ژ ده‌ستپێکێ هه‌تا ده‌ستپێکێ

دەستپێكەك بۆ دەستپێكێ
پێداچوونەك ل سەر پرتووكا
(ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ پرسێن ھزری و فەلسەفی ) *
یا نڤیسەر سەبری سلێڤانەیی
عیسا تاھر ئیسماعیل
پێشەكی:
ھەر چەندە، ئەز ب خوە، د گەل وێ جوونە ڕەخنەیێ نینم ئەڤا ل شاشی و خەلەتییێن تێكستی دگەڕت و بەرچاڤ دكت، نەمازە تێكستێن ئەدەبی، وەكوو ھندەك(ڕەخنەگر) ل دەڤەرا مە تێكستێن ئەدەبی ڕەخنە دكن؛ لێ دەمێ مرۆڤ ڕووباری تێكستەكی دبت كو خوە ب تێكستەكێ ھزری و فەلسەفی بدتە نیشاندان و تەژی شاشی بن، ھینگێ مرۆڤ ناچار دبت خوە ب ڤێ جوونە ڕەخنەیێ بكت.
ترسا ڤان جوونە تێكستان ئەوە، سوبە، بۆ ئەڤی بەرەبابی ببتە ژێدەر. ئەڤ بەرەبابێ كو ژ زمانێ كوردی پێڤەتر چو زمانێن دی نێنن بۆ وان ببتە ژێدەر بۆ زانین و مەعرفەیێ ؛ چونكو ژێدەر ب زمانێ كوردی نەمازە زارێ كرمانجییا ژۆری، نەتەنێ كێمن بەلكو دەگمەنن.
سەبری سلێڤانەیی نڤیسەرەكێ زیرەك وتێربەرھەمە، ب تایبەتی د وارێ ڕۆمانێدە. ل ڤێ داوییێ، خوە ب كارێن ھزریڤە ژی مژوولكرییە؛ لێ مخابن د ڤی واریدە، ھەروەكوو ژ خواندنا پرتووكا ئاخاڤتن ل سەر، ھەسپێ وی لەنگە.
پترییا شاشییێن ئەڤ پرتووكە لاوازكری ئەڤن: ئاماژە ب بەپرپەڕێن دورستێن ژێدەران نەھاتینەدان، پێزانینێن بێبنیات ھەنە، گەلەك گۆتن بێ ژێدەر بەلاڤكرینە، ھندەك ھزروبیر بەرەڤاژی بەرچاڤكرینە...ھتد.
ئەز ڤەناشێرم، من كێم پرتووك ھۆسا بێسەروبەر دیتینە. من ل بەربوو، ب پرتووكێ ھەموویێدە بچم، لێ من دیت، دێ گەلەك دەم پێڤە چت و من نەڤێت دەمەكێ زێدە بۆ ڤێ جوونەڕخنەیێ تەرخان بكم؛ ژ بەر وێ چەندێ، تنێ ئەم ل سەرھندەك شاشییان ڕاوەستیان.
ئەڤ ڕەخنەیە نە ژ بۆ شكاندنێیە بەلكو بۆ ڕاستكرنێیە. ڕەخنە ژی، وەكوو گەلەك جاران نڤیسەر ب خوە ژی دبێژت و دنڤیست، ھەكەر ڕەخنەیەكا كەسایەتی نەبت، دێ خزمەتا مە ھەموویان بكت. ئەز ب ھیڤیمە كو ئەڤ ڕەخنەیە، ببتە دەستپێكەك و مفا ژێ بێتە وەرگرتن دەمێ جارەكا دی، نڤیسەر تێكستەكێ ھزری دنڤیست؛ ئاگەھ ژ خوە ھەبت و ھندی بشێت پێكۆلێ بكت ئەكادیمیتر بت، دورست ئاماژە ب ژێدەر وبەرپەڕان بدت، باشتر ژ زمانێن بیانی ڤەبگوھێزت، خوە ژ پێزانینان پشتڕاست بكت، بێ ئاماژە ب ژێدەران چو ئاخڤتنان دانەڕێژت- ژ بلی ئاخڤتنێن ناڤدار و بەربەلاڤ...ھتد.
پرتووك ژ شەش گۆتارێن بەڵاڤكری، ب(192)بەرپەڕان پێك دئێت. ھەڤبەندی و گرێدانا ئێكانە د ناڤبەرا وان گۆتاراندە وەك پرتووك، یەكزنجیرییا ژێدەرانە. ئانكو ژ گۆتارا ئێكێ و ھەتا دووماھییێ، ھەژمارەكا زنجیركرییا ژێدەران یا داییێ و ل داوییا پرتووكێ ژێدەر نەئینایینە خوار. ب دیتنا من، بۆ ڤان جوونە پرتووكان، ئەڤێن ژ كۆمەكا گۆتاران پێك دئێت، بێدڤی ب پێشەكییان ھەیە، ھەروەسا پێدڤی ب پێڕستا ژێدەران ژی ھەیە. ھەلبەت د ڤێ پرتووكێدە نە پێشەكی ھەیە و نەژی پێڕستا ژێدەران!
ناڤەنیشان
ناڤەنیشانێ ڤێ پرتووكێ (ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ پرسێن ھزری و فەلسەفی)، ژ ناڤەنیشانێ گۆتارەكا پرتووكێ ب خوە ھاتییە وەرگرتن. ئەو ژی گۆتارا (ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ، دەربارێ مۆدێرنیزم و پۆستمۆدیرنیزمێ) یە.
وەزیفەیا پیتا (ژ) دەستنیشانكرنە. دەستنیشانكرنا پەیڤەكێ، چ جھبت، دەم بت، ڕەوشەك تایبەت بت. لێ دڤێت ئەو جھە یان ئەو دەمە یان ئەو ڕەوشە ناسكریبت یان دو حالەتێن ژ ئێك جودابن. ھەر گاڤەكا مە پەیڤەكا نەناس دا د گەل یان دو حالەتێن نە ژ ئێك جودا دەستنیشانكرن، كو پیتا (ژ) بۆ مە وێ پەیڤێ دەستنیشان بكت، وی دەمی ئەو ھەڤۆكە یان ئەو دەستەواژە دێ یا مژەوی بت و مەبەستێ ب دورستی نا گەھینت. بۆ نموونە: ھەكەر كۆمەكا داران ل دەردۆرێ مە ھەبن یان ھەكەر خوە دو دار ب تنێ ژی بن و ئەم ببێژن: ژ دەستپێكا دارێ ھەتا دەستپێكا دارێ. كەس نزانت مەبەست كێژ دارن، یان كەس نزانت كا ژ دەسپێكا كیژ دارێیە و ھەتا دەستپێكا كیژ دارێیە، ب كێماسی دێ بتە جھێ مگرتییان و ئەم دێ ھووربینییێ ژ دەست بدن. دێ ھەبن بپرسن: ژ دەستپێكا كیژ دارێ و ھەتا دەستپێكا كیژ دارێ؟ وی دەمی ل سەر مەیە ئەم بەرسڤێ بدن و دو دارێن نیاس و ئاشكەرا دەستنیشان بكن. بێ ناساندنا ھەردو داران، كەس ب دورستی، نزانت مەبەست پێ كیژ دارن. ھەكەر ئەم بێن و ناڤەنیشانێ گۆتارێ(ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ، دەربارەێ مۆدێرنیزم و پۆستمۆدیرنیزمێ) وەربگرن و بپرسن: ژ دەستپێكا چ؟ بەرسڤ دێ ئەڤ بت: ژ دەستپێكا مۆدێرنیزم و پۆستمۆدێرنیزمێ. باشە، جارەكا دی ئەمێ بپرسن: گەلۆ ھەتا كیژ دەستپێكێ؟ بەرسڤ چیە؟ چو بەرسڤێن لۆژیكی نابن. ھەكەر ئەم ل دۆر ناڤەنیشانێ پرتووكێ ب خوە بپرسن: ژ دەستپێكا چ؟ دڤێت بەرسڤ ئەڤ بت: ژ دەستپێكا پرسێن ھزری و فەلسەفی. ل ڤێ دەرێ ئەمێ بپرسن: ئەرێ دەستپێكەك بۆ پرسێن ھزری و فەلسەفی ھەیە ؟! و ھەكەر دەستپێكەك ژی ھەبت، ئەرێ د شیاندەیە د یەك تێكستیدە بێتە نڤیسین؟! ژ خوە ھەكەر ئەم بپرسن: ھەتا كیژ دەستپێكێ؟ ئەرێ بەرئاقلە بەرسڤ ئەڤە بت: ھەتا پرسێن ھزری و فەلسەفی؟!
