ڤه‌گه‌ریان ژ ئیستگه‌هێن مرنێ ده‌ربارێ ژیان و مرنا وه‌رگری: به‌شێ دوویێ

مرنا خوه‌داوه‌ندی:

ئه‌و مرۆڤێ کو نیچه‌ و کانت به‌حس دکن، مرۆڤه‌کێ ڤالا و لاواز بوو. مرۆڤێ ڤالا و لاواز هیزا خوه‌ ژ ده‌ردۆرا خوه‌ وه‌ردگرت. دیاره‌ ژی مرۆڤێ ئه‌ورۆپی / کریستیانی هه‌تا راده‌کێ ڤالا و لاواز بوو (ئه‌و ب خوه‌ ئیتیرافێ دکن و به‌رده‌وام لێبۆرینێ ژ خوه‌ دخوازن)، هێزا خوه‌ ژ که‌نیسێ وه‌ردگرت و وه‌ک مه‌ریده‌کێ گوهدار و هاوادار خوه‌ نیشا ددا. ئه‌و مرۆڤ ل سه‌ر هنده‌ک هزر و پره‌نسیپان دهاته‌ په‌روه‌رده‌کرن بێ کو کارێگه‌ری هه‌بت، یان ماف هه‌بت ب ئاوایه‌کێ سه‌ربخوه‌ بخوونت، یان راڤه‌ بکت. ل گه‌ل ده‌می و ب سایا کاهینان ئه‌و هزر دبوونه‌ یاسا و زاگۆنێن ره‌ها و داخستی و به‌زاندنا وان، هێله‌کا سۆر بوو. بکارهینانا دینی و فانکسیۆنا که‌نیسێ ب ئاوایه‌کێ نه‌ساز، بوو سه‌رسه‌ده‌مێ یاخیبوون و کۆده‌تایا نیچه‌یی ل سه‌ر دیرۆکا مرۆڤێ ئه‌ورۆپی و که‌دا وی ژی بوو رزگارکرنا مرۆڤێ ژ وه‌سیه‌تێن که‌ڤن. ئه‌ها ل ڤێده‌رێ دۆرا منه‌ پرسیاره‌کێ ژ خوانده‌ڤانی بکم: راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی واتا چ دگه‌هینت وه‌رگری (وه‌رگرێ ئه‌ورۆپی، وه‌رگرێ رۆژهه‌لاتی / ئیسلامی، وه‌رگرێ بێدین و...هتد؟) تێکستا نیچه‌یی‌ باندۆره‌کا راسته‌راست ل سه‌ر وه‌رگری هه‌بوویه‌، به‌لێ دیاره‌ هه‌ر وه‌رگره‌کێ (ل گه‌ل باوه‌ری و ئینتیمائا خوه‌) ب ئاوایه‌کێ سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل کرییه‌ و ل گۆر وی ئاوایی تێگه‌هشتییه‌‌.

راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی هنده‌ک ژ ڤان واته‌یان ددت:

دوماهیکا زولم و سته‌م و ده‌ستهه‌لاتا ره‌ها / دوماهیکا چه‌وساندن و پێشێلکرنێ / دوماهیکا ترس و لاوازییێ/ دوماهیکا که‌یسبازی و مانده‌لکرنا یێ دی / دوماهیکا دوگما و ئه‌فسانێ .

به‌لێ دوور نینه‌ راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی ل نک وه‌رگره‌ک دی ڤان واته‌یان بدت: ده‌ستپێکا ئازادی و سه‌رخوه‌بوونێ / ده‌ستپێکا ماف و رێزگرتنێ / ده‌ستپێکا هێز و رزگاربوونێ / ده‌ستپێکا په‌ژراندنا یێ دی / ده‌ستپێکا هزر و زانستی.

ئه‌ڤه‌ ئه‌نجامێن تێکهه‌لن بۆ تێکستێ ل گۆر خواندنا جینیالۆژی یا کو نیچه‌ بکاردهینا ژبۆ کفشکرنا راستییێ. وه‌ختێ کو نیچه‌ ل سه‌ر ده‌ڤێ که‌ساتییێ دبێژت: "هه‌یهێ، بوها و پره‌نسیپ مرن، دینێ کریستیانی ل ئه‌ورۆپا مر، خوه‌دێ مر!" ئه‌رێ به‌رئاقله‌ کو وه‌رگره‌ک بهێت و ل ده‌مێ خواندێ، ل گۆر حه‌ز و مه‌زاجێ خوه‌ تێکستێ راڤه‌ بکت، یان واته‌ییێن ره‌ها بدتێ؟ ده‌مێ پارت دبێژت چێدبت هه‌‌ر تێكسته‌‌ك هه‌‌تا راده‌کێ رۆهن يان تارى بيت، به‌‌لێ چو تێكستان په‌‌رده‌‌ نينن! دیار دبت کو‌ چو تێکستێن ره‌ها نینن، هه‌موو تێکست ڤه‌کری و ئازادن به‌لێ نه‌ هه‌موو وه‌رگر ڤه‌کری و ئازادن هه‌رچه‌نده‌ (ئمبرتۆ ئیکۆ U.ECO) وه‌ها ته‌سنیف دکت: تێکستا ڤه‌کری و خواندنا ڤه‌کری، تێکستا ڤه‌کری و خواندنا داخستی، تێکستا داخستی و خواندنا داخستی، تێکستا داخستی و خواندنا ڤه‌کری[1].

