پێشه‌کی:
رۆمان کار و هونه‌ره‌ک پڕ ره‌هه‌نده، بزاڤێ ل ناڤ و ده‌رڤه‌یێ جهـ و زه‌مانان دکت. ب لێگه‌ریان و هه‌ولدان به‌رده‌وام دبت و د به‌رده‌وامییێ ده دکارت بگه‌هت ئاستێ بیندارییێ. دبت کو رۆمان ژ هه‌ر ژانره‌ک دی یێ ئه‌ده‌بیاتێ پتر پێدڤی بت، ب تایبه‌ت بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک بوهژاندی، چه‌وساندی و داگێرکری وه‌ک نه‌ته‌وه‌یا کورد. چونکی رۆمان ب خوه ئازاد و بلند و ڤه‌کری یه، دووری راستییێن ڕه‌ها و داخستی، ل ده‌مێن پێویست دشێت نه‌ته‌وه‌یێ پێرگی پرس و پرسیارێن گرنگ و چاره‌نڤیسی بهینت، بۆ نموونه پرسا زمانێ کوردی یێ ستاندارت ژ به‌ر کو "زمان ئاڤاهییێ هه‌بوون و بوونه‌وه‌رییێ یه"[2].
رۆمان وه‌ک پێکهینان، دکارت کیانێن سه‌ربخوه پێک بهینت و وه‌ک به‌رهه‌مدان ژی دکارت تڤاڤه‌ک مه‌زن ژ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمۆلۆژی پێشکێش بکت، به‌لێ ب مه‌رج کو ب ئاوایه‌ک ساز و راست سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل وێ بهێت کرن و دینامیکییا وێ ل به‌ر چاڤ بهێت وه‌رگرتن.
هه‌بوون و نه‌بوونا رۆمانێ:
ل گۆر به‌رهه‌مێن به‌رده‌ست و ئه‌زموون و بزاڤێن به‌رده‌وام، ئه‌ز دشێم ببێژم؛ کو رۆمان ل ناڤ مه کوردان هه‌یه و ئه‌ڤه راستییه‌ک چه‌سپاندی یه، گه‌ره‌که نڤیسکار و خوانده‌ڤانێن کورد ئه‌ڤێ یه‌کێ باوه‌ر بکن و بپه‌ژرینن ژی. به‌لێ د هه‌مان ده‌می ده، مافێ که‌سێن گوماندار ژی هه‌یه کو پرسیار بکن: کا رۆمانا کوردی د کیژان ئاست و و قووناغێ ده یه؟
ئه‌ڤه دشێت ببت پرسا رۆژگارێ ب تایبه‌ت بۆ نڤیسکارێن کورد، هه‌روه‌ها ببت جهێ تێبینی و ره‌خنه‌یان، هه‌رچه‌نده ره‌خنه‌گری وه‌ک زمان ، زانست، رێباز و ته‌یۆریزه‌کرن د جڤاکێ ئه‌ده‌بیاتا کوردی ده، ب تایبه‌ت ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان، هێژ نه‌هاتیه په‌یڕه‌وکرن.
پڕانییا نڤیسکارێن کورد هه‌تا نها بوونه دو کاته‌غۆریێن جودا، یه‌ک دبێژت: ’’به‌لێ، رۆمان ل ناڤ کوردان هه‌یه‘‘ و یا دی ژی به‌روڤاژی دبێژت: ’’نه‌خێر، رۆمان ل ناڤ کوردان نینه‘‘.
ئانکو: هه‌ردو کاته‌غۆری بریاره‌ک ڕه‌ها و داخستی ددن. بریاره‌ک مری، نه به‌رهه‌ڤ بۆ هزرتێکرن و پێده‌چوونێ.
نڤیسکاری ب خوه پرۆسه‌سه‌ک به‌ده‌وکارانه یه، نه‌ڕه‌ها و نه‌داخستی یه. له‌ورا ژی، ئه‌و شێوه‌یێ بریاردان و هه‌لسه‌نگاندنا ڕه‌ها و داخستی، هه‌تا راده‌یه‌کێ، راسته‌قینییا نڤیسکارێ کورد ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان به‌رگومان دکت.