ئەز دبینم كو ئەڤ ناڤەنیشانە(ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ پرسێن ھزری و فەلسەفی) ژ بۆ تێكستەكێ ھزری و فەلسەفی ب كێر نائێت. دبت ناڤەنیشانێن ھۆ، پتر بۆ تێكستێن ئەدەبی دەست بدن، ھەرچەندە ئەو جودایی و بیاڤێ مەزنێ د ناڤبەرا تێكستێ ئەدەبی و فەلسەفیدە نەمایییە، پشتی نیچەیی دیاركری كو تێكستێ فەلسەفی ژی، ژ ئیستعارە و مەجازێ بێبار نینە(1). لێ د سەر ھندێڕە، ھەر تێكستێ ئەدەبی دمینت، تێكستەكێ تەژیتر و باركریتر ب مەجاز و تەشبیھو ئیستعارێ ژ تێكستێ ھزری و فەلسەفی.
شاشییێن ئاماژەپێدانا بەرپەڕان و ڤەگوھازتنا نەباش
گۆتارا ڤەگەڕیان ژ ئێستگەھێن مرنێ|خواندنەكا ڕاڤەیی بۆ پاشمرنا خوەداوەند و نڤیسكاری: ئەڤ گۆتارە، وەك دانوستاندن ل سەر گۆتارەكا كاك "نعمەت اللھ حامد نھێلی" ھاتییە نڤیسین كو ل دۆر مرنا وەرگری ل گۆڤارا مەتین، ھەژمار 192، سالا 2010ێ،بپ164 ھاتییە بەلاڤەكرن. وەك ئەتیكێت، دەمێ مرۆڤ گۆتارەكێ ڕەخنە بكت، دڤێت مرۆڤ یان د تایتلێ گۆتارێدە یان ھەر ل دەستپێكا گۆتارێ ئاماژەیێ بدتێ. دەمێ مرۆڤ دەست ب خواندنا گۆتارا نڤیسەری دكت، ب چو ئاوایان، مرۆڤ نزانت كو ئەڤە گۆتارەكە ل سەر گۆتارەكا دی ھاتییە نڤیسین. نڤیسەری، نە ل تایتلێ گۆتارێ ئاماژە دایییە گۆتارا كاك نعمەتی و نە ژی ل دەستپێكا گۆتارێ. بەلكو پشتی بۆرینا پێنج بەرپەڕان ژ نوو ئاماژە دایییە گۆتارا ناڤبری! ژ ئەڤا بۆری و ژ بەركو گەلەك ژ گۆتارا نڤیسەری ل سەر مرنا وەرگرییە، مرۆڤ دبینت كو ھەڤبەندییەك لاواز د ناڤبەرا ناڤەنیشانێ گۆتارێ و ناڤەڕۆكا وێدە ھەیە. نڤیسەر ل دەستپێكا ڤێ گۆتارێ، دیتن و بۆچوونێن گەلەك فەیلەسۆف و ھزرڤانان ل دۆر مرنێ بەرچاڤكرینە. ئەڤ مرنا ئەڤ فەیلەسۆف و ھزرمەند ژێ خەبەر ددن، مرنەكا فیزیكییە ئانكو نەمان و ڕاوەستیانا كار و چالاكییێن لەش پێ ڕادبت. مرنا خوەداوەند و نڤیسكار و (وەرگری)، مرنەكا مەجازییە. مەبەست ژێ ئەوە كو ئەو ڕۆلێ جاران وان دگێڕا یان ئەو سەنترالیزما وان د دەمەكیدە ھەیی ئێدی نەما و ئەو ھەروەكو مرییان لێھاتینە. ب پەیڤەك دی، ئەڤ مرنە، نە مرنەكا راستەقینەیە ژ بەركو خوەداوەند و نڤیسكار و وەرگر تێگەھن نە گیاندارن داكو وەكە ھەر گیاندارەكی بمرن. ل ڤێ دەرێ، دەمێ دانوستاندن ل سەر مرنا ڤان تێگەھان بێتەكرن، ئەرێ دێ چ مفا ھەبت ھەكەر ئەم ڕا و بۆچوونێن ل دۆر مرنا ڕاستەقینە بینن؟ ب د یتنا من، ئەو ڕا و بۆچوونێن نڤیسەری ل سەر مرنێ ئینایین ھند مفا بۆ گەنگەشەیا مرنا خوەداوەند و نڤیسكار و وەرگری نینە.
ل دەستپێكا گۆتارێ، نڤیسەری باسێ فیتاگۆرس كرییە، مێژوویا بوون و مرنا وی ب (572-497ب.ز)دەستنیشانكرییە و ئاماژە دایییە پرتووكا (المدارس الفلسفیة بپ 15)(2)، ھەرچەندە د وێ پرتووكێدە، چو ئاماژە ب وێ مێژووییا بوون و مرنا فیتاگۆرس نەھاتییەكرن! یا ژ منڤە، نڤیسەری ئەو مێژوویە ژ پرتووكا (الموت في الفكر الغربي)(3) وەرگرتییە لێ ئاماژە دایییە پرتووكا (المدارس الفلسفية)! نڤیسەر ژ پرتووكا ناڤئینایی ڤەدگوھێزت كو فیتاگۆرس:"دووری روحا یوونانێ بوو... جودابوو ژ تەقالیدێن خوەداوەندێن یوونانێ وەك ھیفیستۆس|خوەداوەندێ ئاگری..."(4). لێ د پرتووكێدە، ئەڤ پەسنێ بۆری، دایییە پال خوەندنگەھا فیتاگۆرسی، نە كەسێ فیتاگۆرس ب خوە، وەك نڤیسەری ڤەگوھازتی. ھەروەسا چو باسێ خوەداوەندێ ئاگری نەھاتییەكرن! نڤیسەری دیتنا فیتاگۆرس ل دۆر مرنێ، ژ پرتووكا (الموت في الفكر الغربي) ڤەگوھازتییە، و ئاماژە دایییە (بپ 36) لێ ئەو بەرپەڕ نەدورستە، بەرپەڕێ دورست (35)ە، ھەروەسا ب ئاوایەكێ سەقەت ڤەگوھازتییە سەر زمانێ كوردی. بنێرن ئەڤ پارچەیە چاوا ڤەگوھازتییە:" أن الروح تسجن في الجسد، و تغادرە عند الموت، و بعد فترة من التطھر تدخل الجسم مرة أخری، و ھذە العملية تكرر نفسھا عدة مرات. و لكن یتعین علی الإنسان للتیقن من أنە مع كل وجود جدید تحتفظ الروح بنقائھا أو تصبح أفضل و أشد نقاء، و بالتالي تقترب أكثر من المرحلة النھائية التي یتم فیھا التوحد مع اللھ...(5).ڤەگوھازتنا نڤیسەری ئەڤەیە:" روح دیلە د جەسەدی دە، بەلێ ژبۆ كو خوە تافیل بكت، ھەر ھەیامەكێ خوە ئازاد دكت، ل دوماھیكێ یەكبوونێ ل گەل خوەدێ دئافرینت"(6). یا باشتر و نێزیكتر ئەڤەیە: ھندی روحە د لەشیدە دئێتە زیندانكرن، ب مرنێ، ژێ دەردكەڤت، پشتی دەمەكی ژ پاكییێ، جارەكا دی ڤەدگەڕتە د لەشیدە. ئەڤ كریارە گەلەك جاران دوبارە دبت، لێ دڤێت مرۆڤی باوەری ب وێ ئێكێ ھەبت كو د گەل ھەر ھەبوونەكا نوو، روح پاكییا خوە دپارێزت و جار بۆ جارێ پاكتر لێدئێت ھەتا كو نێزیكی قووناغا دووماھییێ دبت كو تێدە ئێكبوونێ د گەل خوەدێ دكت.