ب هزرا من، هه‌تا ڤێ کێلیکێ ژی گه‌له‌ک که‌س خواندن و راڤه‌یێن خه‌له‌ت بۆ تێکستا نیچه‌ دکن له‌ورا خه‌له‌ت تێدگه‌هن. دبت ئه‌ڤه‌ گونه‌هه‌ک بت‌، به‌لێ نه‌ گونه‌ها تێکستێ یه‌.

مرنا نڤیسکاری:

نهێلی ئاماژێ بۆ ئاخاڤتنا مه‌دام دوستال[2] (1766 - 1817) دکت، ئه‌و دبێژت: "هه‌تا كو تۆ ب دورستى د به‌رهه‌مى بگه‌هى، دڤێت به‌رى هينگێ تۆ ب دورستی د ئه‌گه‌رێن په‌يدابوونا وى به‌رهه‌می بگه‌هی. ئانكو؛ بۆ تێگه‌هشتنا به‌رهه‌مى، فه‌ره‌ تۆ د وێ ژینگه‌هێ و سه‌رده‌مى بگه‌هى یێن کو ئه‌و به‌رهه‌مه‌ ئافراندین"[3] گۆتنا دۆستال گرنگییا (پێشتێکستێ) ددت خویاکرن. هه‌روه‌سا دۆستال دبێژت: "ئه‌‌ده‌‌بيات هه‌‌م ره‌‌خنه‌‌ يه‌‌، هه‌‌م ژى داخوازه‌‌، گوهۆرينا ئه‌‌ده‌‌بياتێ ب گوهۆرينا جڤاكى ڤه‌‌ پابه‌نده‌‌"[4]. ئه‌ڤ گۆتنه‌ ژی گرنگییا (هه‌ڤتێکستێ) ددت خویاکرن. نه‌ به‌س مه‌دام دۆستال، به‌لێ فیلۆسۆفه‌کێ ئه‌نترۆپۆلۆژی وه‌ک لیڤی ستراوس و هنده‌ک نڤیسه‌رێن سۆسیۆلۆژی وه‌ک هه‌رمان برۆخ و جۆرج لۆگاش ژی نێرینێن وه‌ها ده‌ربارێ ئه‌ده‌بیاتێ هه‌بوون. ب هزرا من مه‌به‌ستا مه‌دام دۆستال پتر کار و فانکسیۆنا ئه‌ده‌بیاتێ دناڤ جڤاکی ده‌ بوو، هه‌روه‌ک ئه‌و ب خوه‌ دبێژت: ئه‌و تشتێ ئه‌ز تێنه‌گه‌هم، نه‌هێژایی گرنگیدانێ یه‌، چونکی نه‌ چو یه! ئه‌ڤه‌ ژی گرنگییا (پاشتێکستێ) ددت خویاکرن‌. مه‌دام دۆستال به‌ری رۆلان پارت هاتبوو، وی چاخی هێژ مرنا نڤیسکا‌ری نه‌هاتبوو راگه‌هاندن. پاشی نهێلی وه‌ک نڤیسه‌ر گۆتنا مه‌دام دۆستال راڤه‌ دکت، دبێژت: "ب گۆتنه‌کا دی، تۆ نه‌شێی به‌رهه‌می ژ نڤیسه‌ر و سه‌رده‌م و ژینگه‌ها وی ڤه‌ده‌ر که‌ی ل ده‌مێ شرۆڤه‌کرنێ"[5]. دبت خوانده‌ڤان پرسیاره‌کا دی ژ من بکت، بێژت: گه‌لۆ ما ئه‌م نکارن خواندن و راڤه‌یه‌ک دی بدن گۆتنا مه‌دام دۆستال، وه‌ک: تۆ دکاری به‌رهه‌می ژ نڤیسه‌ر و سه‌رده‌م و ژینگه‌ها وی ڤه‌ده‌ر بکی، به‌لێ بێ کو تۆ که‌سه‌کێ بمرینی؟ ل شوونا به‌رسڤێ، ئه‌ز پرسیارێ لێ دزڤرینم، دبێژم: ماده‌م کو تێکست بنگه‌هه‌، چما بریارا مرنێ یان ژیانێ ژ ده‌رڤه‌یی وێ بت؟

نهێلی ل جهه‌ک دی د نڤیسارێ ده‌ دبێژت: "نڤیسکاری پشتی کو به‌رهه‌مێ خوه‌ نڤیسی چو کارتێکرن و په‌یوه‌ندی دگه‌ل به‌رهه‌می نامینن (هه‌تا ڤێده‌رێ مرنا نڤیسکاری / رۆلان پارت)... و به‌رهه‌مێ وی دبیته‌ مولکێ خوانده‌ڤانی" ئه‌ز ناخوازم بێژم به‌رهه‌م دبت مولکێ خوانده‌ڤانی، به‌لێ دێ دبێژم کو به‌رهه‌م / تێکست دکه‌ڤت به‌ر به‌خت و بارێ خوانده‌ڤانی / وه‌رگری ئه‌و ژی نه‌ بۆ هه‌رده‌م. ‌لێ، ده‌مه‌ ئه‌ز و خوانده‌ڤان ئه‌ینی پرسیارێ بکن: غایه‌ت چییه‌؟ دا کو وه‌رگر خوه‌ پێ بمرینت؟ یان تێکستێ / به‌رهه‌می ب خوه‌ بمرینت؟ یان هنده‌ک غایه‌تێن دی هه‌نه‌؟

