مه‌سه‌له چ یه؟ خواندنه‌ک سۆسیۆدیرۆکی بۆ سیسته‌مێ سیاسی ل رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا
11/07/2013 07:54
ئه‌ڤا کو نها ل رۆژهه‌لاتێ هه‌یه، به‌ری پێنجسه‌د سالان ل ئاورۆپا هه‌بوو، کوژتن، گرتن، سته‌م، پاوان و...هتد. مرۆڤێن ئاورۆپی نه‌گۆتن ئه‌ڤه ئیرادا خوه‌دێ یه، به‌لێ ب سایا فیلۆسۆف و ره‌وشه‌نبیران زانین کو ئیرادا ئه‌کلیرۆسان (زه‌لامێن دینی) بوو. هه‌روه‌سان، نه گۆتن قه‌ده‌را مه یه و دڤێت ئه‌م پێ رازی بن، به‌لێ ب هێز و ئیراده، ب ئه‌قل و فه‌لسه‌فه هه‌ولدان وی دۆرهێلێ کو ئه‌کلیرۆسان دورست کری بگوهۆرن و هه‌تا دوماهیک ڕاده قوربانی دان. ئه‌نجام ژی بوو ئاڤاکرنا جڤاکه‌ک سڤیل، کو مرۆڤ تێده سه‌ربلند بت، هه‌ست ب هه‌بوونا خوه بکت، هه‌روه‌سان به‌رپرسیاری، ئه‌رک و مافێن خوه ناس بکت و وه‌ک کو ئه‌و بخوازت پراکتیزه بکت. شه‌ڕێن هه‌شتێ سالی و بیست سالی ب دوماهیک هاتن، دیمۆگرافی هاته گوهۆڕین، ملله‌تێن ئاورۆپی بوهایێن مه‌زن دان، به‌لێ دیسان ب سایا هزرا هنده‌ک فیلۆسۆفان، کو ژیانا خوه کرنه قه‌له‌نێ زیندیبوونا خوه، هێدی هێدی گوهۆڕین په‌یدا بوون، ئاورۆپا به‌ر ب ره‌وشه‌کا دی چوو، ئێدی ئه‌قلی ده‌ورێ خوه دیت و دیسکۆرسا سیاسی و دینی ژی هاته گوهۆڕین. فیلۆسۆفێن مه‌زن مینا مارتین لۆته‌ر، ماکیاڤیللی، دیکارت، باسکال، جۆن لۆک، گالیلۆ، برۆنۆ و...هتد، بنسترا دیمۆکراسییێ دانان و خه‌ریته‌یا که‌ساتییا ئاورۆپی، دووری باندۆرێن که‌نیسێ و ئه‌کلیرۆسان، ده‌ست نیشان کرن. ل به‌ر نۆرها هزرا وان فیلۆسۆفان، کاراوانێ فیلۆسۆفی و ره‌وشه‌نبیرییا ئاورۆپی به‌رده‌وام بوو، جڤاک به‌ر ب سڤیلبوونێ چوو هه‌تا کو هه‌یکه‌لێن مه‌زن هاتنه دامه‌زراندن. هه‌ژی گۆتنێ یه، کو یا فیلۆسۆفان پێ چێبوویی، نه که‌نیسێ و نه ژی ئه‌کلیرۆسان پێ چێبوو. مرۆڤێ ئاورۆپی یێ نها، به‌رهه‌مێ وان پێنجسه‌د سالانه، کو چه‌ندین ئێستگه‌هـ ده‌رباز کرن و د هه‌ر ئێستگه‌هه‌کێ ده شکه‌ستن و سه‌رکه‌ڤتن دیتن به‌لێ د هه‌ر ئیستگه‌هه‌کێ ده فێری تشته‌کێ نوو بوو، پتر خوه ناس کر، د هه‌ر ئیستگه‌هه‌کێ ده به‌رسڤا هنده‌ک پرسیارێن که‌ڤن دا و هنده‌ک پرسیارێن نوو ده‌ربارێ هه‌بوون و ئه‌سێنسا (ماهیة) خوه ڤه‌هاندن. به‌لێ مرۆڤێ رۆژهه‌لاتی هێژ د جهێ خوه ده راوه‌ستیایی یه، ل به‌ندا حنێره‌کێ، یان مایتێکرنه‌کا ئیلاهی یه، یان ژی ل به‌ندا قه‌ده‌رێ یه کو ره‌حمێ ب وی ببت، ئاخاڤتنا نیتشه ژبیر دکت، ده‌مێ دبێژت: مرۆڤێ ئازاد ئه‌وه یێ کو هه‌ڤسارێ قه‌ده‌را خوه بگرت.
ئه‌ز دخوازم فه‌لسه‌فا هنده‌ک فیلۆسۆفێن ئاورۆپی دگه‌ل فه‌لسه‌فا هنده‌ک زانایێن ئیسلامی ژ رۆژهه‌لاتێ به‌راوه‌رد بکم و ئاستێ باندۆرا وان ل سه‌ر خه‌لکێ دیار بکم، کا چه‌ند مفا یان زیان گه‌هاندن مرۆڤان.