پشتی فیتاگۆرسی، نڤیسەری گۆتنەكا ئاناكسماندر ئینایییە كو ب عەرەبی"شذرة انكسماندر"ە ڤەگوھازتییە كوردی و كرییە"پریشكێن ئاناكسماندر"** و ئاماژە دایییە پرتووكا (الموت في الفكر الغربي بپ36). لێ دەمێ تو وی بەرپەڕی ڤەدكی، تو چو نێزیكییێ د ناڤبەرا گۆتنا ئاناكسماندر و ئەڤا نڤیسەری ڤەگوھازتی تێدە نابینی!!! ئاناكسماندر دبێژت:" إن الأشیاء تفنی و تنحل إلی الأصول التي نشأت عنھا، وفقا لما جری بھ القضاء، و ذلك أن بعضھا یعوض بعضا و تدفع جزاء الظلم وفقا لما یقضي بھ الزمان"(7). ب كوردی: "ھەموو تشت پووچ دبن و ڤەدگەڕنە سەر ژێدەرێن ژێ ھاتین، ھەر وەكوو قەدەرێ حەزكری. ژ بەركو ھندەك جھێ ھندەكان دگرن، و جزایێ زۆرێ ل دووڤ داخوازا زەمانی ددن". نڤیسەری ئەو پارچەیە ب ڤی ئاوایی ڤەگوھازتییە:" مری زیندی دبن، زیندی دمرن. مرن و زیندیبوونا ھەر ئێكێ ل سەر مرن و زیندیبوونا یێ دی دمینت... ئەوا دناڤ مە دە ژیان و مرنە، ھشیاری و نڤستنە، لاوینی و پیراتی یە، ھەر ئێك دبت یا دی بت"(8). ھەلبەت ھەر كەسێ ڤێ ڤەگوھازتنێ بخوینت، دێ مەندەھۆش بت ژ بەركو چو ھەڤبەندی د ناڤبەرا ھەردو پارچەیاندە نینە. لێ ئەڤ مەندەھۆشییە نامینت دەمێ بۆ مە دیار دبت كو ئەڤ پارچەیا نڤیسەری ڤەگوھازتی نە ئاخڤتنا (ئاناكسماندر)ە بەلكو یا فەیلەسۆفەكێ دییە ئەو ژی (ھیراكلیتس)ە!! ھیراكلیتس دبێژت:" أن الفانین خالدون، والخالدین فانون ، فأحدھم یعیش بموت الآخرو یموت بحیاة الآخر... ما بداخلنا شيء واحد: حیاة و موت، یقظة و نوم، شباب و شیخوخة، و كل ضد منھما یتحول إلی الآخر"(9). ئانكو نڤیسەری، ئاخڤتنا ھیراكلیتس دایییە پال ئاناكسماندر، ھەر ژ بەر ڤێ شاشییێ دەمێ نڤیسەر دبێژت دیتنا دیمۆكریتس بۆ مرنێ نێزیكی یا ئاناكسماندرییە(10) ئەڤە ژی دێ بتە شاشی ژ بەركو ھەكەر نێزیكییەك ھەبت دێ د گەل بۆچوونا ھیراكلیتس بت.
ئەڤ بێسەروبەرییا د دەستنیشانكرنا ژێدەراندە و ئاماژەپێدانا شاشا بەرپەڕان و ڤەگوھازتنا سەقەت ژ زمانێ عەرەبی بۆ زمانێ كوردی بەردەوامە: نڤیسەر باسێ مرنا خوەداوەندی ل دەڤ نیچەیی دكت و دبێژت كو د ھەردو پرتووكێن خوە (ھكذا تكلم زرادشت) و( العلم الجزل)دە، نیچەیی پتر ژ جارەكێ مرنا خوەداوەندی ڕاگەھاندییە، نڤیسەرئاماژەیێ ددتە پرتووكا (العلم الجزل بپ 107). نڤیسەردبێژت:" ئەو ژ زاردەڤێ پارسەكەكێ دبێژت:"كانێ خوەدێ؟ ئەز دێ بەسڤا وە دم، مە خوەدێ كوژت| مە دەریا ڤالاكر، مە ئاسۆ لەوتاند... ب ھەر حال، چو{یا دورست(چ)یە} كەسێ پشتی مە بھێت، دێ ب دەستێ خوە دیرۆكا خوە نڤیست"(11). لێ دەمێ تو وی بەرپەڕی ڤەدكی، ئەڤێ نڤیسەری ئاماژە دایییێ، تو دێ بینی چو پەیوەندی ب ئەڤا وی گۆتیڤە نینە! د وی بەرپەڕیدە ل دۆر مرنا خوەداوەندی تنێ ئەڤە ھاتییە:" بۆدا مر، لێ ئەو بەردەوامبوون و بۆ چاخێن درێژ سیبەرا وی د شكەفتەكێدە نیشانددن؛ سیبەرەكا مەزن و ب ترسە. خوەدێ مر، لێ ژ سەروبەرێ مرۆڤانە كو و دبت بۆ ھزاران سالان شكەفت دێ بمینن سیبەرا وی نیشان بدن. ئەم ژی ژ بەرێ خوەڤە، ل سەر مەیە ئەم سیبەرا وی ژی نەھێلن"(12). نێزیكی ئەڤا نڤیسەری ڤەگوھازتی د بەرپەڕێ (118)دە ھەیە، نە بەرپەڕێ (107) (13). ژ بلی ڤێ چەندێ، ڤەگوھازتنا تێكستی بۆ زمانێ كوردی پێگیرییەكا تەمام پێ نەھاتییەكرن بەلكو ل پێ حەزا خوە ڤەگوھازتییە؛ تشتێ ڤیایی یێ ڤەگوھازتی و تشتێ نەڤیایی یێ ھێلایی وتشت ھەیە یێ گۆتی ھەر د وێ پارچەیێدە نینە! بۆ نموونە: نڤیسەر ل داوییا ڤەگوھازتنێ دبێژت:" ب ھەر حال، چو{چ} كەسێ پشتی مە بھێت، دێ ب دەستێ خوە دیرۆكا خوە نڤیست" ھەلبەت ئەڤ گۆتنە ب یەك جاری د وێ پارچەیێدە نینە!