نهێلی د نڤیسارا خوه‌ ده‌ به‌حسێ وه‌رگرێ پاسیڤ دکت، دبێژت: "وه‌رگرێ په‌یاما ئاینی، حزبی یان جڤاکی دێ وه‌رگرێ پاسیڤ بت د کریارا ره‌خنێ ده‌، ژبه‌رکو کارێگه‌رییا وی د کریارا راڤه‌کرنێ ده‌ دیار نابت. ئانکۆ؛ وی چو بزاڤ نه‌کرنه‌ و چو ده‌ستهه‌لات نینه‌ هه‌مبه‌ر وان په‌یامان ئه‌وێن بۆ وی دهێنه‌ ئاراسته‌کرن..." ئه‌ڤه‌ حو‌کمه‌کێ ره‌ها یه‌، ل ده‌مه‌کێ کو پرس ب خوه‌ ڤه‌کری و رێژه‌داره‌. وه‌ک کو من به‌ری نها گۆتی، خواندن ب خوه‌ راڤه‌ یه‌، کارێگه‌ری و زیندیبوونه‌. شه‌رت نینه‌ هه‌ر وه‌رگره‌ک راگه‌هاندنێ بۆ ئاستێ وه‌رگرتنا خوه‌ بکت.

هه‌گه‌ر وه‌رگره‌کێ پاسیڤ ڤیا پرسیارێ بکت، بێژت: چاوان من چو ده‌ستهه‌لات هه‌مبه‌ر وان په‌یامێن ئاراسته‌کری نینه‌؟ چاوان ئه‌م به‌رسڤا وی بدن؟

پرسیارا وی ساده‌ و ره‌وا یه‌. ل دووڤ گۆتنا سوکراتی یا به‌ری نها، خوانده‌ڤان ژی که‌سه‌، خوه‌دانێ خوه‌ و چه‌ندین زاتێن جودا یه‌‌ و هه‌ر زاته‌کێ هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ هه‌نه‌. کی نابێژت ئه‌و خوانده‌ڤانێ پاسیڤ دگه‌ل زاتێن خوه‌ یێن جودا ددت و دستینت، پرسیاران دئازرینت، به‌رسڤان په‌یدا دکت، وان په‌یامان دپه‌ژرینت، یان ره‌ت دکت، به‌لێ بێ کو ده‌نگی ژێ بهینت؟ بێده‌نگی ژی زمانه‌.

پاشی ل هه‌مان جهی نهێلی دبێژت: "ئه‌ڤه‌ وه‌رگره‌کێ مری یه‌، چونکی که‌سه‌کێ موسه‌یه‌ره‌ نه‌کو موخه‌یه‌ر، که‌سه‌کێ بێ که‌ساتی و بێ بریاره‌".[6]ب هزرا من، خوانده‌ڤانێ کو دانوستاندنێ دگه‌ل زاتێن خوه‌ دکت،‌ جودا یه‌ ژ خوانده‌ڤانێ کو ده‌نگێ خوه‌ بلند دکت. ، ئه‌ز ناخوازم تایێ خوانده‌ڤانێ پاسیڤ یان ئه‌کتیڤ بگرم، به‌لێ

ژبلی نڤیسینێ، وه‌کی دی د ئاخاڤتن و دیسکاسیۆنێن جودا جودا ده‌، کو جار جار مه‌ دگه‌هینن هه‌ڤدوو، نهێلی نێرینا خوه‌ ب ئاوایه‌کێ بسته‌هـ ددت خوه‌یاکرن، دبێژت: "وه‌رگرێ نه‌گه‌تیف - مه‌به‌ستا وی وه‌رگرێ پاسیڤ‌ - (وه‌رگرێ په‌یاما ئاینی، حزبی یان جڤاکی) وه‌رگره‌کێ ب خوه‌ مری یه‌، نکارت وه‌ک پێدڤی (ئه‌ز پرسیار دکم: وه‌ک پێدڤی، ئانکو چاوان؟) سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت له‌ورا مری یه‌. ماده‌م کو ب خوه‌ مری یه‌، نه‌خوه‌ کی دێ ریسیکێ ب په‌یاما خوه‌ کت و بۆ وی ئاراسته‌ کت؟ وه‌رگرێ ئه‌کتیڤ ل ده‌مێ خواندن و راڤه‌کرنێ دکارت سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت و ده‌مێ کارێگه‌ری (دیسان ئه‌ز پرسیار دکم: فۆرم و سیمایێن وێ گارێگه‌رییێ چاوانن؟) لێ دیار دبن، هینگێ دچیته‌ د قالبێ نڤیسکارییێ (نڤیسکاری وه‌ک سیسته‌مه‌کێ هزری، زمانی و پسیکۆلۆژی، یان ب تنێ گرتنا قه‌له‌می و ئێشاندنا کاغه‌زان؟) ده‌ و مرنا خوه‌ وه‌ک وه‌رگر رادگه‌هینت". ب هزرا من، ده‌مێ ئه‌م ده‌ست ب ته‌سنیفێ دکن، هینگێ ئه‌م تێکستێ دکوژن، یان نه‌فی دکن و بێ تێکست ئه‌م ده‌ستڤالا دمینن.‌