هه‌بوون و نه‌بوونا رۆمانێ ل ناڤ کوردان، پرسیاره‌ک ڕه‌وا یه، به‌لێ پرسیاره‌ک دره‌نگه ژی.
ئه‌رێ؛ چما پرسیار ده‌ربارێ ماهییه‌تا رۆمانێ ل ناڤ کوردان ناهێت کرن؟ چما تنێ ده‌ربارێ هه‌بوون و نه‌بوونا وێ دهێت کرن؟
پرسیار ده‌ربارێ هه‌بوون و نه‌بوونێ، رێکێ ل لێکۆلین و ئانالیز و نرخاندن و به‌رده‌وامییێ دگرت. به‌لێ پرسیار ده‌ربارێ ره‌وش و ماهییه‌تێ، پرسیاره‌ک زندی یه و سینۆرێن ئه‌رێ و نایێ دبه‌زینت. ده‌ربارێ پرسا هه‌بوون و نه‌بوونێ، فیلۆسۆفه‌ک دبێژت: "هه‌گه‌ر یه‌ک قه‌له‌ره‌شا سپی تنێ ژی ل جیهانێ هه‌بت، مرۆڤ دکارت ببێژت کو هه‌موو قه‌له‌ره‌ش نه ره‌شن ".
دهێت زانین، کو یه‌که‌مین رۆمانا کوردی ''مه‌سه‌له‌یا وژدانێ'' یا نڤیسکارێ کورد ''ئه‌حمه‌د موختار جاف '' بوو؛ ل سالا 1927- ێ هاتییه نڤیسین، لێ پشتی 43 سالان ژنوو ل به‌غدایێ هاتیه چاپکرن. به‌لێ یه‌که‌مین رۆمانا کو ب ئاوایێ پرتووکێ هاتیه چاپکرن ل سالا 1935 - ێ بوو ئه‌و ژی رۆمانا ''شڤانێ کورد'' بوو، یا نڤیسکارێ کورد "عه‌ره‌بێ شه‌مۆ " یه.
ل گۆر ته‌مه‌نێ ژانرێ رۆمانێ ل جیهانێ، رۆمان ل ناڤ کوردان به‌ری ''79 '' سالان ب شێوه‌یه‌ک خوه‌زایانه ژ دایک بوویه. به‌لێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان، ل دوماهییێن سالێن هه‌شتێیان ژ سه‌دسالا بۆری رۆمان ب نشته‌رگه‌رییه‌ک قه‌یسه‌ری ژ دایک بوویه، به‌لێ قه‌نجه کو هێژ زندی یه. ل پانزده‌هـ سالێن داوییێ هنده‌ک هه‌ولدانێن جودا جودا په‌یدا بوونه، به‌لێ هێژ نه ل گۆر ئاستێ پێدڤی و داخوازێ نه.
نه‌خوه؛ رۆمان وه‌ک ئه‌زموونێن تاکه‌که‌سانه هه‌یه، به‌لێ وه‌ک پرۆسه‌سه‌ک داهێنانه و ب شێوه‌یه‌ک سازکاریانه، هێژ په‌یدا نه‌بوویه ژ به‌ر کۆمه‌له‌ک سه‌ده‌مان، بۆ نموونه:
- نه‌بوونا کیانێن سه‌ربخوه.
- نه‌سازییا بنه‌ما و ئالاڤێن ئاڤکرنا کارێ ئه‌ده‌بی.
- نه‌بوونا زمانی وه‌ک سیسته‌م، نه وه‌ک نڤیس و ئاخڤتن.
- بوهژاندنا ناسنامه‌یا جڤاکی و کولتووری و ... هتد.
ده‌ربارێ تێگه‌هـ و پێکهاته‌یێ رۆمانێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان:
تێگه‌هـ و پێکهاته‌یێ رۆمانێ ل ده‌ڤه‌رێ هێژ بیانی یه، وه‌کو پێدڤی سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل نه‌هاتییه کرن له‌ورا ژی وه‌ک پێدڤی نه‌هاتییه ناسکرن. ته‌ڤلهه‌ڤییه‌ک هه‌یه ژبه‌ر کو نڤیسکار هێژ ژ سینۆرێن ناسنامه‌یا به‌رهه‌مێ ئه‌ده‌بی ده‌رباز نه‌بوویه، یان باشتره ببێژم، کو هێژ نه‌گه‌هایه سه‌متا سینۆرێن ناسنامه‌یا تێکستا ئه‌ده‌بی.
