لێ مافێ مە ھەیە ئەم پرسیارەکێ بکن: گەلۆ خانی سەر ب کیژان دبستان یان رێبازا ئەدەبیاتێ ڤە بوو؟ مەبەستا من قووناغێن دەمی نینە، بەلێ مەبەست وەک تێگەهـ و ئەسێنس.
رەوشەنبیر / نە رەوشەنبیر:
مەرج نینە ھەر رەوشەنبیرەک ئەدیب بت، لێ گەرەکە ھەر ئەدیبەک، نڤیسکارەک، رەوشەنبیر بت ب تایبەت ھەگەر پرۆفیسیۆنال بت. بەلێ دیارە ل ل جەم مە کوردان تەڤلھەڤی دبوارێ ئاماتوور (ھاوی) و پرۆفیسیۆنال (محترف) ژی دە ھەیە. بۆ نموونە، ل جیهانا رۆژئاڤا نێزیکە ل هەر تاخەکی تیپەکا موزیکێ یان شانۆیێ هەیە، بەلێ ئەو خوە وەک ئامتوور ددن ناسکرن ژبەرکو پراکتیزا ئارەزوویا خوە دکن، نابێژن ئەم هونەرمەندن. بەلێ ل کوردستانێ کچەک یان کورەک دێ هێت و هێژ نۆتێن موزیکێ نزانت، دێ ب هونەرمەندێ /هونەرمەندا کورد و کوردستانێ هێتە بناڤکرن وەک وی سترانبێژی (کو ژ سترانبێژێن هەری ناڤدارن ل دەڤەرێ) پرسیار ژێ هاتییە کرن کا ئەو هونەرا کوردی چاوا دبینت؟ وی گۆت: هونەر خوەشە! ئەڤە مەهزەلەیا ئەقلێ کوردی یە. پرسیار ئەوە کانێ رۆل و فانکسیۆنا رەوشەنبیری، هونەر و ئەدەبیاتێ و باندۆرا وان ل سەر وان جۆرە کارێکتەران؟ ب هەر حال، د دۆرهێلێ هەیی دە ئەدیب و نڤیسکار ئەون یێن کو دنڤیسن، ب کیژان ئاستی خوە پێشکێش بکن نەخەمە، گرینگ ئەوە کو ناسناڤەک دانە خوە. ئەڤە ل جەم چو مللەتان نینە، ژبەرکو ب چاڤەکی مەزن ل پرسا رەوشەنبیری دنێرن، د ژیانێ رە دەربازی وێ دبن، بەلێ ئەم ب چاڤێ خوە لێ دنێرن و د کاغەزان رە دەربازی وێ دبن. د پەرتووکا جۆرێن رەوشەنبیری دە یا نڤیسکار ئیدوارد سەعید، ل سەر زارێ نڤیسکار چارلز رایت میلز ھاتییە کو "ئەو رەوشەنبیرێ کو وەک ھزر و رامان خوە ب قیمەتا راستی و حەقییێ ڤە گرێنەدت، ئەو ناگەھت ئاستێ بەرپرسیارییا ئەزموونێ". ل ناڤا ھندەک مللەتان جۆرەک ژ رەوشەنبیران ھەیە دبێژنێ رەوشەنبیرێ بلند. ھەگەر ھەلویستێ وی ئەکتیڤ بت ھینگێ ئەو دکارت جیلەکێ ئاڤا بکت، ژخوە ھەگەر ھەلویستێ وی پاسیڤ بت، دێ بیتە سەدەمێ تێکدانا جیلەکی. گەلۆ مە رەوشەنبیرەک وەسا بلند ھەیە کو جیلەکی ئاڤا بکت؟ ژ سەرھلدانا بوھارێ وەرە جیلەک بێ ناسنامە پەیدا بوویە، ھەست ب ھاڤیبوونێ دکت، ئێک ژ سەدەمان نەبوونا رەوشەنبیرێ بلندە ب ھزرا من، کو جارنا ژ ناڤ ئیلیتایێ (نخبە) سەری ھلددت. د ھەر دەور و زەمانی دە تەخا ئیلیتا ئینسیاتیڤکارە، ب تایبەت د بوارێ پرسێن زیندی و چارەنڤیسساز دە، ئەرکێ وێ ئەوە. بەلێ دیارە ل ھندەک جهـ و زەمانان ئیلیتا وی ئەرکی کانسل دکت و خوە ب ھندەک بوویەر و رەفتارێن دی ڤە مژوول دکت. ھیگلی ژمێژا گۆتییە کو ب تنێ د جڤاکێ نەساز دە مرۆڤ بوھایێن مەزن بگۆری بوویەر و رەفتارێن بچووک دکت. ئیلیتایا بەرپرسیار کو خوەدان پرەنسیپ و مۆرالە، دکارت ب ھێزا خوە (زانین) ھندەک ئاراستەیان بۆ نەتەوا خوە دیار بکت و نەخشەرێکێ ئەندازە بکت ب تایبەت ل دەمێن پێدڤی ھەروەک نھا. ل کوردستانێ ئەڤ پرسە ھێژ مژدارە. پتر ژ نەتەوەکێ ل کوردستانێ ھەنە، بەلێ کانێ ئیلیتایا وان؟ ھەگەر ھەبت، نەخوە چما بەرپرسیارییا خوە یا دیرۆکی و ئەتیکی پراکتیزە ناکت؟ دبت ھەبوونا وان فۆرم و ھەژمار بت، واتە ھەبوونەک پاسیڤ، نەبوویە خوەدان باندۆر و کارێگەری. ل شوونا کاتیگۆریزەکرنێ، دوولایەنکرن ھەیە، ئەڤە ژی نیشانا نەبوونا ناسناما جڤاکی ددت، کو ب حوکمێ ئەسێنسا تەڤگێرێن "دینی، کولتووری و سیاسی" جڤاک بەر ب دوگمایێ Dogma دچت، بەرھەڤ نینە بۆ گوھۆرینێ، بەرھەڤ نینە بۆ وەرار و گونجاندنێ و ژبەرھندێ تەخا ئیلیتا نکارت زوو ب زوو خوە راگەھینت یان ب کێمێ خوە ئێکلا بکت. کارەساتە کو مرۆڤ سەر ب دینەکی، یان جڤاکەکی، یان حزبەکی ڤە بت و چو ژێ نزانت یان ماف نەبت ل سەر بئاخڤت و رەخنە بکت. بەھرا پتر ژ "رەوشەنبیرێن" مە وێ جورئەتێ، یان مافی، نادن خوە کو دەربارێ مەسەب، دین، حزب و ئیدۆلۆژییان بئاخڤن. بێجورئەتی ب خوە نەرەوشەنبیری یە. ئەو ھزر دکن کو کارێ وان پەسندانا یارێ یە، کەزی و بسکێن وێ، سینگ و بەرێ وێ، بەلێ ئەڤە نۆستالیژی یە د ھەلبەستێ دە، نە رەوشەنبیری یە و نە ژی دیسکۆرسا رەوشەنبیرییێ یە. دبت ھەتا رادەکی "نڤیسەرێ ئاماتوور" بەھانە و ئارگومەنت ھەبن ب تایبەت ھەگەر ئەو کەس ژبیرکری بت، یان د دەستپێکا خوە دە بت. بەلێ کەسێ کو ب سالان دنڤیست و خوە وەک "رەوشەنبیر" ناس دکت و خوە ژ تەخا ئیلیتا دھژمێرت کو "پرۆفیسیۆنالە" چو بەھانە و ئارگومەنت بۆ وی نینن و چو کەس نکارت میھدەرڤانییێ ژی بۆ وی بکت.