ئارمانجا ئه‌ده‌بیاتێ:

ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج نینه‌. به‌لێ سه‌رئارمانج کیژانه‌؟ هه‌تا کو ئه‌م بزانن، گه‌ره‌که‌ ژبلی (پێشتێکست و هه‌ڤتێکست) ێ، ئه‌م (پاشتێکست) ێ ژی ناس بکن و باندۆرێ ل سه‌ر زمان، هزر و ئاستێ ئه‌پستمی ل نک خوانده‌ڤانی بزانن. پارت دبێژت: "ئارمانج ژ کارێ ئه‌ده‌بی ئه‌وه‌ کو خوانده‌ڤانی بکت به‌رهه‌مهینه‌ره‌ک بۆ تێکستێ"[7].

ئه‌و خوانده‌ڤان به‌ری کو ببت به‌رهه‌مهینه‌ر یان نۆ، گه‌ره‌که‌ ژدایکبوونا وی بهێته‌ راگه‌هاندن. پارت ڤێ چه‌ندێ ته‌که‌ز دکت، ده‌مێ دبێژت: "ژدایکبوونا خوانده‌ڤانی ل سه‌ر مرنا نڤیسکاری دمینت"[8]Horizon of expectation) ئه‌و ژی بۆ (هانس رۆبێرت یاوس 1921 - 1997 / Hans Robert Yauss) دزڤرت. یاوس ئاسۆیا به‌نده‌مانێ ب سێ خالێن سه‌ره‌کی ڤه‌ گرێددت: ‌(ئێک: ئه‌زموونا خوانده‌ڤانی / وه‌رگری دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتێ ب گشتی و تێکستا ئاماده‌ ب تایبه‌تی. دوو: فۆرم و ناڤه‌رۆک / پرس و بابه‌تێن به‌ری هینگێ هاتینه‌ ئازراندن. سێ: ئاستێ جودا دناڤبه‌را زمانێ ئه‌ده‌بی و زمانێ پراکتیکی ده‌، هه‌روه‌سا ئاستێ جودا دناڤبه‌را دۆرهێلێ خه‌یالی و دۆرهێلێ راستی ده‌)[9]، نه‌خوه‌ خوانده‌ڤانێ به‌رهه‌مهینه‌ر ئارمانجا سه‌ره‌کی یه‌‌. ئاستێ وێ ئاسۆیێ‌ ژی ب ئاستێ خوانده‌ڤانی یێ ئه‌پستمی و ره‌وشه‌نبیری ڤه‌ گرێدایی یه‌، هه‌روه‌سا ب ئاستێ تێگه‌هشتن و ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییا وی دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتێ ب گشتی و دگه‌ل تێکستێ / هه‌ڤتێکستێ ب تایبه‌تی‌. به‌لێ پرسیاره‌کا دی دناڤبه‌را من و خوانده‌ڤانی ده‌ سه‌رهلددت: ل ده‌مێ خواندنا تێکستێ، خوانده‌ڤان تێکستێ یان هه‌ڤتێکستێ ئیکتیشاف دکت؟ پاشی ئه‌و خوانده‌ڤانێ ژدایکبوویی، یێ کو بخوازت ببت به‌رهه‌مهینه‌ر، گه‌ره‌که‌ ب سدق و ئه‌مانه‌ت سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت، داخوازێن خوه‌ ناس بکت. ئه‌و خوه‌دان ئاسۆیه‌که‌‌، ئاسۆیه‌ک به‌رهه‌ڤ بۆ گوهۆرینێ ل گۆر جهـ و ده‌می، دبێژنێ: ئاسۆیا به‌نده‌مانێ (

لێ، چاوان خوانده‌ڤان دبت به‌رهه‌مهینه‌ر؟ هه‌گه‌ر ب ئاوایه‌کێ دیالیکتیک دگه‌ل تێکستێ دا و ستاند، پرسیار ژ خواندنا خوه‌ چێکرن و لێگه‌ریان دناڤ تێکستێ ده‌ بوو سه‌رکارێ وی، تۆ بێژی هینگێ ببت به‌رهه‌مهینه‌ر؟ ماده‌م ده‌لیڤه‌ هه‌یه‌ ببت به‌رهه‌مهینه‌ر، نه‌خوه‌ چاوان دێ مرت؟ ئه‌ز دبێژم هه‌گه‌ر نه‌بوو به‌رهه‌مهینه‌ر ژی، هینگێ هه‌ر دمینت وه‌رگره‌ک چونکی هه‌یه‌. دبت هنده‌ک جاران خوانده‌ڤان / وه‌رگر بهێته‌ ژبیرکرن هه‌روه‌ک تۆدۆرۆف دبێژت: "د ته‌یۆرییێن ئه‌ده‌بیاتا کلاسیکی ده‌، خوانده‌ڤان ب ئێکجاری دهاته‌ ژبیرکرن"[10] به‌لێ نه‌گۆتییه‌ دهاته‌ مراندن.