بەرپەڕێ(24) ژ پرتووكێ، باسێ گۆتنەكا كانت ل سەر مرۆڤی و بەلگەیێن ل سەر ھەبوونا خوەدێ ھاتییەكرن، ئاماژە ب بەرپەڕێ (26) ژ پرتووكا (الفلسفة المعاصرة في اوروبا) ھاتییەدان. ئەو ب خوە بەرپەڕێ (323 دەھمەنێ ھەژمار 39)ە،(14).
بەرپەڕێ(27-28) ژ پرتووكێ، گۆتنەكا مەدام دۆستال ل دۆر ئەدەب و جڤاكی ئینایییە، ئاماژە ب بەرپەڕێ(142) ژ پرتووكا (مدخل إلی مناھج النقد الأدبي) ھاتییەدان. ئەو ب خوە بەرپەڕێ (176)ە (15).
بەرپەڕێ(106) ژ پرتووكێ، گۆتنەكا دی سۆسێر ل دۆر ھێزا زمانی ئینایییە، ئاماژە ب بەرپەڕێ (169) ژ پرتووكا (مدخل إلی مناھج النقد الأدبي) ھاتییەدان. دەمێ تو وی بەرپەڕی ڤەدكی نە تو دی سۆسێری دبینی و نە ژی گۆتنا وی. ب ڕاستی ژی، ھندی ئەز ل وێ گۆتنێ گەڕیام، من نەدیت!
یا كەنیسەیێ نەكری، ھاتەكرن!
ئەز دبێژم، ژیانا گالیلیۆیی و مژارا زڤڕینا ئەردی ل دۆر ڕۆژێ و ھەڵویستێ كەنیسەیێ و لێڤەبوونا وی ژ بیروباوەرێن خوە ل ژێر پێپەستا كەنیسەیێ یا ناڤدارە. كورتییا وێ ژی ئەوە كو ل سالا 1632ێ گالیلیۆیی پرتووكا خوەیا ناڤدار(گەنگەشەیەك ل دۆر ھەردو سیستەمێن سەرەكییێن جیھانی) كو تێدە ھەڤبەركرنەك د ناڤبەرا تەیۆرییا بەتلیمۆس –ئەرستۆ و تەیۆرییا كۆپرنیكۆس كربوو و گەھابوو وی ئەنجامی كو تەیۆرییا كۆپرنیكۆس بەرئاقلترە. ل سالا 1633ێ، گالیلیۆ ھاتە گونەھباركرن و زۆری لێ ھاتەكرن كو ژ باوەرییا خوە لێڤەبت. ھەرچەندە گالیلیۆ ل ژێر پێپەستا كەنیسەیێ ژ باوەرییا خوە لێڤەبوو، لێ كەنیسەیێ حوكمێ زیندانكرنا ھەتاھەتا ل سەر دا. ل سەر ئەزمانێ ھندەكان ھاتە گۆتن كو گالیلیۆ پستپستەك د گەل خوە كر و گۆت: د سەر ھندێڕە ھەر دزڤڕت (16). ژ بەركو گالیلیۆ زەلامەكێ دانعەمربوو و ڕەوشا وی یا ساخلەمی یا باشنەبوو، كەنیسەیێ ھێلا ئەوی حوكمی د ڤێلایەكێڤە ببت. گالیلیۆ ئەو ژییێ مایی ب تنێ دبۆرینت ھەتا كۆرە دبت، ھەتا ل سالا 1642ێ دمرت(17). لێ نڤیسەر ل ھەردو بەرپەڕێن(125 -126) بۆ مە چیرۆكەكا گەلەك سەیر ل دۆر گالیلیۆیی ڤەدگێڕت؛ دا ئەم بخوینن و گوھێ خوە بدنە نڤیسەری كا چاوا ئەڤ چیڕۆكە ڕستییە:"گالیلۆ ژی پشتی پێكۆلەك بەردەوام، دگەھت باوەریێ كو زەمین دزڤرت. ھزرا وی دەربارێ زڤراندنا زەمینی دبت پرسا رۆژەڤێ. تەیۆرییا وی دبت قەبخوازی بۆ فەلسەفا كەنیسێ چونكی زڤراندنا زەمینی، ھەگەر راست بت، واتەیا بەرھاڤێتنا گەلەك تەیۆرییێن پێشتر ددت... دەستھەلات ب شێوەیەك دۆگمایانە سەرەدەرییێ ل گەل گالیلۆ دكت و بریارا سەربڕینا وی ددت. ب دارێ خورتییێ گالیلۆیی نەچار دكت كو داگێرانێ بكت، ئیمزا بكت و پەشێمانییا خوە بۆ رایێ گشتی راگەھینت. زێرەڤانەك چنگلێ وی دگرت و ھێدی ھێدی بۆ سەربڕێ دبت دا كو سەرێ وی یێ تژی ھزرێن نوو، ببڕن. راستە گالیلۆ ب نەچاری ئیمزا دكت، بەلێ ل كێلیكا دوماھییێ، بەری سەرێ وی ل بەر پێن باوەردارێن سەلەفی گرێلبت، ئەو ھێڤ دكت زێرەڤانی و د گوھێ وی دە دبێژت:"ھەر دزڤرت!"."(18) . ھەلبەت نڤیسەری چو ژێدەر بۆ ڤێ چیڕۆكێ بەرچاڤ نەكرینە. یا كەنیسەیێ وەك واقع نەشیایی بكت ئانكو زانایەكێ مەزن وەك گالیلیۆیی سەرژێبكت، نڤیسەری، ب ڤەگێرانەكا ئاشۆپی، شیا سەرێ وی بدتە بڕین!!!