فیلۆسۆفه‌ک وه‌ک مارتین لۆته‌ر ١٤٨٣ – ١٥٤٦م Martin Luther بێ کو بترست، هه‌لویستی وه‌ردگرت و ئاشکه‌راهی به‌رانبه‌ر حوکمێ که‌نیسێ رادوه‌ستت. وی دگۆت: که‌نیسێ چو په‌یوه‌ندی دگه‌ل خوه‌دێ نینه، به‌لێ رێکا هه‌ری کورت بۆ نێزیکبوونێ ژ خوه‌دێ په‌رتووکا ئنجیلێ یه ژبه‌ر کو ئنجیل ئاسمانی یه، به‌لێ که‌نیسه زه‌مینی یه. وی دخوازت ته‌خێن جڤاکی ب تۆلێرانسی سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل هه‌ڤدوو بکن و گوهـ نه‌دن که‌نیسێ ژبه‌رکو سه‌ده‌مێ سه‌ره‌کی یه بۆ شه‌ڕی د ناڤبه‌را کاتۆلیک و پرۆتستانت ده. لۆته‌ری باوه‌رییه‌کا موکم ب ئێلیتایێ (نخبة) هه‌بوو، کو پێدڤییه ئه‌و حوکمی بکت ب مه‌رجه‌کێ کو ماف و به‌رژه‌وه‌ندێن هه‌می لایه‌نێن دی بپارێزت. ئه‌وی دووپات ل سه‌ر پێشکه‌ڤتنێ ژی دکر، کو دڤێت مرۆڤ خوه دگه‌ل دۆرهێلی و گوهۆرینان بگونجینت، نابت پێگرییێ ب فه‌لسه‌فه‌یه‌ک که‌ڤنار بکت و ل سه‌ر یێن دی بسه‌پینت، نابت ژی وێ فه‌لسه‌فێ ڕه‌د بکت، به‌لێ یا هه‌ری باش تێکلکرنا وێ فه‌لسه‌فێ دگه‌ل فه‌لسه‌فا نوو یه دا کۆنفلیکت و شه‌ڕ دووباره په‌یدا نه‌بن به‌لێ پێکڤه‌ژیان و ئاشتی به‌رقه‌رار ببت. ئه‌ڤه گه‌وهه‌رێ پێشکه‌ڤتنا جڤاکێ ئاورۆپی بوو، کو خوه‌ئاماده‌کرنه بۆ پێشهات و نووهاتییان، به‌روڤاژی جیهانا رۆژهه‌لاتێ، کو هه‌رده‌م ب رابردوویی دخوڕن و چو بۆ ئه‌ڤرۆ و داهاتوویێ خوه ناکن.به‌لێ حه‌سه‌ن ئه‌لبه‌نا، ئێک ژ ته‌یۆریزه‌که‌رێن ئیسلاما سیاسی، ب توندی ل هه‌مبه‌ر ئازادییا که‌ساتی ڕاوه‌ستییا و هه‌ر بزاڤه‌کا دینی هه‌با، ته‌نانه‌ت بیانی ژی با، ئه‌وی به‌رهه‌نگارییا وێ دکر و دگۆت هه‌موو باتلن ب تایبه‌ت بزاڤا ته‌بشیری یا کریستیانی. ئه‌وی ب خرابی باسێ دینی کریستیانی دکر و بوو سه‌ده‌م کو گه‌له‌ک که‌سێن کریستیانی وه‌ک ریاکسیۆن ب هه‌مان ئاوایی باسێ دینێ ئیسلامێ بکن. ئاخڤتنا حه‌سه‌ن ئه‌لبه‌نا دگه‌ل حه‌دیسا مه‌حمه‌د پێغه‌مبه‌ری ناگونجت ده‌مێ دبێژت: "ليس المؤمن بطعان ولا لعان ولا فاحش ولا بذئ "، هه‌ر وه‌سان دگه‌ل تێکستا قورئانێ ژی ناگونجت "ألم تر كيف ضرب الله مثلا كلمة طيبة كشجرة طيبة أصلها ثابت وفرعها في السماء ، تؤتي أكلها كل حين بإذن ربها ويضرب الله الأمثال للناس لعلهم يتذكرون ، ومثل كلمة خبيثة كشجرة خبيثة اجتثت من فوق الأرض ما لها من قرار ". ئه‌و دبێژت: "ئه‌ز حه‌ز دکم ببم مامۆستا و فێرکار، دا کو نفشێ ئوممه‌تێ فێری فه‌رمۆدێن دینێ وان بکم" ، ئه‌ڤه هزار و چارسه‌د و سیهـ و سێ سال بۆرین تۆ بێژی هێژ نفشێ ئوممه‌تێ فێری فه‌رمۆدان نه‌بوویه؟ دڤیابا ئه‌و ل سه‌ر سه‌ده‌م و ئانالیزێ ڕاوه‌ستت، کا چما هه‌تا نها فێربوون نه‌بوویه پروگرێس وه‌ک ئه‌و هزر دکت؟ فه‌رمۆدێن دی وه‌ک کو د ئایه‌تێن به‌رییا نها ده هاتین، هه‌موو ڕاسپاردا ئاشتی و حیکمه‌تێ دکن، نه‌کو هاندانا توندی و تیرۆرێ. گۆتنا وی یا ناڤدار ئه‌ڤه یه "الأسلام دین و دولة" به‌لێ ئه‌ڤه نه‌کاره (مستحیل) ژبه‌رکو دین تشته‌که و ده‌وله‌ت تشته‌ک دی یه.