به‌لێ بلا دیسکاسیۆن ب هنده‌ک پرسیارێن دی ژ من و خوانده‌ڤانی به‌رده‌وام ببت: داخواز چییه‌؟ خوانده‌ڤانه‌کێ به‌رهه‌مهینه‌ر یان نه‌به‌رهه‌مهینه‌ر؟ ئه‌رێ ته‌سنیف و پێناسێن ڤه‌بر ژبۆ وه‌رگر و نڤیسکاری هه‌نه‌؟ ژبلی تێکستێ، چ دناڤبه‌را هه‌ردوویان ده‌ هه‌یه‌؟ ئه‌رێ نابت هنده‌ک سیفه‌تێن هه‌ڤبه‌هر دناڤبه‌را وان ده‌ هه‌بن وه‌ک خواندن، راڤه‌، پێکگوهۆرینا هزران؟ نهێلی دبێژت: "مه‌رج نینه‌ وه‌رگرێ ئه‌کتیڤ پشتی خواندن و راڤه‌کرنێ ده‌ست ب کریارا نڤیسینێ بکت، به‌لێ ماده‌م بوو خوه‌دان کارێگه‌ری، وی چاخی مرنا خوه‌ (وه‌ک وه‌رگر) رادگه‌هینت". باشه‌، هه‌گه‌ر بێ کارێگه‌ری ژی ما، هینگێ دیسان مرنا خوه‌ رادگه‌هینت، هه‌روه‌ک نهێلی دبێژت‌. نه‌خوه،‌ ژبلی (کارێگه‌ری) یێ، ما ئه‌م نکارن هه‌بوونا وه‌رگری یا به‌رده‌وام (بێ کو بمرت) بسه‌لمینن دا کو ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج نه‌مینت؟ ل گۆر گۆتنا پارت یا به‌ری نها "ئارمانج ژ کارێ ئه‌ده‌بی ئه‌وه‌ کو خوانده‌ڤانی بکت به‌رهه‌مهینه‌ره‌ک بۆ تێکستێ" دیار دبت کو مراندنا وه‌رگری بێئارمانجکرنا ئه‌ده‌بیاتێ یه‌. ئه‌ز باوه‌ر دکم کو نهێلی ناخوازت ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج بمینت، به‌لێ ل دوماهیکێ مراندنا وه‌رگری دێ وێ ئه‌نجامێ په‌یداکت.

تێکست:

"ده‌مێ خوانده‌ڤان دخوونت ئه‌و حه‌وجه‌داره‌ تێبگه‌هت و ئه‌ڤه‌ مافه‌کێ ره‌وا یه‌ و هه‌تا کو تێبگه‌هت، د جهێ خوه‌ ده‌ هه‌ولددت د تێکستێ بخه‌بتت دا بهینته‌ دناڤ جیهان و ئیدۆلۆژییا خوه‌ ده‌، به‌لێ هه‌یهات‌ چونکی تێکست دێ ل جهه‌کێ دی بت".[11] دیاره‌ تێکست ئازاده‌، دسپلین نابت. له‌ورا، خواندن و کارێگه‌ری ژی دێ کێم بن و ژیان و زیندیبوونا وه‌رگری ئه‌رگۆمه‌نته‌ک سه‌ره‌که‌ یه‌ ژبۆ به‌رده‌وامبوونا لێگه‌ریانێ. نهێلی دسه‌لمینت کو وه‌رگرێ مری وه‌رگرێ په‌یاما ئاینی، حزبی یان جڤاکی یه‌. به‌لێ من دڤێت میناکه‌کێ ل سه‌ر تێکستێن که‌ونی و تامئاینی بهینم و کارێگه‌ری و باندۆرا وان ل سه‌ر وه‌رگری دیار بکم:

تێکستێن فیدا: هنده‌ک تێکستێن هندی یێن که‌ڤنارن، پڕن ژ هزر و ته‌ئه‌مولێ. نێزیکی هزار و پێنجسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوونه‌ و دبێژنێ هه‌لبه‌ستێن په‌ندیارییێ، ئانکۆ: فه‌لسه‌فێ.

تێکستێن ئۆپانیشادا: نێزیکی هه‌شتسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوونه‌، ئه‌و ژی هزری و ته‌ئه‌مولی نه‌، ده‌ربارێ ده‌روونا مرۆڤی و دۆرهێلێ هه‌بوونێ.

ئه‌ڤ هه‌ردوو تێکست (فیدا و ئۆپانیشادا)، نه‌ ڤالا نه‌ ژ هنده‌ک په‌یامێن که‌ونی، به‌لێ بوونه‌ بنگه‌هێ هزر و فه‌لسه‌فا هندی و هه‌تا راده‌کێ یا جیهانی ژی. وه‌رگرێ هندی و پاشی جیهانی به‌ر ب هزرکرنێ و بلندبوونێ بر، ژبه‌رکو خواندن / راڤه‌ و کارێگه‌رییه‌کا ساز بۆ هه‌بوو. لێ دبت دۆرێ بدم خوانده‌ڤانی کو پرسیاره‌کا دی بئازرینت: هه‌گه‌ر چاره‌نڤیسێ وه‌رگرێ تێکست / په‌یاما نه‌ڤه‌کری مرن بت، گه‌لۆ ما عه‌داله‌ته‌ کو وه‌رگرێ تێکست / په‌یاما ڤه‌کری ژی بگه‌هت هه‌مان جاره‌نڤیسی؟