بۆ نموونه: گه‌له‌ک جاران نڤیسکار دودله، نزانت کیژان ناڤی ل تێکستا خوه بکت ژبه‌ر هندێ ژی دنڤیست ''تێکسته‌ک ئه‌ده‌بی''، ئه‌و دودلی نه ژبه‌ر بلندییا ئاستێ فانتازی و داهێنان و بیندارییێ یه، به‌لێ ژبه‌ر کێمییا ئه‌زموون و شه‌هره‌زاهییێ و ئاشنابوونا نڤیسکاران ب خوه یه، ژ به‌ر دابڕینا په‌یوه‌ندییێ د ناڤبه‌را نڤیسکاران و تێکستێ ده، هه‌روه‌سا ژ به‌ر تێگه‌هشتن و بکارهینانا خه‌له‌ت بۆ ئالاڤێن ئه‌فراندنێ و به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی.
جڤاکێ مرۆڤاهییێ ب وه‌رار و گوهۆرین به‌رده‌وام بوویه و هه‌تا راده‌یه‌کێ سه‌رکه‌ڤ‌تنا خوه سه‌لماندیه، وه‌رار و گوهۆرینێ ژی کارێگه‌ری ل سه‌ر فۆرم، هونه‌ر، ته‌کنیک و ستره‌کتوورا رۆمانێ کریه. به‌لێ خویا یه، کو رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ های ژێ نینه، له‌ورا ژی نه‌گه‌هشتیه راده‌یێ بینداریێ، هه‌تا کو بکارت "رۆمانه‌ک ئه‌خلاقی" * پێشکێش بکت.
ده‌ربارێ که‌سایه‌تیێ د رۆمانێ ده:
به‌هرا پتر ژ رۆمانێن کو ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان هاتینه چاپکرن، هه‌روه‌سان هنده‌ک ژ رۆمانێن نڤیسکارێن ده‌ڤه‌رێ یێن کو ل ده‌رڤه‌یێ کوردستانێ ئاکنجی، یان ل سه‌ر که‌سایه‌تییێن دیرۆکی یێن ناڤدارن، یان ژی ل سه‌ر ژیاننامه‌یا نڤیسکاران و دۆرهێلێ وان یێ به‌رته‌نگ ب خوه نه. ئانکو؛ که‌سایه‌تی یان قه‌هره‌مانێ رۆمانێ ''وه‌ک جه‌مسه‌ره‌ک به‌ردار'' چێکری یه، حازر و ئاماده یه، ناهێت چێکرن و خولقاندن. که‌سایه‌تی هاڤیکری یه، هه‌روه‌ک په‌نابه‌ر ل وه‌ڵاتێ خوه.
رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ نه‌حه‌قیێ ل سه‌رجه‌م که‌سایه‌تیێن نه‌سه‌ره‌کی د رۆمانا خوه ده دکت ده‌مێ کو وان هه‌موویان دکت ئالاڤ بۆ خزمه‌تا که‌سایه‌تییا سه‌ره‌کی. ب گۆتنه‌ک دی: دکتاتۆره‌کێ د مه‌مله‌که‌تا رۆمانێ ده چێدکت.
هه‌روه‌ها، رووبه‌رێ که‌سایه‌تییێ د تێکستێ ده به‌رته‌نگه و کارتێکرنا وێ ل سه‌ر به‌رهه‌مدانا ئه‌ده‌بی و ئه‌پستمی لاوازه و ئه‌ڤه ژی راسته‌قینییا رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ وه‌ک ئه‌فرینه‌ر و ئافرینه‌ر به‌رگومان و لێپرسین دکت. ئه‌و ب خوه، ژیانا هه‌ر تاکه‌که‌سه‌کێ چه‌ند ڤالا و ساده ژی بت، لێ به‌رهه‌ڤه کو ببت کاره‌ک ژ کارێن ئه‌ده‌بیاتێ. به‌لێ ب مه‌رج کو ب ئاوایه‌ک راسته‌قینه سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل بهێت کرن و بێگه‌زاڤ بۆ خوانده‌ڤانان بهێت ڤه‌گۆتن و پێشکێشکرن.
رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ دشێت پرسگرێکا هه‌ری مه‌زن ب سایا که‌سایه‌تییێن هه‌ری ساده و بچووک بدت ناسکرن، چونکی رۆمان نه تنێ قه‌باره یه، نه تنێ ڤه‌گێرانه‌که بۆ چیرۆک و سه‌رپێهاتییان، نه تنێ ئانالیزکرنه‌که بۆ پسیکۆلۆژییا که‌سه‌‌ک ناڤدار د هنده‌ک هه‌ول و هه‌لویستان ده، نه تنێ وێنه‌کرنه‌که بۆ بارودۆخه‌ک جڤاکی یێ تایبه‌ت. به‌لێ، رۆمان دیده‌ک پانۆرامایی یه بۆ هه‌بوونه‌ک تژی مه‌ره‌ق، بۆ جیهانه‌ک ئالۆز و موزاییکی، بۆ ئنسییاتیڤێ ژ بۆ په‌نیکرنا یێ نه‌په‌نی.
ده‌ربارێ رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ:
رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ ب خوه تاکه‌که‌سه‌ک ڤه‌ده‌ره. بێ په‌یوه‌ندی مایه، ب تایبه‌ت ل گه‌ل خوانده‌ڤانان. له‌ورا ژی نه‌شێت مه‌ره‌م و هێڤیخوازییێن ئه‌ده‌بیاتێ ب جهـ بهینت، ئه‌و ژی پشکداریکرن د ئاڤاکرنا هزرا خوانده‌ڤانان ده. دابڕین، یان نه‌بوونا په‌یوه‌ندییان، مه‌به‌ست نه ئه‌وه کو تنێ ل گه‌ل که‌سان، به‌لێ ل گه‌ل جهـ و زه‌مانان، ل گه‌ل بوویه‌ر و زمانان ژ بۆ وه‌رگێران و ده‌ربڕینێ، ل گه‌ل هه‌موو جۆر و ره‌گه‌زان، هه‌روه‌سا ل گه‌ل نڤیسیکارییێ ب خوه ژی. ئاستێ ئه‌زموونێ هه‌تا راده‌یه‌کێ دمینت ل سه‌ر ئاستێ په‌یوه‌ندییان، له‌ورا ئه‌ز دبێژم؛ نڤیسکارێن ده‌ڤه‌رێ پێویستی نه تنێ ب ئه‌زموونێ ل گه‌ل جیهانا ده‌رڤه‌یی هه‌نه، به‌لێ پێویستی ب ئه‌زموونا نڤیسکارییێ ژی هه‌نه. ژبه‌ر کو رۆمان ( وه‌ک کو من گۆتی) دیتنه‌ک پانۆرامایی ڤه‌کری یه و دیتنا پانۆرامایی ب ئاستێ هزرێ و زمانی و ئه‌زموونا نڤیسێ ڤه په‌یوه‌ندیداره، نه‌کو ب ئاستێ راستی و نه‌راستییا پرسپه‌کتیڤێن نڤیسکاران یێن که‌سایه‌تی ڤه.
دا کو رۆماننڤیس بشێت په‌یوه‌ندییێن خوه چێبکت، یا باش ئه‌وه کو ده‌ست ب راڤه‌کرنێ بکت، ئانکو: "هه‌بوونێ، ژیانێ و خوه‌زایێ " راڤه بکت. هینگێ ژ نوو دشێت ب ئالاڤێن خوه یێن هشمه‌ندییانه، وه‌ک نڤیسکاره‌ک داهێنه‌ر و بیندار، خوه ناس بکت.