دیكارت و لاھۆت:
نڤیسەری ل بەرپەڕێ( 127) دەھمەنا ھەژمار (60) گۆتنا دیكارت یا ھەرە ناڤدار:"ئەز دھزرم، ئانكو ئەز ھەمە" ب شاشی نڤیسییە وكرییە:"ئەز گومانێ دكم، واتە ئەز ھەمە"(19). نڤیسەر پشتی وی پەری ب بەرپەڕەكی، دبێژت:" وی{دیكارت} شیا ب گومانێ تەجاوزا ھزرێن سەلەفی و لاھۆتی بكت"(20) . پەیڤا (تجاوز) پەیڤەكا عەرەبییە ب واتایا ژێبۆری، داسەر، ل كارە. دەمێ ئەم كورد ڤێ پەیڤێ ب كاردئینن، پتر ب واتایا ژێ خەلاس، نەما ل دەڤ ب كاردئینن. پرسەك: ئەرێ ڕاستە دیكارت خوە ژ ھزرێن لاھۆتی خلاسكرییە؟ ھەر كەسێ دیكارت خواندبت دزانت كو مژار وەسا نینە. ڕاستە دیكارت سەركێشێ فەلسەفەیا نوو دئێتە ھەژمارتن، لێ ئەڤە وێ ڕامانێ ناگەھینت كو ئەوی (تەجاوز) دایییە سەر ھزرێن لاھۆتی. دەمێ دیكارت د پرتووكا خوە(مقال في المنھج)دە، دەلیلان ل سەر ھەبوونا خوەدێ دئینت(21) ئەرێ ئەڤە تەجاوزا ھزرێن لاھۆتییە؟ سەردەمێ دیكارت، سەردەمێ سەرھلدانا زانستێ بوو، لێ ھێشتا ژ ڕھ و ڕیشالێن لاھۆتێ دەرنەكەڤتبوو، لاھۆت د فەلسەفەیا دیكارتدە، بەرھەڤبوونەكە خورت ھەیە. دیكارت دبێژت:" دڤێت مە باوەری ب خوەدێ ھەبت، ژ بەركو ئەڤەیە ئەڤا پرتووكێن پیرۆز پێ ھاتین. ژ ئالەك دیڤە، دڤێت مە باوەری ب پرتووكێن پیرۆز ھەبت، ژ بەركو ژ دەڤ خوەدێ ھاتینە"(22). بەلكو ھندەك وەسا دبینن كو دیكارتی، عەقلانییەت وەك كەڤلۆژانكەكی ب كارئینایییە، دا كو بیر و باوەرێن خوەیێن لاھۆتی پێ ڤەبشێرت(23). ڤێجا ئەز نزانم، چاوا دیكارتی تەجاوزا ھزرێن لاھۆتی كرییە ؟ پاشی نڤیسەر دبێژت:" پشتی دیكارتی و پەیرەوێ گومانێ و پرسیاران، (فرەنسیس بیكۆن 1561 - 1626) ھەڤدەمێ وی، دھێت و ھەلویستێ وی پەسەند دكت ب تایبەت دەمێ گۆتی:" ھەگەر ئەم ژ راستییێ دەستپێبكن، ل دوماھییێ دێ گەھن گومانێ. بەلێ ھەگەر ئەم ژ گومانێ دەستپێبكن، ل دوماییێ دێ گەھن راستییێ..."(24). ھندەك تێدیتن ل سەر ڤێ پارچەیا بۆری:
1. وەكو گەلەك گۆتنێن دییێن د ڤێ پرتووكێدە، ئەڤ گۆتنا (فرانسیس بیكن) ژی بێ ژێدەرە.
2. دەمێ نڤیسەر دبێژت كو بیكن پشتی دیكارتی دھێت و ھەلویستێ وی پەسەند دكت، ئەڤە وێ چەندێ دگەھینت كو بیكن ب دیكارتی داخباربووییە.
3. بوون و مرنا بیكن (1561-1626)ە و یا دیكارتی (1596-1650)ە، ئانكو بیكن 35 سالان ژ دیكارت مەزنتر بوو. ھەكەر ئەم بزانن دیكارتی پرتووكا خوەیا ناڤدار (مقال في المنھج) كو تێدە باسێ گومانێ كرییە، ل سالا (1637) وەشاندییە(25) دێ مە دیار بت كو دەمێ دیكارتی ئەو پرتووكە وەشاندی، ئەو (11) سال بوون بیكن مری. ڤێجا چاوا بیكن ب دیكارت داخباربوویییە!!!؟
نیچە بەرگرییێ ژ ئاقلی دكت!
تشتێ ژ ھەموویان سەیرتر ئەوە، دەمێ نڤیسەر دبێژت:"... ئەڤجار ئێكە دی ب ناڤێ (نیچە 1844-1900) دھێت و بەرەڤانییێ ژ ئاقلی دكت و پارازتنا وی دكت سەركار" (26). ھەكەر مرۆڤ بێژت: نیچە ھات و ھاڤێتە عەقلی و كێمبھاكرنا وی كرە سەركارێ خوە، ئانكو بەرەڤاژی نڤیسەری گۆتی ب 180 پلەیان، مرۆڤ نەیێ شاشە! تشتێ نیچەیی ژ یێن بەری خوە جودا دكت ئەوە كو وی پەییسكا بھایان لێكوەرگێڕا و خوە دا د گەل بھایێن ژیانێ و لەشی و ئەردی و ھونەری ل سەر حسابا بھایێن ئادیالی و رۆحی وعەقلی و ئاسمانی. چاخێ ھەژدێ، چاخێ عەقلی بوو. نیچە دئێتە ھەژمارتن یەك ژ ھەرەفەیلەسۆفێن مەزن یێن ڕەخنە ل عەقلی گرتی و ل ئاستەك نزم دانایی. د نەڕینا نیچەییدە، نیشانا داكەتنێ و نزمبھایییێ ل دەڤ سوقراتی ئەوە كو وی د پلەیا یەكێدە، غەریزە و عەقل ھەڤدژ و ھمبەری ئێك دانان و خوە دا د گەل عەقلی و بلند ڕاگرت(27). ھەڤڕكییا نیچەیی د گەل ھیگلی، بەردەوامبوونا وێ ھەڤڕكییێ بوو، ئەڤا كیركگارد و شۆپنھاور دەستپێكری، ئەو ژی ڕەخنەگرتنە ل عەقلی(28). نیچە د پرتووكا خوە(أفول الأصنام)دە، ڤێ ھەڤسەنگێ (عەقل=فەزیلە=كامیرانی)،رەد دكت، ھمبەری وێ دبێژت:"مرۆڤ بێتە پێپەستكرن كو غەریزەیا خوە پاشڤە ببت- ئەڤەیە سالۆخەتێ داكەتنێ ھندی كو ژیان رێیەكا ئەڤراز بھاژۆت، كامیرانی د گەل غەریزەیێ ھەڤكووفە "(29). ئەو چار شاشییێن مەزنێن عەقلی دەستنیشان دكت: 1- جودانەكرنا ئەگەر و ئاكامان ژ ھەڤدو. 2-ئەگەراتییا نەڕاست. 3-ئەگەرێن ئاشۆپی. 4- ئیرادەیا نەئازاد(30). من نەڤێت درێژ بكم، ژ بەركو ھەر كەسێ تشتەكێ سەرڤەسەرڤە ژی، ژ نیچەیی خواندبت، دزانت كو نیچە نەیارێ ئێكێیە یێ سەردەستی و بلندراگرییا عەقلیە. لێ ل ڤێ دەرێ، ھندی ئەز دئێمە خوە كو ئەز بشێم ڤێ پرسا د سەرێ مندە دجڤجڤت پێپەست بكم، ئەز نەشێم، پرس ژی ئەڤەیە: مادەم ھەڵویستێ نیچەیی وەسا ژ عەقلی ئاشكەرایە، ئەرێ بۆچی نڤیسەری ب ڤی ڕەنگێ ھەڤدژ و بەرەڤاژ دایییە خویاكرن؟
پشتی تێفكرینەكێ، ئەز گەھشتمە ڤێ بەرسڤێ: نڤیسەری دەمێ بەرگری و پاراستنا عەقلی دایییە پال نیچەیی، بۆ مە ئاماژە ب چو ژێدەران نەدایییە. باشە پا چاوا نڤیسەر كەتییە ڤێ شاشییا ھۆسا زیق؟ ئەرێ ئەو چ ژێدەرە كو بەرێ خوە دایییێ و ئەڤ چەندە ژێ ڤەگوھازتی؟ یا ژ منڤە، ژێدەرێ وی، پرتووكا (الفلسفة المعاصرة في اوروبا)یە، نڤیسەر د تێكستێ عەرەبی نەگەھشتییە و وەسا ھزركرییە كو نیچەیی بەرگری ژ عەقلی كرییە. د پرتووكا ناڤئیناییدە، پشتی باسێ شۆپنھاور و كیركگاردی دكت- كاك سەبری ژی ھەر وەك پرتووكێ ئاماژە ب ھەردویان دایییە- باسێ ڕەوتێ نەعەقلی دكت و دبێژت:" و في مرحلة تالیة، و بعد الھجوم علی المذھب العقلي الھیجلي، ھاجم الاتجاە اللاعقلي لمذھب العقلي العلمي، و ھو ھنا سوف یعتمد في ھجومە علی نظریة التطور عند داروین. وكان النبي المعبر عن ھذا الموقف ھو نیتشە(1844-1900م)، الذي يعلن أولویة الاندفاع الحیوي علی العقل، ویطالب مراجعة كل القیم..."(31). دبت نڤیسەری ئەڤ تێكستە باش نەخواند بت و ھزر كربت كو (الاندفاع) بەرگرییە و ھۆسا كەتبتە ڤێ شاشییێ.