ئه‌ز دخوازم هنده‌ک میناکان ل سه‌ر نڤیسکاری/ داهێنه‌ری بهینم و پاشی حوکمی ل سه‌ر مرنا وی یان مرنا وه‌رگری / خوانده‌ڤانی بدن: خوه‌دێ تێکست ئاماده‌کرییه‌ (نڤیسکاره‌) و ب رێکا وه‌حی (جبریل / فاهۆمانا) هنارته‌. پێغه‌مبه‌ر وه‌رگر بوویه‌. ئه‌ها ل ڤێده‌رێ تاڤیه‌کا پرسیاران ل من و خوانده‌ڤانی دبارت: پشتی هنارتنا تێکستێ (چاپبوونا به‌رهه‌می) گه‌لۆ خوه‌دێ (وه‌ک نڤیسه‌ر) مر؟ پشتی کو پێغه‌مبه‌ری خواندن و راڤه‌ بۆ تێکستێ (ئایه‌تێ) کرین و پاشی (حه‌دیس) وه‌ک کارێگه‌ری دگه‌ل ئایه‌تێ په‌یدابوویی، ئه‌رێ هینگێ پێغه‌مبه‌ر (وه‌ک وه‌رگر) مر؟ نه‌خوه‌ ئه‌م دکارن ل گۆر وی سیاقی، تێکستێ (ئایه‌ت / حه‌دیس) ب خوه‌ ژی بمرینن نه‌خاسمه‌ پشتی ته‌فسیرێن جودا جودا. وه‌ک کو پارت دبێژت؛ ره‌خنه‌ زمانه‌که‌ ده‌ربارێ زمانه‌ک دی! گه‌لۆ خواندن ژی خواندنه‌که‌ بۆ خواندنه‌ک دی و نڤیس ژی نڤیسه‌که‌ ده‌ربارێ نڤیسه‌کا دی؟ ئه‌م بێژن پێشتێکست پاشی هه‌ڤتێکست پاشتر پاشتێکست ئه‌ڤجار سه‌رتێکست...، یان ئه‌م ده‌ست ب راگه‌هاندنا مرنان بکن؟

ژ ئالکێ ڤه‌ وه‌ک کو نڤیسکار عیسا تاهر دبێژت: "وه‌ختێ وه‌رگر دهێت و دخوونت، هینگێ ناسناما خوه‌ وه‌ک وه‌رگر هه‌یه. ئه‌و دسه‌لمینت کو وه‌رگره‌، نه‌کو وه‌رگره‌کێ ئه‌کتیڤه‌ یان پاسیڤه‌"[12]‌. ب هزرا من، ئه‌و وه‌رگره‌ دیار دکت کو تێکسته‌ک ئاماده‌ هه‌یه و دخوازت راڤه‌ بکت، بۆ که‌سه‌کێ دی (یان بۆ زاته‌کێ خوه‌) ڤه‌گوهێزت، یان وه‌رگێرت. لێ، وه‌ختێ گرێکێن تێکستێ ڤه‌دکت و هنده‌ک هه‌ڤتێکستان ئیکتیشاف دکت، هینگێ هه‌بوونا خوه‌ یا به‌رده‌وام و کاریگه‌ر دسه‌لمینت، غایه‌تێ ژ ئه‌ده‌بیاتێ په‌سه‌ند دکت بێ کو بکه‌ڤت د قالبێ نڤیسکارییێ ده‌.

مرنا نڤیسکاری:

ل گۆر میتۆلۆژییێ، ته‌یرێ سیمر / فۆنیکس پشتی کو خوه‌ دسۆژت / دمرت، ژ ناڤ خوه‌لییا خوه،‌ زیندی دبت. گه‌لۆ ما ئه‌م نکارن نڤیسکاری ب سیمری ته‌شبیهـ بکن؟ ده‌مێ نڤیسکار دنڤیست (ته‌مه‌ت تێکستێ ئه‌و دسۆژت، یان دمرت) به‌لێ پشتی مرن و سۆتنێ، ئه‌و زیندی دبت‌ ب تنێ دا کو دیسان بنڤیست (بمرت، بسۆژت).

ده‌ربارێ مرنا نڤیسکاری، پارت دبێژت :"زمان دئاخڤت نه‌کو نڤیسه‌ر" کی وی زمانی ددت ئاخاڤتن؟ نڤیسه‌ر یان وه‌رگر؟ ب هزرا من وه‌رگره‌. نه‌خوه‌، چاوان دێ دمرت و ئه‌و زمانی ددت ئاخاڤتن، یان ب گۆتنه‌کا دی بێژم: روحێ ددت تێکستێ؟ ئه‌رێ هه‌گه‌ر وه‌رگر مر، گه‌لۆ هینگێ تێکست ب خوه‌ ژی نامرت؟ فۆکۆ ژی دبێژت: "زمان دئاخڤت، خه‌لکه‌ک هزر دکت کو زمان ئێخسیره‌ د ده‌ست وان ده‌، به‌لێ یا راست ئه‌وه‌ کو ئه‌و ئێخسیرێن زمانێ خوه‌ نه‌"، هێژ تاڤیا پرسیاران ڤه‌نه‌کرییه‌: تۆ بێژی زمان بکارت مرنا هه‌موویان رابگه‌هینت؟ زمان ب خوه‌ چییه‌؟