ماکیاڤیللی ١٥٢٧ – ١٤٦٩ م Machiavelli ژی ئه‌ینی هه‌لویستی به‌رانبه‌ری که‌نیسێ هه‌بوو، دگۆت: نابت که‌نیسه حوکمی بکت. ئیداره‌کرنا کاروبارێن ده‌وله‌تێ ئه‌رکێ مرۆڤێن سیاسه‌تمه‌داره، نه‌کو مرۆڤێن دیندار، هه‌روه‌سان نابت ئه‌م ب ئاوایه‌کێ دیرۆکی و عاتیفی سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل پرسا ده‌ستهه‌لاتێ بکن. به‌لێ سه‌ید قوتب، کو ئه‌و ژی رێبه‌ره‌کی ئیسلاما سیاسی بوو، هزرا وی بوو بنگه‌هێ سه‌له‌فییا جیهادێ ل ناڤ موسلمانان ب تایبه‌ت ده‌مێ گۆتی "ئه‌ز دبینم کو خورتێن بهێز برێڤه دهێن، ئه‌و هاتنه دا دینێ ئیسلامێ نوو بکن هه‌روه‌ک ده‌ستپێکێ، ئه‌و ئاماده نه کوژتنێ بکن و خوه ژی بدن کوژتن". وی گه‌له‌ک ئه‌ڤ هه‌ردوو گۆتن "کوفر" و "جاهلییه‌ت" ب کار دهینان.
یا هه‌ری گرنگ، هزر و فیلۆسۆفییا فیلۆسۆفه‌ک دی یه، ئه‌و ژی تۆماس هۆبز ١٥٨٨ – ١٦٧٩م Thomas Hobbes کو پیدڤییه ئێلیتا ده‌ستهه‌لاتێ بگێرت به‌لێ نه‌هێلت ئانارشیزم په‌یدا ببت. ب هزرا من، خه‌له‌تییا کو ل میسرێ چێبوویی پشتی 25 چریا دوویێ 2011 هه‌ر ئه‌و بوو، ل جهه‌ک دی ژ ڤێ گۆتارێ باسێ وێ دێ هێته کرن. به‌لێ راشد ئه‌‌لغه‌نوشی، کو ئه‌و ژی ئێک ژ ئه‌قلێن ئیسلاما سیاسی یه، دبێژت: "ئیسلام رۆژ بۆ رۆژێ به‌رفره‌هـ دبت ژبه‌رکو دکارت به‌رهه‌نگارییا نووخوازییێ بکت" ده‌لیلێ ئاخاڤتنا وی نه ب هزر و زانستی ڤه، به‌لێ ب جلک و مه‌زهه‌ری ڤه گرێدایی یه هه‌روه‌ک ئه‌و ب خوه دبێژت "جلکێن ژنا ئیسلامی به‌لگه‌یا هه‌ری بهێزه کو ئیسلام ب سه‌ر نووخوازییێ که‌ڤتییه". ئه‌و باوه‌ر دکت کو هه‌موو ده‌ستهه‌لات، بێ ئاوارته، مافیا نه و چو خێر د سه‌رێ وان ده نینه ب تنێ ئیسلام نه‌بت. له‌ورا ژی پرۆژێ ئیسلاما سیاسی وه‌ک ئالته‌رناتیڤه‌ک دبینت. ئه‌و دخوازت ده‌وله‌تا ئیسلامێ بهێته دامه‌زراندن و به‌هانه‌یا هه‌ری ڕه‌وا ژی پرسا فلستینێ یه ژبه‌رکو ملله‌تێ ئیسلامی باش فامکرییه. ئه‌و ئیسلاما سیاسی وه‌ک هێزه‌کا قه‌بخواز بۆ رۆژئاڤا دبینت کو به‌رده‌وام به‌رهه‌نگارییا وێ دکت وسه‌رکه‌ڤتنان توومار دکت. ئه‌ڤه پرسیاره‌کێ دئازرینت: چاوان ئیسلاما سیاسی بێ زانست و پرۆژه دکارت به‌رهه‌نگار بت؟ تۆ ببی به‌رهنگار ناهێته وێ ڕامانێ کو تۆ بوویه ئالته‌رناتیڤ، دوو کۆنسێپتێن ژهه‌ڤدوو جودا نه. ئه‌و دبێژت: "هه‌موو رژێمێن رۆژهه‌لاتێ فه‌شه‌ل هینان، له‌ورا ئیسلام چاره‌سه‌ری یه" . باشه هه‌گه‌ر فه‌شه‌ل نه‌هینابن، هینگێ ئیسلام چییه؟ چما وان رژێمان فه‌شه‌ل هینان؟ ل ئاورۆپا پڕانییا رژێمان دینی بوون، به‌لێ دگه‌ل هندێ ژی هه‌ر فه‌شه‌ل هینان، ئه‌رێ ئه‌و گرانتییێ ددت کو ئه‌ینی ئه‌زموونێ ل رۆژهه‌لاتێ دووباره نه‌بت؟ نه‌خوه رژێمێ مورسی چاوان فه‌شه‌ل هینا؟! دیسان دبێژت: "هه‌رکه‌سێ کو د گه‌ل حوکمه‌تێ بت ئه‌و کافره"، ئه‌و حوکمه‌کی ئه‌بسه‌لووته و د بوارێ ژیانێ و جڤاکی ده حوکمێن ئه‌بسه‌لووت سه‌رناگرن. یا هه‌ری سه‌یر گۆتنا وی ده‌ربارێ عیراقێ یه ده‌مێ دبێژت: "عیراق ده‌وله‌ته‌ک عه‌ره‌بی یه، پێدڤییه رزگار ببت و بۆ عه‌ره‌بان بزڤرت داکو نه‌خشێ نه‌ته‌وه‌یا عه‌ره‌ب ته‌مام ببت و هه‌ڤگرتن ب سانه‌هی ببت" یان ژی ده‌مێ دبێژت: "هه‌رکه‌سێ دگه‌ل ئامه‌ریکا و ئاورۆپا کار بکت ئه‌و کافره، به‌لێ که‌سێ دژی ئامه‌ریکا و ئاورۆپا کار بکت ئه‌و موجاهیده". ئه‌و نه دگه‌ل دیمۆکراسی و پلورالیزما سیاسی یه ژبه‌رکو - وه‌ک ئه‌و دبێژت - نه د به‌رژه‌وه‌ندا ئیسلامێ ده یه: "دیمۆکراسی و ته‌عه‌دودییا حزبی دێ حه‌ربا ئه‌هلی چێکت. دڤێت ئیسلام سه‌ری ژ هه‌موویان بستینت". گه‌لۆ زره‌یه‌ک ژ فه‌لسه‌فه، تۆلێرانس، ژیان و ئازادییێ د هزرا وی ده هه‌یه؟! بنێره کا فیلۆسۆفێن رۆژئاڤا چاوان ناسنامه‌یه‌کا مرۆڤانه هه‌بوون و چه‌ند مفا گه‌هاندن مرۆڤاتییێ، به‌لێ ئه‌ڤان چ ناسنامه هه‌نه و چه‌ند مفا یان زیان گه‌هاندن مرۆڤاتییێ؟!
*
نها ئه‌م بهێن و هنده‌ک ئیماژێن دیرۆکی بدن رۆژهه‌لاتێ و رۆژئاڤا:
ل رۆژهه‌لاتێ فه‌لسه‌فه هاته تیرۆرکرن، فیلۆسۆفێن هه‌ری مه‌زن ژ ئالێ ده‌ستهه‌لاتا سیاسی و هه‌وادارێن وان ڤه هاتنه ئیهانه‌تکرن، هنده‌ک هاتن کوژتن، هنده‌ک ژی هاتن گرتن و یێن دی ژی سه‌رگوون بوون. ڤێ سه‌ره‌ده‌رییا کرێت دگه‌ل فه‌لسه‌فێ و فیلۆسۆفان، به‌رێ ده‌ڤه‌رێ دا زولوماتێ، ئیدی ئه‌قلی نه‌شیا وه‌ک پێدڤی کارێ خوه بکت، هزرێ ژی فانکسیۆنا (وظیفة) ب جهـ نه‌هینا، خواندنێ ل کێمێ دا ژ به‌رکو نڤیسکار، فیلۆسۆف و په‌رتووکان چو بوهایێ خوه نه‌مان. ل شوینا کو مرۆڤێ رۆژهه‌لاتی ببت مرۆڤه‌ک خوانده‌ڤان، هزرمه‌ند و فیلۆسۆف، بوو مرۆڤه‌کێ به‌رخوه‌ر (مستهلک) و چو به‌رهه‌م ل دویڤ خوه نه‌هێلان. باوه‌رییا وی ب غه‌یبێ و قه‌ده‌رێ زێده بوو، هه‌تا وێ رادێ کو که‌ساتییا خوه یا سه‌ربخوه ژ ده‌ستدا، بوو دیلێ وێ غه‌یبێ و وێ قه‌ده‌رێ و ل به‌خت و بوارێ ده‌ستهه‌لاتێ شه‌ڤ و رۆژێن خوه بێهووده دبۆراندن. واته، ل شوینا کو بوونه‌وه‌ره‌ک ئه‌قلی و هزری بت، بوو بوونه‌وه‌ره‌کێ ته‌وه‌کلی و قودره‌تی. ئێدی نکارت دیرۆکا خوه بنڤیست، نکارت بیردانکا خوه بدت کاری، نکارت بڕیارا چاره‌نڤیسێ خوه بدت. له‌ورا ژی، هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌کا هه‌بت دشێت ب سانه‌هی حوکمی ل وی جۆره مرۆڤی بکت، ل به‌رفره‌هییان هه‌ستێن وی (مه گۆت ئه‌قل و هزر کارێ خوه ناکن) بئازرینت و ل ته‌نگاڤییان ژی وی بترسینت. ره‌وش هۆسان به‌رده‌وام بوو، نه حه‌زاره‌ت، نه جڤاکێ سڤیل، نه ژی مرۆڤێ ئازاد په‌یدا بوو.