ئیلیتا:
ھەر نەتەوەکا ھەبت خوەدان چەند بنەما یە. ھندەک کەس ھەولددن وان بنەمایان بپارێزن و ب ھەمی ئالاڤێن خوە کار بۆ دکن، بەلێ ھندەک کەس ژی ب ناڤێ خەبات و یاخیبوونێ، یان نووخوازی و ئۆپۆزسیۆنێ وان بنەمایان ھەلدوەشینن. ھەردوو جوین ل گۆر زانین و بەرژەوەندا خوە، ل گۆر ئەرک و ئینتیمنائا خوە، رەفتار دکن. بەلێ ئیلیتا چ بکت؟ مادەم کو ئیلیتا یە، نەخوە چێنابت دگەل جوینەکێ بت، یان تاگرێ جوینەکێ بت. گەرەکە ب ئاوایەک سەربخوە ھزر بکت و پرۆژێ خوە پیشکێش بکت ژبۆ کو مسداقییەتا خوە بپارێزت. مەبەستا من ئەو نینە کو بێدەنگ بمینت، یان ئانارشیزمێ (فەوزایێ) پەیدا بکت، بەلێ بلا دەست ب ئیندیکسیۆنێ (استقراء) و لێگەریانێ بکت، دەستێ خوە دانت سەر برینێ و ئالتەرناتیڤ، چارەسەری، ئینسیاتیڤ و پرۆژەیان پێشنیاز بکت. بلا ھەرکەس خوە رەوشەنبیر ل قەلەم بدت، بەلێ بلا مافێ ڤێ پرسیارێ بدت مە: کانێ ئینسیاتیڤ و پرۆژێ تە؟! مرۆڤ ئازادە د ئاڤاکرنا خوە دە، لێ ب حوکمێ ئۆرگانیبوونێ و ژیانا جڤاکی، ھندەک تشت ھەنە وەک گۆتن، کریار، رەئی و رەفتار ل گەل دەمی دبن بەشەک ژ کولتوورێ وی مرۆڤی. ئەو کولتوور دبت ئاستەنگ و بەربەست د رێکا ھزرکرنا وی دە. پرسیار ئەوە کانێ ئەو مرۆڤە چو بکت؟ ھەول بدت خوە رادەستی وی کولتووری بکت، یان ب ئێکجاری یاخی ببت و رەت بکت، یان ژی پەنایێ بۆ ھێزەکا دی ببت ھەروەک ئیلیتایێ؟ ئەو ب خوە پێدڤی بوو ئیلیتایێ ھەولدابا کو ئەو کولتوورە نەببا ئاستەنگ و بەربەست. بەلێ مادەم کو بوو، نەخوە ئەو ئێک رامانێ ددت: کو ئیلیتا نینە، یان ھەگەر ھەبت ژی لاواز و پاسیڤە، نەبوویە خوەدان باندۆر و کارێگەری وەک کو من بەری نھا گۆتی. ڤێ گاڤێ ژی ل کوردستانێ، تاکەکەسێ کورد ھەست ب فشارەکا ئێکجار مەزن دکت: فشارا سیاسی ژ ئالێ دەستھەلاتا سیاسی، فشارا دینی ژ ئالێ زەلامێن دینی، ھەروەسان فشارا جڤاکی ژ ئالێ ئیدۆلسێن جڤاکی. د ڤان بیست سالان دە، گەلۆ ھەگەر ئیلیتایەک ھەبت، ما نە لازمە کارەک ب ستۆیێ خوە ڤە گرتبت؟ بۆ نموونە، ھەتا کیژان ئاستی باندۆرا وێ فشارێ ل سەر تاکەکەسێ کورد کێم کرییە؟ کەسێن رەوشەنبیر ژی ئەندامن ژ ئیلیتایێ، لێ یا سەیر ئەوە ل کوردستانێ رەوشەنبیر ھەنە - وەک ئەو دبێژن - بەلێ ئیلیتا ب خوە نینە! ھەتا نھا ژی ھێژ پێناسەکا دیارکری بۆ کەسێ رەوشەنبیر و کەسێ نەرەوشەنبیر نینە! ھزرەکا بەربەلاڤ ھەیە، کو ھەرکەسێ چوویە دبستانێ و قەلەمی بزانت ئەو رەوشەنبیرە و ھەرکەسێ نەخواندەوار بت ئەو نەرەوشەنبیرە. ئەڤە سادەترین ئاوایێ ھزرکرنێ یە، بسەردەبرنەک مەزنە،کوژتنا رامانا پەیڤ و زاراڤانە. تێکھەلکرنەکا مەزن د ناڤبەرا ئیدیۆمێ خواندەوار و رەوشەنبیر دە ھەیە. ژبەر رەوشا جڤاکێ کوردی و سترەکتوورا وی، ھەرکەسێ کو بزانت بخوینت و بنڤیست خوە ب رەوشەنبیر ل قەلەم ددت. بۆ نموونە، فەرمانبەرێن دەزگەھان، رۆژنامەگەر و مێدیاکار، ھونەرمەند و دەنگبێژ، نڤیسکار و ھەلبەستڤان، مامۆستا و کارگێر، کادر و ئەندامێن حزبی و...ھتد، ھەمی خوە ب رەوشەنبیر دزانن! ھەگەر وەسان بت، نەخوە کوردستان (کو ھێژ نەبوویە دەولەت) دبت ئێکەمین وەلات بۆ رەوشەنبیران ژبەرکو ھەژمارا وان قیاسی یە وەک موقارەنە دگەل ھندەک وەلاتێن رۆژئاڤا. ب تنێ ل پارێزگەھا دھۆکێ ھەژمارا ئەندامان ل سازییەک وەک ئێکەتییا نڤیسکارێن کورد دگەھت نێزیکێ سێسەدان بەلێ هەژمارا ئەندامێن ئەکتیڤ ب تایبەت ل دەمێ سەمیناران ژ هەژمارا ئەندامێن ژۆرێن قومار و دۆمینێ دەرباز نابیت، ب تنێ ل رۆژا هلبژارتنێ رەفدە رەفدە ئامادە دبن و ب دەنگێ خوە یێ کو ب درێژییا رۆژگارێ غائیب جارەنڤیسێ سازییەک وەها دەستنیسان دکن. وەکی دی، سێ بەهرێن کار و جالاکییێن دەوری خواندنا هەلبەستێ و چیرۆکێ یە، بەلێ هەتا نها هێژ دیدارەکا هزری، فیلۆسۆفی یان رەوشەنبیری نەهاتییە ئەنجامدان هەرچەندە داخواز هاتییە کرن ژی. بابەتێ مە نە هەلسەنگاندنا سازییەکا وەکو ئێکەتییا نڤیسکارانە، بەلێ مادەم کو هەیە گەرەکە ئەم ب پرسیار، رەخنە و هەلویستان مەرد بن دا کو بەشداری پێشخستنا سازییێ ببن، دووری روحا نەڤیانێ و ئاڤاکرنا تەوژمان و پارازتنا بەرژەوەندێن وان تەوژمان. هەروەسان، ل سەندیکا رۆژنامەنڤیسێن کوردستانێ هەژمارا ئەندامان دگەهت نێزیکێ ھزار و دووسەدان و ل سەندیکا ھونەرمەندان پتر ژ ھزاران. ئەڤە ھەبوونەک ھەژماری یە، بەلێ مافێ مە ھەیە ئەم پرسیارا ھەبوونا ئەتیکی و بەرپرسیاری بکن، ھەروەسان پرسیارا ئاستێ کەد و بەرھەمدانا ئەپستمی یا وان ھەموو ئەندامان بکن؟ ھندەک کەس ھزر دکن ئەو رەوشەنبیرن، بەلێ دەمێ تۆ پرسیارێ بکی، بێژی: تۆ ژ کیژان جۆری رەوشەنبیرانی؟ مخابن نزانت! ب تنێ دزانت کو رەوشەنبیرە چونکی خوە دگەل کەسێن سادە و ساکار، کەسێن نەخواندەوار، ھەڤبەر دکت. یان ژی ھەگەر تۆ پرسیار بکی، بێژی فانکسیۆنا تە وەک رەوشەنبیر چی یە؟ یان کانێ پرۆژێ تە یێ رەوشەنبیری؟ دوور نینە خوە ل حەفکا تە بدت و د ئاستێ ئەخلاقی دە بگەھت پلەیا ھەری نزم. مخابن کو ل دەڤەرا مە، رەوشەنبیری وەک کۆنسێپت بوویە سینۆنیم بۆ جڤاتێن (گەعدێن) قومار و ڤەخوارنا مەیی و چو کەسێ بڤێت رەوشەنبیر بت لازمە بەری هەرتشتی وان هەردوو کاران بکت. ئەڤە بوهژینە د زاتێ خوە دە و ڤەقەتیانا ژ پرەنسیپێن سەرەکە یێن رەوشەنبیرییا مرۆڤبوونێ، لەورا ژی خەلکێ مە باوەرییا خوە نەدایە کەسێن وەسان و چو ئەرک و بەرپرسیاری بۆ وان نەهێلاینە. ڤەخوارنا مەیی یان قومار پرسەک کەساتی یە، ماف و ئازادییا وی کەسی یە، بەلێ کەسێ کو هەرشەڤ ب وان رەفتاران راببت تۆ بێژی ببت خوەدان پرۆژەک رەوشەنبیری و ئەدەبی، کو نها ژ هەر دەمەکێ پتر مللەتی پێدڤی پی هەیە؟ کەسێن وەسان هزر دکن کو وان رەوشەنبیری خلاسکرییە و هەموویێ دزانن، یان ژی بیزار بوونە ژ رەوشێ و گوهۆرینێ ئەڤجار خوە رادەستی بەخت و بارێ "بتلی" و "وەرەقێ" کرییە. پارسال من گۆتە نڤیسەرەکێ دەڤەرێ تە جو ماف نینە ل سەر نڤیسارێن من بەرسڤێ بدی، دزانی چما؟ جونکی تۆ پێنج شەش کاران دکی و ل دوماهیکا شەڤێ ژی دەست ب قومارێ دکی، نەخوە کەنگی دخوینی؟ کەسێ نەخوینت بلا نەنڤیست ژی. یا راست ب نێ سەرێ خوە هەژاند. ئەڤە زولمەکە د دەرحەقا کەسێن نەخواندەوار دە، ئەو د رەوشەکا ئاوارتە دە ژیاینە، ب ھندەک کار و کریارێن دی ڤە مژوولن و ئیدیعائێ ب رەوشەنبیرییێ ناکن. ھندەک جاران ل دەمێ قەیرانان ئەو گازندان دکن، دبێژن: کا رەوشەنبیرێن مە، چما بێدەنگن، ب چو ڤە مژوولن؟! مافێ وان ھەیە ڤێ گازندێ بکن ژبەرکو ھندەک کەسان ناڤ ل خوە داینە و وەک رەوشەنبیر خوە رادگەھینن بەلێ ھێژ فانکسیۆن و بەرپرسیارییا خوە نزانن. دیارە ئەو کەس ب تەیۆرا "ئانتونیۆ گرامشی" داخبار بوونە. ئەو دبێژت ھەرکەس ھەتا رادەکی رەوشەنبیرە، بەلێ نە ھەرکەس دکارت ب فانکسیۆنا رەوشەنبیری رابت. گرامشی رەوشەنبیران کاتیگۆریزە دکت بۆ دوو جۆران، رەوشەنبیرێ تەقلیدی و رەوشنبیرێ ئۆرگان. جۆرێ ئێکێ ئەوە کو قەلەمی دزانت، د ھەمان بازنەیی دە ل دۆر خوە دزڤرت وەک مامۆستا، فەرمانبەر، مەلا، رۆژنامەگەر و ...