دی سۆسێر دبێژت: "زمان سیسته‌مه‌که‌ ژ هێمایان / Signs"[13] ل سه‌ر گرنگییا زمانی هایدیگه‌ر دبێژت: "زمان مالا بوونه‌وه‌رییێ یه‌" ل ده‌رڤه‌یی وێ مالێ (جوگرافی / هه‌بوون) مه‌سیرێ نڤیسه‌ر، ره‌خنه‌گر و خوانده‌ڤانی چییه‌؟ ما نه‌ ئه‌ینی مه‌سیری یه‌؟ دیسان پارت دبێژت: "مرۆڤ پێکهاته‌ک نوو یه‌، ئه‌نجاما زانینێ یه‌ و گاڤا کو زانینێ فۆرمه‌کێ دی وه‌رگرت، هینگێ ئه‌و مرۆڤ نامینت" په‌یڤا مرۆڤ په‌یڤه‌کا به‌رفره‌هه‌ ژ (نڤیسه‌ر، ره‌خنه‌گر و خوانده‌ڤان) دگرت، بێ ئاوارته‌. ئه‌ڤه‌ هه‌موو خواندن و راڤه‌ییێن جودا بوون بۆ زمانی و ماهییه‌تا مرۆڤی / نڤیسکاری و به‌ری وان هه‌موویان ژی فۆرمالیستێن رۆس ب سایا گرنگیدان ب (زانستێ زمانی / لانگویستیک) پێشبینی دکرن و تۆ دکاری بێژی کو ئه‌و مه‌نافیستا بونیادگه‌ری و هه‌لوه‌شانگه‌رییێ بوون.

ب هزرا من، هاته‌ زانین کا چما و چاوان نیچه‌ مرنا خوه‌داوه‌ندی راگه‌هاند، نها ده‌مه‌ بهێته‌ زانین کا چما و چاوان رۆلان پارتی مرنا نڤیسکاری راگه‌هاند. ئه‌و دبێژت: "هه‌ر تێکسته‌ک هه‌ڤتێکسته‌که‌ بۆ هنده‌ک تێکستێن دی دناڤ تێکستێ ب خوه‌ ده‌" ئه‌و تێکستێن دی دبت دیار بن دبت ژی نه‌دیار بن، به‌لێ هه‌نه‌. ئه‌رێ وه‌رگر دهێت و (هنده‌ک تێکستێن دی یێن دیار یان نه‌دیار) دخولقینت یان بسه‌رهلدبت؟ ب نێرینا من ئه‌و ناخولقینت/ نانڤیست، به‌لێ ب ئالاڤێن خوه‌ لێدگه‌رت هه‌تا بسه‌رهلدبت. بسه‌رهلبوون جودا یه‌ ژ خولقاندنێ. باشه‌ هه‌گه‌ر هه‌ر تێکسته‌ک هه‌ڤتێکست بت بۆ هنده‌ک تێکستێن دی و ئه‌و تێکستێن دی ب تنێ ل ده‌مێ کریارا خواندنێ، ئانکو د میحرابا خوانده‌ڤانی ده‌، په‌یدا دبن، نه‌خوه‌ چاوان خوانده‌ڤان دمرت؟ دیاره‌ پرس هه‌می پرسا زمانی یه‌ له‌ورا ژی هۆشه‌نگ دبێژت: "...زمان پرسه‌کا سه‌ره‌که‌ یه‌ د تێکستێ ده‌" و رۆلان پارت دبێژت‌: "زمان دئاخڤت نه‌کو نڤیسه‌ر"، باشه‌ هه‌گه‌ر ئه‌م ئاخاڤتنا یێ دوماهیکێ ب ئاوایه‌کێ دی ڤه‌هینن، بێژن: "زمان دئاخڤت نه‌کو وه‌رگر / خوانده‌ڤان" هینگێ دێ چاوان بت؟ هه‌موویان زمان وه‌ک ئالاڤه‌کێ بهێز بکارهینا دا کو بگه‌هت وان تێکستێن (دیار و نه‌دیار). ماده‌م پارت دسه‌لمینت کو هنده‌ک تێکستێن دی (دیار یان نه‌دیار) دناڤ تێکستێ ده‌ هه‌نه‌، نه‌خوه‌ دوور نینه‌ بهێنه‌ دیتن‌. دیسان پارت دبێژت: "ماده‌م کو هه‌ر تێکسته‌ک به‌رهه‌ڤه‌ ژ ئالێ وه‌رگری بهێته‌ راڤه‌کرن، هینگێ نڤیسه‌ر دمرت". به‌لێ ئه‌وی نه‌گۆتییه‌ (هه‌گه‌ر وه‌رگر ب راڤه‌کرنێ رابوو و شیا کارێگه‌رییێ بکت، هینگێ دچت د قالبێ نڤیسکاری ده‌ و دمرت).