لێ ل رۆژئاڤایێ (ئاورۆپا) به‌روڤاژی بوو. ب سایا وان فیلۆسۆفان و هنده‌ک هه‌ڤبیرێن وان، زه‌مینه بۆ رێنسانسێ Renaissance په‌یدا بوو. ب کار و قوربانی و ئیراده رێنسانس ژی په‌یدا دبت و ب هه‌مان هه‌ول و هه‌لمه‌تان، ره‌وشه‌نگه‌ری Enlightenment دهێت و هێزێ ددت رێنسانسێ. هینگێ جڤاکێ ئاورۆپی، کو ل سه‌ر ئه‌ساسێ مرۆڤه‌ک رژد و ئازاد ئاڤابوویه، پیرگی هنده‌ک پرسیاران هات:
- گه‌لۆ مومکینه پێشکه‌ڤتن په‌یدا ببت بێ کو مرۆڤ ئه‌قلانی Rationalism بت؟
- تۆ بێژی ئه‌و جڤاکێ خوه ژبۆ گوهۆرینێ ئاماده نه‌کت و پێشوازییا نویهاتی و پێشهاتان نه‌کت، بکارت پێش بکه‌ڤت؟
- جڤاک کۆنزه‌رڤاتیڤ بمینت یان ژی باوه‌ری ب ده‌می و پرۆگرێسێ هه‌بت؟
- ئه‌م وه‌ک مرۆڤ و ئۆرگانێن جڤاکی کولتوور و ره‌وشت و تیتالان ژ ده‌ست بدن یان هارمۆنییه‌کێ دگه‌ل نووخوازییێ بئافرینن؟
- ئه‌رێ بێ پیشه‌سازی و بازرگانی، بێ دیالۆک و یێ دی، مومکینه نرخێن ژیانێ بهێنه پارازتن؟
- جڤاکی پێویستی ب پێکڤه‌ژیانێ هه‌یه یان نۆ؟
- گرینگه ئێلیتایه‌ک (نخبة) هه‌بت یان نۆ؟
- پرسا هه‌ری گرینگ، کی دکارت بوها و پره‌نسیپێن ژیان و ئه‌داله‌تێ بپارێزت هه‌گه‌ر دیمۆکراسی نه‌بت ب تایبه‌ت دیمۆکراسییا لیبرال؟ و گه‌له‌ک پرسێن دی.
به‌ری کو ملله‌تێن ئاورۆپی پێنگاڤان بهاڤێژن، ئه‌و پرسیار هه‌موو ئاراسته‌یی خوه کرن و ل گۆر به‌رسڤان خوه ئاماده کرن. ئه‌و بوو کو ئاماده‌بوونا وان ئه‌و به‌ر ب نووخوازی Modernity برن. نووخوازی که‌دا ره‌وشه‌نگه‌ری و رێنسانسێ بوو. واته، پرۆگرێس (پێشکه‌ڤتن) پرۆسێسه ئه‌ڤجار چ بازنه‌یی بت چ ژی بادایی. ئه‌و ملله‌ت خوه رادگرن، رژدن ل سه‌ر به‌رقه‌رارکرنا مافێن خوه، ئه‌و بوو هه‌تا کو ژیانا خوه یا جڤاکی ل گۆر هه‌یکه‌له‌ک ریکخستی ئاڤا دکن ئه‌و ژی پێکهاتییه ژ هنده‌ک ستوینێن سه‌ره‌کی:
- جڤاکێ پیشه‌سازی Industrialization.
- سڤیلبوون Urbanization.
- سامانگه‌ری Wealth.
- په‌روه‌رده و فێرکرن Education.
ئه‌ڤان ستوینان شیان هه‌یکه‌لێ پیشکه‌ڤتنێ ئاڤا بکن، هه‌یکه‌له‌ک کو ل سه‌ر وه‌رار و گه‌شه‌کرنا ئابۆری و جڤاکی ئاڤا ببت. وی هه‌یکه‌لی ب ده‌ورێ خوه سیسته‌مه‌ک ئاڤا کر ب ناڤێ سیسته‌مێ چینایه‌تی Class System و سیسته‌مێ چینایه‌تی ژی دیمۆکراسی به‌رهه‌مهینا ئه‌ڤجار ڤه‌گوهازت. ئه‌ڤه هه‌می وه‌ک بزاڤ و رێباز ل جیهانا رۆژئاڤا چێبوو، به‌لێ به‌رانبه‌ری وێ، کا چ ل جیهانا رۆژهه‌لاتێ چێبوو؟ به‌ری ئه‌م وی ده‌رگه‌هی ڤه‌کن، باشه هه‌گه‌ر ئه‌م ل سه‌ر ئه‌سێنسا پێشکه‌ڤتنێ راوه‌ستن و هزرا فیلۆسۆفه‌کی ده‌ربارێ وێ بخوینن. فیلۆسۆفه‌ک وه‌ک (تورغۆ 1727 – 1781 ز) پێشکه‌ڤتنێ ب سێ غایه‌تان ڤه گڕیددت:
ئێک، پێشکه‌ڤتنا ئه‌قلی. کو گرانتی یه ژبۆ پێشکه‌ڤتنێ د هه‌می بوار وبیاڤێن دی ده و ته‌رکیزا ره‌وشه‌نگه‌رییێ هه‌می ل سه‌ر وێ پێشکه‌ڤتنێ بوو، کو ئه‌قل رزگار ببت دا کو بکارت کارێ خوه بکت.