ماركس و دین
د گۆتارا (پاییزا راستیێ و بوھارا گومانێ)دە كو گۆتارەكا ڕەخنەیییە ل سەر پرتووكا علي الوردي (مھزلة العقل البشري)، جارەكا دی چەندین ئاماژەیێن شاش ب ژێدەران كرییە. بۆ نموونە: بەرپەرێ(169) دەھمەنا ھەژمار(85) ئاماژە دایییە پرتووكەكێ كو یا (برتراند رسل)ە، ب ناڤێ فەلسەفا نووژەن ل ئەورۆپا، لێ ئەو ب خوە یا (إ.م. بوشنسكي)یە، ب ناڤێ (الفلسفة المعاصرة في اوروبا). بەرپەڕێ(173) نڤیسەر باسێ دینی دكت، دبێژت:"... دین ب خوە چیە؟ماركس دبێژت ئەفیۆنە، بەلێ پۆشنسكی دبێژت:"دین ل سەر ترسێ ئاڤا دبت، بەھرا پتر ل نك مللەتێن لاواز و پاشكەڤتی ھەیە، ئەوێن كو ھێژ پێنەگەھشتین". ل ڤێ دەرێ مە دو تێبینی ھەنە:
1.ئەرێ راستە پێناسەیا ماركس بۆ دینی ئەوە ئەڤا نڤیسەری گۆتی؟ ئەرێ ئەڤ دەربڕینە:(دین ئەفیۆنە) پێناسەیە یان وەسفە؟ یا ئاشكەرایە كو ماركس د نڤیسارا خوەدە یا ب ناڤێ(ڕەخنەكرنا فەلسەفەیا قانوونێ ل دەڤ ھیگل) وەسفا دینی كرییە و گۆتییە :" Religion is the sign of the oppressed creature, the heart of a heartless world, and the soul of
soulless conditions. It is the opium of the people."(32)
دین ئاخینكا مرۆڤێ بندەستە، دلێ جیھانەكا بێدلە، روحا كاودانەكێ بێروحە، ئەو ئەفیۆنێ گەلییە" . ئەڤە ژی وەكو دیار وەسفە نە پێناسەیە. ب ڕاستی دانەناسینا ماركس بۆ دینی ب بڕینا ئاخڤتنا وی ھەموویێ و تنێ دیاركرنا ھەردو پەیڤێن دووماھییێ، كورتكرن و شێلینیشاندانا ماركسە، ھەلبەت نە تنێ ل ڤێ دەرێ نڤیسەری ماركس ھۆسا كورتكرییە بەلكو ل جھەك دی ژی ب ئاوایەكێ كاریكاتۆری ماركس كورتكرییە دەمێ نڤیسی:"و (كارل ماركس 1818-1883) بەحسێ مەتریالیزما جەدەلی و دیرۆكی دكت، كو خوەدێ نینە" (33). ژ بلی كو ئەڤە كورتكرنەكا كاریكاتۆرییە بۆ ماركس، ھەر كەسەكێ چو ژ ماركسیزمێ نزانت، دێ وەسا ھزر كت كو مەتریالیزما دیالیكتیكی و مێژوویی، فەلسەفەیەكە سەروبنێ وێ تنێ ل سەر نەیینییا خوەدێیە!!! دین ل دەڤ ماركس وەكوو جوونێن دی یێن ھشمەندییا كۆمەلگەھییە. ئەو دبێژت:" د به‌ر به‌رهه‌مئینانا جڤاكیڕه،‌ ئه‌وا سه‌خمه‌راتی ژین و ژیارێ دئێته‌ كرن، هنده‌ك هه‌ڤبه‌ندییێن ڤه‌بڕییێن پێدڤی، د ناڤبه‌را خه‌لكیده په‌یدا دبن، ژ ڤیانا وان خوه‌سه‌رن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و هه‌ڤبه‌ندییێن به‌رهه‌مئینانێنه‌، ئه‌وێن هه‌ڤتا د گه‌ل پێك و په‌ییسكه‌كا‌‌ ده‌ستنیشانكری و ڤه‌بڕی ژ گوهۆڕین و وه‌راركرنا هێزێن به‌رهه‌مئینه‌رێن كه‌ره‌سته‌یی یان ماددی. و ئه‌ڤ هه‌می هه‌ڤبه‌ندییێن به‌رهه‌مئینانێ، بنخانا جڤاكێ یا ئابۆری پێك دئینن، ئانكو بناخه‌ و بنسترا ڕاستانی، ئه‌وا سه‌رخانا قانوونی و سیاسی، ل سه‌ر ڕادبت، ئه‌ڤه‌ د گه‌ل هنده‌ك ئاوایێن ڤه‌بڕی ژ تێگه‌هشتن و هشیارییێ یێن به‌رانبه‌ر و هه‌ڤتا. ئاوایێ به‌رهه‌مئینانا ژین و ژیارا ماددی، وه‌ك مه‌رج كارلێكرنا ژین و ژیارا جڤاكی و سیاسی و هزری دخوازت"(34). ئانكو دین ل دەڤ ماركس، وەكوو ھەموو ھزرێن دی، بەرھەمێ جڤاكی و مێژوویییە، ماركسیزم وەسا لێ نانەڕت كو ھەما ھندەك ھزرێن ئاشۆپینە د سەرێ مرۆڤاندە، بەلكوو داخوازا ژ ڕووڤەكرنەكا جڤاكی بۆ ڕھ و ڕیشالێن وی دكت.
زێدەیی وێ چەندێ ژی، ئەڤ دو پەیڤێن نڤیسەری ئینایین(دین ئەفیۆنە) وێ ئیحائێ ددتە مرۆڤی كو دین ب ئاوایەكێ ڕھا خرابییە، لێ ھەكەر ئەم وان پەیڤان باش بخوینن ئەڤێن ماركس بەری (دین ئەفیۆنە) گۆتین؛ دێ بۆ مە دیار بت كو وەسا نینە. ئەفیۆن ب خوە، بۆ خرابییێ ب كار دئێت و بۆ باشییێ ژی، دەمێ ماركس دبێژت: دین ئاخینكا مرۆڤێ بندەستە، دلێ جیھانەكا بێدلە... ئەرێ ئەڤ پەیڤە وە ل مە ناكن كو ئەم بێژن: ئەفیۆن ب دەورێ كێمكرنا ئێش و ئازارێن مرۆڤێ ھەژار و بەلنگاز ڕادبت؟ ھەروەسا نائێتە ڤەشارتن كو ماركس گۆتییە: دین ئەفیۆنێ گەلییە و نە گۆتییە: دین ئەفیۆنێ گەلایە، وەكو دئێتە گۆتن كو دیارە مەبەستداری د وێ چەندێ دایە.