ل گۆر ژیان و دۆرهێلێ رۆژانه، خویا یه کو تێکلی و سه‌ره‌ده‌رییا رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ ب گه‌له‌ک بوونه‌وه‌ر و پێکهاته‌یان ره هه‌یه، وه‌ک: جهـ ، زه‌مان، سروشت و ئاژه‌ل. به‌لێ ئه‌و هه‌موو بوونه‌وه‌ر و پێکهاته وه‌ک پێدڤی رۆل و بیاڤێ خوه د رۆمانێ ده نابینن، ژبه‌ر کو رۆماننڤیس نه دکارت ل سه‌ر زارێ وان وه‌رگێرانێ بکت، نه ژی دکارت ده‌ربڕینێ ژ زاتێ وان بکت. ب راستی ژی نکاریه، چونکی د ژیانێ ره ده‌ربازی رۆمانێ بوویه، نه‌کو د رۆمانێ ره ده‌ربازی ژیانێ بوویه. هه‌روه‌سا چونکی تووشی نه‌ساخییه‌کێ ژی بوویه، ئه‌و ژی "نه‌ساخییا شیزۆفرینییا "، شیزۆفرینییا د ناڤبه‌را نڤیسکاران و دۆرهێلی ده، د ناڤبه‌را ئه‌وان و بوویه‌رێ ده، د ناڤبه‌را ئه‌وان و تێکستێ ده، دناڤبه‌را ئه‌وان و خوانده‌ڤانان ده، د ناڤبه‌را ئه‌وان و وه‌رگێرانێ ده، دناڤبه‌را ئه‌وان و ئالییێ به‌رانبه‌ر ده و ل دوماهییێ د ناڤبه‌را زاتێ ئه‌وان یێ داهێنه‌ر و زاتێ ئه‌وان یێ فه‌رمانبه‌ر ژی ده.
رۆمان ئازاده و چ یاسا و زاگۆن نه‌شێن بۆ ده‌مه‌ک درێژ خوه ل به‌رانبه‌ر رابگرن، له‌ورا ژی گه‌ره‌که رۆماننڤیسێ کورد ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان های ژ خوه هه‌بت، خوه به‌رهه‌ڤ بکت دا کو سینۆرێن خوه‌زا، ناسنامه، جۆر و ره‌گه‌زان ده‌رباز بکت، ب هێڤییا کو سازیا رۆمانێ بسه‌لمینت، گه‌ره‌که ئه‌و رۆماننڤیس ببت دیارده د بیندارییێ ده، یان ئنسییاتیڤ د سازکرنێ ده.
ده‌ربارێ پرسا زمانی:
ئاخڤتن و زمان دو تشتێن ژ هه‌ڤ جودا نه. "زمان سیسته‌مه، ئاخڤتن راهینان و بکارهینانا ئه‌وی سیسته‌می یه ".[4]
هه‌گه‌ر کو هزر پێکهینه‌رێ تێکست یان په‌یامێ بت، نه‌خوه کی ده‌ربڕینه‌ره بۆ تێکستێ و په‌یامێ؟[5]
زمانه. به‌لێ ئایا زمان وه‌ک ئاخڤتن یان وه‌ک سیسته‌مه‌ک به‌ردار و به‌رهه‌مدار؟
د پڕانیا رۆمانێن ده‌ڤه‌رێ ده، زمان وه‌کو سیسته‌م کێم و نه‌سازه. به‌لێ ئاخڤتن هه‌یه ئه‌و ژی تنێ ب شێوه‌یێ ڤه‌گوهازتنێ. ژ رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ ناهێت خوازتن کو ئاخڤتنێ و ڤه‌گوهازتنێ ب کار بهینت، به‌لێ ژێ دهێت خوازتن کو ده‌ربڕینێ ب کار بهینت: ده‌ربڕینێ ژی پێدڤی ب ئالاڤێن خوه یێن تایبه‌ت هه‌یه، وه‌ک هزر و دیمه‌ن و فانتازیا. به‌لێ سه‌رئالاڤ دمینت زمان، زمان وه‌ک میکانیزم و بوونه‌وه‌ره‌ک سه‌ربخوه به‌رهه‌ڤ بۆ گوهۆرین و وه‌رارێ.
ده‌ربارێ رۆمانێ و جڤاکی:
’’ فۆرمێ رۆمانێ ب ره‌وشا جڤاکی ڤه گرێدایی یه‘‘.[6]
دیاره کو جڤاکێ کوردی جڤاکه‌ک دره‌نگمایی یه، هه‌تا راده‌یێ گوهۆرینا زمان و ناسنامه‌یێ هاتیه بوهژاندن. تاکه‌که‌سێ کورد ژی، وه‌کو ئاڤاهی، ب درێژیا دیرۆکێ هاتییه هه‌رفاندن و ژ بۆ کو بشێت ئه‌فراندنێ بکت، پێویسته بهێت ئاڤاکرن چونکی ئاڤاکرن به‌رێ ئه‌فراندنێ یه. به‌لێ ره‌وشا جڤاکی نابت ئاسته‌نگ بۆ رۆماننڤیسان و باشترین میناک ژی ل سه‌ر ڤێ یه‌کێ، ره‌وشا جڤاکی ل سۆڤێتستانا به‌رێ.
ده‌ربارێ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمۆلۆژی:
رۆماننڤیسێ ده‌ڤه‌رێ پێویستی ب راوه‌ستان و پێده‌چوونه‌ک جدی هه‌یه. چونکی ژ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی بێبه‌هره و هه‌گه‌ر به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی نه‌بت، وی چاخی ناهێت ڤه‌گوهازتن ژی. ژ بۆ کو ئه‌م ئه‌گه‌رێن نه‌بوونا به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی ب رێکا رۆمانێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان بزانن، گه‌ره‌که هنده‌ک خالێن سه‌ره‌که د ئاڤاکرنا ڤی ژانرێ ئه‌ده‌بی ده ئانالیز بکن. هه‌ژی گۆتنێ یه، کو خالێن هه‌ری گرنگ بوون ژبۆ رۆماننڤیسێن جیهانی ب تایبه‌ت ل یه‌ونانستانا که‌ڤن، ل یه‌که‌تییا سۆڤێتستانێ، ل رۆژئاڤایێ ئه‌ورۆپا و ل ئه‌مه‌ریکا لاتینی ژی.
1. که‌توار ( دۆرهێل).
2. هه‌ڤپه‌یڤین: زمان وه‌ک سیسته‌م، ئالاڤ، هونه‌ر و ئه‌ندازیاری.
3. تراژیکۆمێدیا: ده‌ربڕینا راسته‌قینه بۆ تێگه‌هـ و پێکهاته‌یێن جڤاکێ کوردی و هشمه‌ندییا هه‌یی و یا کو پێویسته هه‌بت.
1. که‌توار:
ژ که‌ڤن ده، دبێژن کو که‌توارێ به‌رده‌وامییێ نینه به‌لێ که‌توارێ گوهۆرینێ هه‌یه. ئه‌ڤ باوه‌ری ل گه‌ل ئه‌زموونگه‌ریێ دهێت سه‌لماندن و ئه‌ده‌بیات ژی د ناڤا خوه ده په‌یڕه‌و دکت ب تایبه‌ت رۆمان، به‌لێ بێی کو بکت سینۆر و ل نک رابوه‌ستت.
2. هه‌ڤپه‌یڤین:
''هه‌ڤپه‌یڤین ب گه‌له‌ک بنه‌مایێن دی د کارێن ئه‌ده‌بیاتێ ده په‌یوه‌ندیداره، بۆ نموونه: بوویه‌ر، دیمه‌ن، بزاڤ و زمان "[7].