دوو، پێشکه‌ڤتنا جڤاکی، کو مرۆڤێ خوه‌دان ره‌وشت و تیتال و ناسنامه، هه‌ول بدت به‌ر ب شارستانییێ بچت و خوه نه‌کت دیلێ وان ره‌وشت و تیتالان ژبه‌رکو بوونه‌وه‌ره‌کێ سڤیل و شارستانی یه، گه‌ره‌که خوه دگه‌ل گوهۆرینان و هه‌می ئالییان بگونجینت.
سێ، پێشکه‌ڤتنا یاسادانانێ، کو بنگه‌هه بۆ چه‌سپاندنا روحا دادوه‌ری و دیمۆکراسییێ.
پرسیار: گه‌لۆ ما ل رۆژهه‌لاتێ هنده‌ک غایه‌تێن وه‌سان هه‌بوون ئه‌ڤه سه‌رێ چه‌ند سالانه؟
نه‌بوونا وان غایه‌تان دگه‌ل نه‌بوونا فۆرم و هه‌یکه‌له‌ک رێکخستی ژبۆ تێگه‌هێن ژیانێ ل رۆژهه‌لاتێ، ده‌وله‌تێ وه‌ک سیسته‌م هه‌لدوه‌شینت و ل شوینا وێ هنده‌ک هه‌یکه‌لێن دی، هۆز، بنه‌مال، حزب و ته‌وژم په‌یدا دبن، به‌لێ خه‌باتا وان ژ سینۆرێن به‌رژه‌وه‌ندا که‌ساتی نابۆرت و ژبۆ کو وه‌سان به‌رده‌وام بکت، نه‌چاره هه‌می ئالاڤان ب کار بهینت بێ کو هزره‌کێ بۆ بوها و پره‌نسیپێن ژیان و جڤاکی بکت. عه‌رشێ خوه ل سه‌ر بنگه‌هێ ئه‌سکه‌ری و ئابۆری رادئێخت و هه‌ر ئینسیاتیڤه‌کا هه‌بت ژ ناڤ دبت و هیدی هێدی سومعه‌تا خوه پیس دکت، هه‌ڤسۆزێن وێ کێم دبن، ره‌خنه زێده دبن ئه‌و موویه‌کێ ژ خوه شاش ناکت. هه‌ر گاڤه‌کا نه‌رازیبوون یان بزاڤه‌ک ژبۆ گوهۆڕینێ په‌یدا بوو ژی، ده‌ستهه‌لات په‌نایێ بۆ دیسکۆرسه‌کا ته‌قلیدی دبت و هنده‌ک زاراڤێن سته‌ور ب کار دهینت هه‌روه‌ک: ئه‌ڤه ب تنێ کۆمپلۆ (مؤامرة) یه و سه‌ری ناگرت، ئه‌ڤه بزاڤه‌کا لاوازه و ده‌ستێ ده‌ره‌کی دگه‌له، ئه‌ڤه خیانه‌ته، ئه‌ڤه هه‌ولدانه‌کا ساڤا یه چه‌ند که‌سێن بێ وه‌ج پێ رادبن و بێهووده یه و... هتد. به‌لێ دیرۆک تشته‌ک دی دبێژت و باشترین نموونه ژی هنده‌ک وه‌لاتێن عه‌ره‌بی وه‌ک لیبیا، میسر، سووریا و... هتد.