ل جهه‌کێ دی د نڤیسارێ ده‌ نهێلی دبێژت: "هه‌گه‌ر وه‌رگر ژ وی ره‌نگی بت کو نه‌ ب تنێ تشتی وه‌ردگرت، به‌لکو شیانا راڤه‌کرن و چنینا هزران ژی هه‌یه‌. دڤێت ئه‌و شیانێن وی ژبۆ به‌رهه‌مئینانا تێکسته‌کێ نوی بهێنه‌ مه‌زاختن. ئانکو، تێکسته‌ک نوی ژ تێکستێ که‌ڤن دورست بکت"[14]، راسته‌ وه‌رگری شیانێن راڤه‌کرن و چنینا هزران هه‌یه‌ و ئارمانج ژی ئه‌وه‌، به‌لێ تۆ بێژی مه‌رج بت ئه‌و شیانێن خوه‌ ژبۆ به‌رهه‌مئینانا تێکسته‌ک نوو بمه‌زێخت؟ ژبه‌رکو نهێلی ته‌ئکیدێ دکت، دبێژت: "...دڤێت ئه‌و شیانێن وی ژبۆ به‌رهه‌مئینانا تێکسته‌کێ نوی بهێنه‌ مه‌زاختن، ئانکو تێکسته‌ک نوی ژ تێکستێ که‌ڤن دورست بکت!" و ماده‌م رۆلان پارت و هنده‌ک که‌س دی هزر دکن کو هنده‌ک تێکستێن دی (دیار ونه‌دیار) دناڤ تێکستێ ده‌ هه‌نه‌ و دکارن بهێنه‌ دیتن، هینگێ دوور نینه‌ ئیکتیشاف وه‌کو که‌د بۆ وه‌رگری حه‌ساب ببت، به‌لێ ناهێته‌ وێ واتێ کو وه‌رگری تێکسته‌کا نوو ژ یا که‌ڤن ئافراند / خولقاند. هه‌روه‌سا نهێلی دبێژت: "ده‌مێ وه‌رگر تێکستێ راڤه‌ دکت و خواندنێن خوه‌ بۆ دکت، ل وی ده‌می ئه‌و ژ قالبێ وه‌رگرییێ ده‌ردکه‌ڤت و دچیته‌ د قالبێ نڤیسکارییێ ده‌، چونکی ئه‌و وێ گاڤێ وێ پارچا (وه‌رگرێ پاسیڤ) د که‌ساتییا خوه‌ ده‌ دکوژت و پارچا دی یا که‌ساتییا خوه‌ (کو په‌یام ئاراسته‌کرنه‌) بهیز دئێخت"[15]. ژ ته‌ڤنێ وێ گۆتنێ پرسیاره‌ک دهێته‌ رێسان، پشتی کو وه‌رگر تێکستێ راڤه‌دکت و خواندنێن خوه‌ بۆ دکت، ما چێنابت سیفه‌ته‌کا دی ژی وه‌ربگرت بێ کو ناسناما خوه‌ وه‌ک وه‌رگر ژ ده‌ست بدت یان مه‌سیرێ خوه‌ به‌رنه‌مان بکت؟ چونکی پارت دبێژت: "وه‌رگر / خوانده‌ڤان ناسنامه‌ده‌رێ تێکستێ یه‌" لێ هه‌گه‌ر (وه‌رگرێ پاسیڤ) مر و (وه‌رگرێ ئه‌کتیڤ) ژی چوو د قالبێ نڤیسکارییێ ده‌ (ئانکۆ، ل گۆر هزرا نهێلی ئه‌و ژی مر) نه‌خوه‌ کی دێ ناسنامێ دته‌ تێکستێ؟

ل دوماهیکا ڤێ وه‌غه‌رێ ئه‌ز و خوانده‌ڤان دێ ب هنده‌ک پرسیارێن ده‌ربارێ تێکستێ خاترا خوه‌‌ خوازن:

تۆ بێژی کو ل ده‌مێ کریارا خواندنێ هه‌موو گرێکێن تێکستێ ڤه‌دبن؟ تۆ بێژی وه‌رگر بکارت هه‌موو رامان، ره‌هه‌ن، هێما و کۆدێن تێکستێ ببینت؟ ب هزرا من، هه‌ر گاڤه‌کا وه‌رگری کاری وه‌ها بکت، هینگێ نه‌ به‌س وه‌رگر مرنا خوه‌ رادگه‌هینت، به‌لێ مرنا تێکستێ ژی رادگه‌هینت. تێکست ب دوماهیک ناهێت و ماده‌م ب دوماهیک ناهێت، نه‌خوه‌ ژیانا وه‌رگری به‌رده‌وامه‌. وه‌ک من گۆتی، هه‌ر گاڤه‌کا ب ئاوایه‌کێ ره‌ها / ئه‌بسه‌لووت ره‌فتار کر و لێگه‌ریان و ئیکتیشاف گه‌هشتن دوماهیکێ، هینگێ ئه‌و مرنا خوه‌ رادگه‌هینت. پرسیارا دوماهیکێ: وه‌ختێ کو جۆتیار (نڤیسکار) تۆڤه‌کێ دچوونت، ئه‌و تۆڤ دناڤ زه‌ڤییێ (تێکستێ) ده‌ شین دبت و دهێته‌ فرۆتن (چاپکرن)، ئه‌و که‌سێ به‌رهه‌می بکڕت (خوانده‌ڤانه‌)، گه‌لۆ ئه‌م دکارن بێژن ئه‌و ژی بوو جۆتیار (نڤیسکار)؟