ھتد. ئەڤە کاروانەکە ژ جیل بۆ جیلەکێ ھەمان کاری دکن و ھەمان پەیامێ رادگەھینن، لەورا ناڤێ وان رەوشەنبیرێن تەقلیدی نە. بەلێ رەوشەنبیرێ ئۆرگان، ئەوە کو ب ئاوایەکی ئێکسەر ب دام و دەزگەھەکێ ڤە گرێدایی بت. ھەروەسان ب سازی و دامەزرینگەھەکی ڤە، خەما وی یا سەرەکی پارازتنا بەرژەوەندییا وی جھی یە. ھەگەر ئەم ڤان ھەردوو جۆران بکن پیڤان، نەخوە ل کوردستانێ ھەردوو جۆر ھەنە. بەلێ ئەڤە دیاردەکا گەلەکا کەڤنە، سال ب سەرڤە چوون و ئێدی مللەت ل ھندەک جۆرێن دی دگەرن ژبەرکو رەوشەنبیرێ تەقلیدی و یێ ئۆرگان وان مللەتان تێرناکن، نکارن پەردێ ژ سەر راستییان ھلبدن و تایێ حەقییێ بگرن، نکارن ببن خوەدی زانینەکا بەرفرەە کو ئالتەرناتیڤان پەیدا بکت و ب ھزر و فیلۆسۆفییا خوە، ب ھەست و ئیدراکێن خوە، ببن خوەدان پلان و پرۆژە کو بەرژەوەندا گشتی بپارێزن. دەربارێ سەرکارێ رەوشەنبیران سارتەر دبێژت سەرکەڤتنا رەوشەنبیران سەرکەڤتنا جڤاکی یە و سەرنەکەڤتنا وان سەرنەکەڤتنا جڤاکی یە. نھا دیاردەیەکا دی ل کوردستانێ پەیدا بوویە ئەز دکارم ناڤێ وێ بکم بێزاری (ڕستیاء) ب تایبەت ل جەم ھندەک کەسێن خوەدان قەلەم یان باشترە بێژم رەوشەنبیرێن تەقلیدی، ئەو ژی ئەڤە یە: ئەو ب خوە ئەندام و تاگرێن سازی یان دامەزرینگەھەکی نە و د ئەینی دەمی دە گازندان ژێ دکن. مافێ ھەرکەسێ ھەیە گازندان بکت و نەرازیبوونا خوە دیار بکت، کەسێ رەوشەنبیر و کەسێ نە رەوشەنبیر ھەردوو گازندان دکن، فەرق ئەوە کو یێ ئێکێ گازندا وی پرۆژە یە، بەلێ یێ دوویێ گازندا وی ب تنێ ئاخاڤتنە. نابت کەسێ رەوشەنبیر درێغی و لاوازییا دەستھەلاتێ بۆ خوە بکت بەھانە دا کەیسێ خوە ببینت و گازندان بکت، بەلێ ھەگەر راست دبێژت بلا خواندنێن رەخنەیی و پرۆژان ئامادە بکت. گازندە شەفاعەتێ بۆ بێھەلویستییێ ناکن.
بەرپرسیارییا دیرۆکی و ئەتیکی:
مادەم کو مرۆڤی پەیوەندییەک راستەراست دگەل ژیانێ و دیرۆکێ ھەیە، نەخوە مافێ وی مرۆڤی ھەیە کو د دیرۆکا تێگەە و پێکھاتان بگەھت. لێ، مرۆڤێ کورد چ جۆرە فامەک بۆ دیرۆکێ ھەیە؟ مرۆڤ دناڤ کاودانێن خوە و یێن جڤاکی دە دیرۆکا خوە چێدکت، ئەو کاودان کەفیلن کو گەوھەر و کەساتییا مرۆڤی پێک بھینن. پەیوەندی یان ھەڤبەندییا مرۆڤی دگەل وان کاودانان نە سابیتە، بەلێ دینامێکێ یە و بەرھەڤە بۆ گوھۆرینێن دورھێلی و دورھێل ب خوە ژی پرۆسێسە و ب ھۆکارێن ئوبجەکتیڤ و سەبجەکتیڤ ڤە گرێدایی یە. مرۆڤ بوونەوەرەکی زیندی یە چونکی بوونەوەرەکێ ھزری یە، خوەدان دەماغ و ئەقلە. ب سایا ئاوایێ تێگەھشتنێ و سەرەدەرییێ بۆ دیرۆکێ و بوویەرێن وێ، ھەتا نھا دناڤا جڤاکێ کوردی دە، ژیان ب تنێ پراکتیزەکرنە. ئەو نە بەسە، بەلێ فامکرن و چاواتییا ئیدراکا پراکتیزا ژیانێ دکارت ھەتا رادەکی رێکخستنێ پەیدا بکت. مە جڤاک، دیرۆک و ماددە ھەیە، بەلێ پروگرێس د بوارێ ماددێ ب تنێ دە یە ھەرچەندە بەرھەمدان ب خوە کێمە لەورا ئەم نکارن ناڤێ وێ بکن فولۆسۆفییا ماددی، بەلێ ئەم دکارن بێژن کولتوورێ ماددی. ب سایا وێ پروگرێسا ماددی - کولتوور نەکو فیلۆسۆفی - پەیوەندی ژی پێش دگەڤن و ل گۆر وان پەیوەندییان تایبەتمەندی ژی پەیدا دبن و ھینگێ مرۆڤێ کورد - ھەگەر بخوازت - دکارت خوە نوو بکت. گەلۆ، ما پروگرێسا مادی دکارت پروگرێسا جڤاکی پەیدا بکت؟ لێ کیژ گرینگترە؟ ب ھزرا من پروگرێسا رەوشەنبیری گرینگترە ژبەرکو ئەو ھزر و روحا مرۆڤی بەر ب سابلیماسیۆنێ/ بلندبوونێ دبن ھەتا کو دگەھن ئاستێ ئاڤاکرنا مەملەکەتا ئازاد. ئەڤ خواندن و راڤە، بەرێ مە ددت راستییەکا دیرۆکی، کو مرۆڤێ روژھەلاتی ھێژ وەک مرۆڤێ سەردەمێ دێرین رەفتار دکت، ئانکو بێ بەرھەمە و کەدا غەیری خوە دخوت. خوە ھێلایە ب ھێڤیا غەیب و خوەزایێ ڤە، کێلیکەکێ ب تنێ ژی ھزر نەکرییە کا غایەت ژ ھەبوون و فانکسیۆنا وی چی یە؟ ئەرک و بەرپرسیارییا دیرۆکی و ئەتیکی یا رەوشەنبیرییا کوردی ئەوە کو د ھەر دەمەکی دە، خودان ھەلویست بت، سەوابتێن خوە بەرانبەر ھەر گوھۆرینەکا ھەبت بپارێزت و ھەول بدت کار و داناسینێن خوە، کو دینامێکی نە، ب فام و ئیدراک پراکتیزە بکت. مخابن کو رەوشەنبیرییا کوردی د گوھێ کایی دە نڤستییە، ھای ژ بایێ فەلەکێ نینە. بێدەنگییا رەوشەنبیرییێ ژ نەبوونا پرۆژە و دیسکۆرسا وێ یە، ھەگەر ئەو نەبن نەخوە ھەبوونا رەوشەنبیرییێ ب خوە پرسیارەکە و جھێ گۆمانێ یە.
داوی
تێبینی//
1- من رووبەرەک دایە پرسا ئەدەبیاتێ ژی ژبەرکو رەوشەنبیری ل دەڤەرێ نەبوویە خوەدان فرێمەک تایبەت بەلێ بەلکی تێکهەلکرنەک دناڤەرا رەوشەنبیری و ئەدەبیاتێ دە هەیە.
2- سوپاسییەک تایبەت بۆ برا و نڤیسکارێ زێدە عەزیز عیسا تاهر کو پێدەچوونا ڤێ نڤیسارێ کرییە، من ژێ خوازتبوو کو ئەو ڤێ نڤیسارێ بخوینت بەری کو بەلاڤە بکم، هەروەسان ب ناڤ بکت. ئەوی دوو ناڤنیشان پێشنیاز کربوون (لێگەریان ل رەوشەنبیرێ بلند) و (لێگەریان ل رەوشەنبیری دی) زێدەباری وێ ب هندەک تێبینییێن مفادار کەرەم دگەل من کرییە.