شۆره‌شا 25 چریا دوویێ 2001 که‌دا هنده‌ک بزاڤ و لڤینێن میللی و جڤاکی بوو. گه‌نج و لاو (کو ده‌ستهه‌لات ب جاڤه‌کێ کێم ل وان دنێرت) دینه‌مۆیا وێ شۆره‌شێ بوون. گه‌نج و لاو، ئانکو نفشێ مۆدێرنیتێ و جیهانگێرییێ، نفشێ فێسبوک و تویته‌رێ، نفشێ ئازادییێ. ل ده‌ستپێکێ رژێمێ میسرێ - رژێمێ توونس و لیبیا و یه‌مه‌ن و سووریا ژی - هزر دکر کو هنده‌ک تۆلازێن خوینگه‌رمن، سه‌رگه‌رمن، ئه‌زماندرێژن و ب هنده‌ک فه‌لسه‌فه و دروشمان داخبار بوونه و پێویست ناکت ب جددی بهێته وه‌رگرتن. ئه‌ڤه خواندنه‌کا دیماگۆج و ئه‌رۆگانت بوو، کو رژێما میسرێ بۆ بزاڤا گه‌نج و لاوان و دۆرهێلێ وێ هه‌یامێ کری. باوه‌رییا خوه هه‌می دایه خوه و هێزا خوه یا ئه‌سکه‌ری و ئابۆری، به‌شه‌ک بچویک ژ وێ باوه‌رییێ نه‌دا گه‌نج و لاوان و بوویه‌ران، تڕانێن خوه ب ئاخاڤتن و کریارێن خه‌لکه‌کێ دکر، به‌لێ چونکی رژێمه‌ک دووری فه‌لسه‌فێ یه و چونکی فه‌لسه‌فه ب ده‌ستێ رژێمێن وه‌سان هاتبوو تیرۆرکرن (وه‌ک من ل ژۆر گۆتی) نزانی کو د پێرسپه‌کتیڤێ فه‌لسه‌فی ده نابت مرۆڤ تڕانێن خوه ب ئاخاڤتن و کریارێن یێن دی بکت. ئارمانجا وان گه‌نج و لاوان، به‌رجه‌سته‌کرنا روحا دیمۆکراسی و دادوه‌رییێ بوو، کو ئێدی هه‌ست ب هه‌بوونا خوه د وه‌لاته‌ک ئازاد و د جڤاکه‌ک پێشکه‌ڤتی ده بکن. ئه‌و بوو کو رژێمێ حوسنی موباره‌کی هه‌لوه‌شیا. وێ زڕه هیزا مه‌زن، کو سه‌همه‌ک مه‌زنتر ئیخستبوو د دلێ مرۆڤێ میسری ده، نه‌شیا ل هه‌مبه‌ر ئیرادا گه‌نج و لاوان خوه ڕاگرت. پشتی کو هه‌تکا رژێمێ چوویی، ژ نوو بۆ دیار بوو کو ئه‌و گه‌نج و لاو نه کاله‌ڤاژن، نه ئه‌زماندرێژن وه‌ک کو راپۆرتێن ئاسایش و پارازتنێ وه‌سان دگه‌هاندین.
خوانده‌ڤانێ هێژا، دگه‌ل داکه‌تنا رژێما حوسنی موباره‌کی، ده‌ستپێک و دوماهیک هه‌ردوو په‌یدا بوون. میسر وه‌ک ده‌وله‌تا زه‌لامه‌کی، ده‌وله‌تا ئه‌سکه‌ر و پارازتن و پۆلیسان، ده‌وله‌تا زیندان و گرتیگه‌هان، ده‌وله‌تا پێشێلکاری و چه‌وساندنێ، ده‌وله‌تا نه‌یاسایێ ب دوماهیک هات و هێدی هێدی زه‌مینه و ئاتمۆسفێره‌ک ئازاد په‌یدا دبت. ب هزرا من، خه‌له‌تییا ستراتیژیک یان کوژه‌ک ب ڤی شێوه‌یێ ل خوارێ بوو:
پشتی داکه‌تنا رژێما حوسنی موباره‌کی و په‌یداکرنا زه‌مینه و ئاتمۆسفێره‌ک نوو و ئازاد، دڤیابا له‌ز نه‌هاتبا کرن ب تایبه‌ت ژبۆ هلبژارتنان. هلبژارتن به‌ری ده‌مێ خوه هاتن و میسر به‌ر ب تۆنێله‌ک ته‌نگ و تاری برن. راسته هلبژارتن شێوه‌یه‌که ژ شێوه‌یێن دیمۆکراسییێ، ژ خوه دیمۆکراسییا دیرێکت ئه‌وه، به‌لێ وه‌عی دیمۆکراسییێ نه‌بوو له‌ورا پشتی هلبژارتنان دیمۆکراسی هاته تێکدان. ئه‌م ژبیر نه‌کن، کو ئێلیتایێ (نخبة) ده‌ستهه‌لاتا حوسنی موباره‌کی ب دوماهیک هینات، ئارمانجا وان ئازادی، دادوه‌ری، پێشکه‌ڤتنا جڤاک و ژیانێ بوو ل گۆر پره‌نسیپێن سه‌رده‌می (مۆدێرنیته و جیهانگێری)، به‌لێ چ قه‌ومی؟! د هلبژارتنان ده و ژبه‌ر نه‌بوونا وه‌عییێ سیاسی و ره‌وشه‌نبیرییا دیمۆکراسی و ده‌نگدانێ، پڕانییا ملله‌تی کو موسلمانه، ده‌نگێ خوه دا بزاڤا برایێن مۆسلمان (أخوان