2. ئەو گۆتنا كو نڤیسەری دایییە خویاكرن كو یا (پۆشنسكی)یە، ئەو ب خوە نەیا وییە، بەلكوو گۆتنا (برتراند راسل)ە، نڤیسەری دایییە پال (پۆشنسكی) !
پرنسیپێن عەقلی!
د ھە مان گۆتارا بۆریدە، نڤیسەر دبێژت:" ھەتا كو ئەم د ئاقلی بگەھن، گەرەكە ئەم پرەنسیپێن وی ناس بكن. پرەنسیپێن ئاقلی: ئەو ژی ژ چار جۆرێن جودا جودا پێك دھێت:
1. پرەنسیپێن ناسنامێ - Identity : ھەر ئۆرگانەك خوە یە، زاتەك ھەیە، ناسنامەك ھەیە.
2. پرەنسیپێن تناقضێ Contradiction : ئانكو تو نكاری بێژی دین باشە بەلێ پا مەلا خرابە، یان پەیرە و پرۆگرامێ فلان فلان حزبێ باشە بەلێ پا كادرێن وێ خرابن و ھتد ژ ڤان میناكێن تژی پارادۆكس.
3. پرەنسیپێن ناڤین: ئەو د ناڤبەرا (ئەرێ) ، (نا) دە یە. دەمێ كو تو پێكھاتەیەكێ رەت دكی بەلێ كەد و باندۆرا وی دپەژرینی، یان وەكی دی.
4. پرەنسیپێن سەدەمێن بەرئاقل: كو ھەر تشتەكێ سەدەمێ خوە ھەیە. ھەر تشت قابیلە بۆ تێگەھشتن و سەرەدەری و راڤەكرنێ مادەم كو سەدەمێ خوە ھەیە."
نڤیسەری ئاماژە دایییە پرتووكا(مدخل الی الفلسفة)بەرپەڕێ 65. (35)
ل سەر ڤێ مژارێ، من ئەڤ تێبینی ھەنە:
1. ئەو بەرپەڕێ نڤیسەری ژ پرتووكا (مدخل الی الفلسفة) دەستنیشانكری كو بەرپەر(65)ە، وەكوو جاران، دیسان شاشییە، بەرپەڕێن دورست(61-62-63)نە (36).
2. تو ببێژی: پرنسیپێن عەقلی، بێ دەستنیشانكرن كو ئەڤ پرنسیپێن لۆژیكێ ئەرستۆیینە؛ جوونە خاپاندنەك تێدەیە كو خواندەڤان وەسا ھزر بكت، ئەڤ پرنسیپە ڕەھانە و پتر پەسن و سیفەتا زانستێن سروشتی وەردگرت و چو كێماسی تێدە نینن و ناكەڤتە بەر چاكووچێ ڕەخنەیێ. ئەو ب خوە، پرنسیپێ ئێكێ و دویێ و سێیێ ژ بەرێ ئەرستۆییڤە ھاتینە دانان، ئانكو پرنسیپێن لۆژیكێ ئەرستۆیینە و پرنسیپێ چارێ ژ بەرێ فەیلەسۆفێ ئەلمانی لیپنتزڤە ھاتە زێدەكرن. ئەڤ ناڤە لێ ھاتەدانان ژ بەركو د وی دەمیدە، ھزر دكرن كو ئەڤ پرنسیپە، پرنسیپێن پێشوەختییێن ھەر ھزر و بیرەكانە، ئەوە عەقل ھەیی ئەو تێدەنە(37).
3. ئەڤ قانوونە یان پرنسیپە، ھەموو پێكڤە دبنە پرەنسیپ یان قانوونێن ھزرێ یان یێن عەقلی. لێ نڤیسەری ھەر یەك ژ وان كۆم نڤیسییە ، ئەڤە ژی نەدورستە؛ ئانكو چێنابت تو ببێژی: قانوونێن ناسنامەیێ یان پرەنسیپێن ناسنامێ وەكوو نڤیسەری نڤیسی، یا دورست تو بێژی: قانوون یان پرەنسیپێ ناسنامەیێ.
4. ئەو نموونەیێن نڤیسەری ئینایین دا كو ھەر قانوونەكێ بدتە نیاسین و ڕامانا وێ ژڕووڤە بكت، ھندەك ژێ نموونەیێن شاشن و ڕاستی و مەبەستا وان قانوونان ناگەھینن.
5. پرنسیپێ دویێ كو نڤیسەری كرییە (پرنسیپێن تەناقضێ)، بەرەڤاژی وێ چەندێیە و ئەو ب خوە پرنسیپێ(عدم التناقضە non contradicion)(38). ھەر كەسێ لۆژیكێ ئەرستۆیی خواند بت، دزانت ئەو قانوونێن ھاتینە دانان ھەڤدژی (تناقض)تێدە نینە، ژ بەركو ئەوان بەرێخوە ددا ھەر تشتەكی كو موتەتابقە د گەل ناسنامەیا خوە.
6. پرنسیپێ سێیێ كو نڤیسەری كرییە(ناڤین)، وەرگێڕانەكا سەقەتە. یا باشتر ئەوە ئەم ببێژن: پرنسیپێ ناڤینێ بەرەداییكری یان ناڤینێ ڕاكری؛ ژ بەركو (ناڤین) ب تنێ، دانانە لێ (ناڤینێ نەیی یان یێ ڕاكری) نەفییە.
پشتی ڤان تێبینییان، كا دا ئەم بێن و بەرێخوە بدنێ كا ئەڤ قانوونە چاوا دئێنە ژ ڕووڤەكرن و كا ئەو نموونەیێن نڤیسەری ئینایین، ھەتا چ ڕادە دورستن.
پرنسیپێ ناسنامەیێ(Law of Identity): وەسا دئێتە ژ ڕووڤەكرن كو ھەر تشتەكێ دەستنیشانكری، ئەو ئەوە، (ا ھەر ا)ە، ڕاستییا ھەر تشتی وەك خوە دمینت و ب بۆرینا دەمی نائێتە گوھاڕتن؛ ئەو خسلەت ھەنە كو د پێڤاژۆیا گوھاڕتنێدە، وەكوو خوە دمینن (39). بۆ ڤێ چەندێ نڤیسەری گۆتییە: "ھەر ئۆرگانەك خوە یە، زاتەك ھەیە، ناسنامەیەك ھەیە". ئەڤە ژی گەوھەرێ ڤی پرنسیپی ناگەھینت؛ جودایی ھەیە تو ببێژی ھەر تشتی ناسنامەیا خوە ھەیە كو تو ببێژی ئەو ناسنامە وەكوو خوە دمینت و نائێتە گوھاڕتن. ئانكو یەك باسێ ھەبوونا ناسنامەیێیە و یا دی باسێ نەلڤێ و نەگوھاڕتنێیە.