ئانکو؛ بوویه‌ر جهـ و ده‌می دخوازت، دیمه‌ن وێنه‌یان دخوازت، بزاڤ ژی لڤین و ئاماژه و ده‌ربڕینان دخوازت و رامان ژی هزرێ و زمانی دخوازت. د جیهانا ئه‌ده‌بیاتێ ده، ئه‌فراندنێ پێویستی ب ده‌ربڕینا راسته‌قینه هه‌یه، ب تایبه‌ت ئه‌و تشتێ کو ب ژیانا رۆژانه و چاره‌نڤیسی ڤه پابه‌ند بت. به‌لێ ئاستێ راسته‌قینییێ ژی هه‌تا راده‌یه‌کێ ب ئازادییێ ڤه پابه‌نده و ل گه‌ل رژێمێن ئازاد گه‌له‌کییا تشتان ساز و ئازاده، به‌لێ ل گه‌ل رژێمن نه‌ئازاد جڤاک قه‌لس و نه‌ئازاده، ته‌نانه‌ت هزرین و فانتازییا ژی نه ئازادن، قه‌لسی و نه‌ئازادی ژی واته‌یا دامرکاندن و دارزاندنێ ددن. د ئه‌ده‌بیاتا ده‌ڤه‌رێ ده ، ب تایبه‌ت د رۆمانێ ده، خویا یه کو هه‌ڤپه‌یڤینێ مافێ خوه نه‌ستاندییه و رۆلێ خوه یێ بنگه‌هین - وه‌ک پێدڤی - نه‌دیتیه، چونکی جڤاک ب خوه د بن په‌ستانا رژێمێن سته‌مکار ده مابوو، ئۆپۆزیسیۆن نه ئاکتیڤ بوو، تا کو د ئه‌نجام ده ئازادی ب هه‌موو ئاوا و واته‌یێن خوه ڤه به‌رزیان ببوو، ب تایبه‌ت ئازادیا په‌یڤین و ده‌ربڕینێ.
پرسیار: هه‌گه‌ر په‌یڤین ب خوه نه‌ئازاد بت، پا چاوا هه‌ڤپه‌یڤین دێ ئازاد بت؟
تراژیکۆمێدیا:
تراژیکۆمێدیا هه‌تا راده‌یه‌کێ ب سیسته‌مێ زمانی و هه‌ڤپه‌یڤینێ ڤه گرێدایی یه. نه‌بوونا هه‌ڤپه‌یڤینه‌ک ئازاد، زیانێ دگه‌هینت ئاستێ تراژیکۆمێدیایێ د ئه‌ده‌بیاتێ ده ب ته‌ڤایی و د رۆمانێ ده ب تایبه‌تی. تراژیکۆمێدیا ب زات، ده‌روون، روح، هه‌ست و سۆزا مرۆڤان ڤه په‌یوه‌ندیداره. ئانکو: ب هه‌رچار زاتێن مرۆڤی یێن سه‌ره‌کی ڤه.
میناکه‌ک ژ که‌توارێ مه کوردان: شه‌رێ براکوژیێ ب خوه تراژیکۆمێدیا بوو. به‌لێ، ئایا ئه‌ده‌بیاتێ ب تایبه‌ت ژانرێ رۆمانێ، شیایه ( وه‌ک پێویست) سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل ئه‌وێ تراژیکۆمێدیایێ بکت یان ب کێمی ده‌ربڕینێ ژێ بکت؟
ل دوماهییێ دبێژم ، رۆماننڤیسێ کورد ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان؛ ل گه‌ل خوه، هشمه‌ندییا هه‌یی ره‌ت دکت و ل په‌ی هشمه‌ندییه‌ک نوو دگه‌رت. به‌لێ وه‌سان دیاره کو هێژ ب سه‌ر جهێ وێ هلنه‌بوویه، نه‌دیتیه. د ناڤبه‌را ئه‌ڤێ و ئه‌وێ ده، هێژ بزاڤێ دکت. لێ بزاڤ تنێ تێرا داهێنان و بیندارییێ ناکت، به‌لێ خوه‌ئاماده‌کرن و ئینسییاتیڤ پێویسته.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] ئه‌ڤ بابه‌ته وه‌کو سه‌مینار د پانێله‌کێ ده ل فه‌ستیڤالا دوهۆکێ یا ره‌وشه‌نیری2 هات پێشکێشکرن.
[2] مارتین هایدیگه‌ر.
* [3] هه‌رمان برۆخ: رۆمانا ئه‌خلاقی ئه‌وه، یا کو په‌شداریێ د ئاڤاکرنا ئاستێ خوانده‌ڤانان ده بکت.
[4] دێ سۆسێر و گه‌له‌ک هه‌ڤبیرێن وی وه‌ها بۆ دچن.
[5] هیگل.
[6] ج. لۆگاش و گۆلدمان.
[7] باختین.
Writer & Novelist