المسلمین) ئه‌و بوو کو سه‌رکه‌ڤتن ب ده‌ستڤه هینات و ده‌ستهه‌لات گرت هه‌رچه‌نده هنده‌ک هه‌ولدان هه‌بوون کو ئه‌و به‌شداری هلبژارتنان نه‌بن، یان نه‌هێلن سه‌ر بکه‌ڤن به‌لێ رێزگرتن بۆ شۆره‌شا 25 چریاادوییێ 2011 و خوه قانعکرن ب بایێ دیمۆکراسییێ - بێ وه‌عی و ره‌وشه‌نبیری - و ترس ژ دکتاتۆریێ و فیتنه و تێکچوونا ره‌وشێ، بوو هانده‌ره‌ک کو شه‌رعییه‌تا ده‌نگدانێ ل به‌ر چاڤ بهێته وه‌رگرتن و وه‌سان مه‌حه‌مه‌د مورسی، وه‌ک نوونه‌رێ بزاڤێ، بوو سه‌رۆکێ میسرێ. کۆنترادیسکیۆنا هه‌ری مه‌زن د ناڤبه‌را غایه‌تا شۆره‌شا 25 چریادوویێ 2011 ( خه‌باتا گه‌نج و لاوان) و ئه‌نجامێن ده‌نگدانێ ده په‌یدا بوو. غایه‌ت ژ داکه‌تنا حوکمێ حوسنی موباره‌کی پێشکه‌ڤتنا ژیان و جڤاکی بوو، سه‌رهلدانا هه‌ڤوه‌لاتییێ ئازاد بوو، چه‌سپاندنا بوها و پره‌نسیپێن دیمۆکراسی، وه‌کهه‌ڤی و دادوه‌رییێ بوو. به‌لێ ئارمانج بوو ده‌ستهه‌لاته‌ک کو نه ب تنێ بۆ هندێ کار نه‌کت، به‌لێ ب توندی ڕه‌د ژی بکت. ئێدی سینۆر و سانسۆر زێده بوون، تابۆ و قه‌ده‌غه مشه بوون، ئازادییا تاکه‌که‌سی و گشتی وه‌کی جاران (زه‌مانێ موباره‌کی) تێکچوو، هزرێن که‌ڤنار جهـ گرتن و نووخوازی و دروشمێن وێ هه‌می بوون بیدعه، ب گۆتنه‌کا دی، میسر بوو که‌ڤاله‌ک ژ هێلێن سۆر. ل شوینا پێش بکه‌ڤت، پاشپاشکی زڤری. ب نێرینا من، ئه‌ندام و سه‌رکردێن بزاڤا ئه‌خوان ئه‌لموسلمین نه‌شیان دۆرهێلی وه‌ک پێدڤی بخوینن، به‌لێ وه‌ک وان ڤیایی و ل گۆر به‌رژه‌وه‌ندا خوه، خواندن. وان باوه‌ر کر کو ئه‌و گوهۆڕین هه‌می ب ئیرادا خوه‌دێ بوون ب تایبه‌ت ده‌ستهه‌لاتدارییا وان. گوهێ خوه نه‌دان غایه‌تان، گوهێ خوه نه‌دان بوها و پره‌نسیپان، گوهێ خوه نه‌دان گه‌نج و لاوان، زوو ژبیر کرن کا وان گه‌نج و لاوان ل 25 چریادوویێ 2011 چ کر! زوو ژبیر کرن کا وان گه‌نج و لاوان چ هینان سه‌رێ حوسنی موباره‌کی، قه‌زافی، زه‌ینولعابدین و عه‌لی سالحی. ژێرخانه‌یا ئابۆری ل میسرێ لاواز بوو، که‌رتێن تایبه‌ت و گشتی به‌رزیان بوون، ئاستێ هونه‌ر و داهێنانێ نزم بوو، رووبه‌رێ ئازادی و سه‌ربه‌ستیێن گشتی و که‌ساتی به‌رته‌نگ بوون، هاڤیبوون په‌یدا بوو. به‌لێ هێژ بار نه‌گه‌هایه سه‌ر شاخێن گایی. یان دڤێت ملله‌تێن میسرێ خوه بێده‌نگ بکن، ملکه‌چێ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌خوانان ببن، ب دۆرهێلێ هه‌یی رازی ببن و چاره‌نڤیسێ خوه راده‌ستی ئیرادا وان بکن، یان ژی دڤێت شۆره‌شه‌ک دی بکن. هه‌می هۆکار، سه‌بجه‌کتیڤ و ئۆبجه‌کتیڤ، ماددی و مانه‌وی ب جاره‌کی هاریکار بوون کو شۆره‌شه‌ک دی بقه‌ومت و... قه‌ومی.
شۆره‌شا نوو نه ب تنێ ده‌ستهه‌لاتا مورسی ل 4 تیرمه‌ها 2013 ب دوماهیک هینات، به‌لێ ده‌ربه‌ک ل ئیسلاما سیاسی دا کو هندی دیرۆک هه‌یه نه‌هێته ژبیرکرن. نه‌خوه، هه‌می ده‌ستهه‌لات و حوکوومه‌ت ب تایبه‌ت ل رۆژهه‌لاتێ، پێدڤییه هیزا ملله‌تێن خوه ناس بکن. به‌لێ به‌داخه ب تنێ هێزا خوه ناس دکن و ل گۆر وێ ره‌فتار دکن. دیرۆک نه تنێ ژبۆ خواندنێ یه، به‌لێ ژبۆ وه‌رگرتنا سه‌ربۆر و ئه‌زموونێ یه.