پرنسیپێ نە-ھەڤدژییێ(Law of non-contradiction): ھەر تشتەك نابت خودان و نەخودانێ ھەمان سیفەتێ بت د ھەمان دەمیدە. ئانكو چێنابت تشتەك ڕاست بت و نەڕاست بت د ھەمان دەمیدە؛ ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەھینت كو ڕاست یا ڕھایە نەیا ڕێژەیییە(40). ھەكەر ئەم نیشانان ب كار بینن، ئەم دێ ببێژن: چێنابت (ا ھەر ا)بت و د ھەمان دەمیدە (ا نە ا)بت. ئەڤە ژی ھەر دەربڕینە ژ پرنسیپێ ئێكێ، لێ ب ئاوایەكێ نێگەتیڤ؛ ژ بەركو دەمێ ئەم ل پەی پرنسیپێ ئێكێ دبێژن: (ا ھەر ا)ە، ئەم د ھەمان دەمیدە نەفی دكن كو (ا نە ا)ە(41).
لێ ئەڤ نموونەیا نڤیسەری ئینایی گەلەكا سەیرە، دەمێ دبێژت:" ئانكو تو نكاری بێژی دین باشە بەلێ پا مەلا خرابە، یان پەیرە و پرۆگرامێ فلان حزبێ باشە بەلێ پا كادرێن وێ خرابن..." ئەڤ نموونەیێن نڤیسەری ئینایین، دڤێت دو پەسن یان سیفەتێن ھەڤدژ دابانە پال یەك كەسی یان یەك تشتی د ھەمان دەمیدە، بۆ نموونە گۆتبا: چێنابت تو ببێژی دین باشە و خرابە د ھەمان دەمیدە. لێ تو دو سیفەتێن ھەڤدژ(باش وخراب) بدییە پال دو تشتان (دین و مەلا یان پەیرە و پرۆگرامێ حزبەكێ و كادرێ وێ)، ئەڤ یەكە ژ دیاركرنا ڤی پرنسیپی یا دوورە.
پرنسیپێ ناڤینێ بەڕەداییكری یان یێ ڕاكری(Law of Excluded Middle Term): بۆ ڤی پرنسیپی وەسا دەربڕینێ ژێ دكن كو یان (ا ھەر ا)ە، یان (ا نە ا)ە، و چو تشت نینە د ناڤبەرا ھەردویاندە. ب ڤێ یەكێ نەفی دكت كو حوكمەك د ناڤبەرا ڕاستی و دەرەوێدە ھەبت، ئانكو یان تشت ڕاستە یان خەلەتە(42). ھەنە وەسا دبینن كو ئەڤ پرنسیپە، بەرێ مرۆڤان ددتە ھشكباوەرییێ و ھلبژارتنا یەك ھلبژارتنێ ژ دویان و بەرتەنگكرنا بیاڤێ دئێكگەھشتنێ؛ ئانكو ئەو لۆژیكەكێ دوبھایییە. ئەڤ پرنسیپە ھەر ژ مێژوەرە ھاتییە ڕەخنەكرن، یەك ژ رەخنەییێن لێ ھاتییەكرن ئەوە ئەڤا دبێژنێ:( ئارێشەیا كریتییێ دەرەوین). كورتییا وێ ژی ئەڤە: كەسەكێ كریتی ئەڤ گۆتنە د دەرحەقێ خەلكێ خوەدە كر كو: ھەموو كریتی دەرەوینن. ھەكەر ئەم ب ڤی پرنسیپێ سێیێ پابەند بن ئەمێ بكەڤن ئالۆزییان:
1.ھەكەر ئەڤ كەسە كو ئەو ب خوە ژی كریتییە، دەرەوین بت، مەعنا وێ ئەوە گۆتنا وی دورستە.
2. ھەكەر ژ خوە ئەو ڕاستگۆ بت، مەعنا وێ ئەوە گۆتنا وی دەرەوە. ب ڤێ یەكێ دەرەو و راستی تەڤلی ھەڤ دبن و گۆتنا وی، د ھەمان دەمیدە ، ڕاستە و دەرەوە (43).
ھەكەر ئەم بێن بەرێ خوە بدنە نموونەیا نڤیسەری، ئەم دێ بینن كو بەرەڤاژی ڕاستییا ڤی پرنسیپییە. نڤیسەر دبێژت:" ئەو د ناڤبەرا (ئەرێ) ، (نا) دە یە. دەمێ كو تو پێكھاتەیەكێ ڕەت دكی بەلێ كەد و باندۆرا وی دپەژرینی، یان وەكی دی." پرنسیپ ب خوە بەڕەدایی دكت كو ناڤینەك د ناڤبەرا دو حەدێن ھەڤدژ ھەبت، لێ نڤیسەر دبێژت ئەو د ناڤبەرا (ئەرێ) ، (نا) دە یە؛ و ب ڤێ یەكێ ئەو ناڤینەكێ بەڕەداییكری پەیدا دكت كو پرنسیپ ب خوە نەفی دكت كو ھەیە! ل ڤێ دەرێ بۆ مە خویا دبت، ئەو نموونەیێن نڤیسەری بەرچاڤكرین دا كو وان ھەرسێ پرنسیپان پێ ژ ڕووڤە بكت، نە نموونەیێن سەركەتینە و نە ژ دوور و نە ژ نێزیك، ھەڤبەندی ب وان پرنسیپانڤە نینن.
گۆتنێن بێ ژێدەر
د پترییا نڤیسینێن ھزرییێن كاك سەبریدە، خالەكا گەلەك لاواز دئێتە بەرچاڤ، ئەو ژی، ئەو گۆتن و نڤیسینن، ئەڤێن نڤیسەر دئینت بێ كو ئاماژەیێ بدتە ژێدەری. ئەڤ چەندە ژی ژ باوەرپێئینانێ كێم دكت. ھندەك گۆتن ھەنە، وەسا ناڤداربوونە، پێدڤی ناكت مرۆڤ ئاماژەیێ بدتە ژێدەری. بۆ نموونە: دەمێ تو بێژی: دیكارت دبێژت:"ئەز ھزران دكم، ئانكو ئەز ھەمە" كەس نابێژتە تە: كا ژێدەر؟ لێ دەمێ تو بێژی:"لوسیان گۆلدمان، كو د بوارێ سۆسیۆلۆژی دە بسپۆرە، دبێژت:" ھزرا مرۆڤی پرۆسەسەك دینامیكی و پارێزەرە... دینامیكی یە دەمێ كو د دەردۆرا خوە بگەھت و باندۆرێ لێ بكت و پارێزەرە ژی دەمێ كو خوە بپارێزت..."(44). یان تو بێژی:"ئۆگست كۆنت... جڤاكی ل سەر دوو جۆران دابەش دكت:1- سۆشیال دینامیك..."(45)
ھینگێ ئەزێ بێژمە تە: عەزیزێ من كا ژێدەر؟ ب دەھان گۆتنێن ھۆ، د ڤێ پرتووكێدە ھەنە، بێ ژێدەرن. كی دبێژت نڤیسەری دورست ڤەگوھازتینە؟ كی دبێژت ئەڤە گۆتنێن وانە؟ ژ بلی ڤێ چەندێ، جارنا دێ بینی، ژێدەر یێ دەستنیشانكری؛ لێ بەرپەڕ دەستنیشاننەكرییە،وەكوو بەرپەڕێن:138-147- 152- 190! تشتێ نڤیسەری ژ ڤان پرس و گومانان ڕزگار بكت، دەستنیشانكرنا ژێدەرانە ل پەی ڕێنمایێن زانستی.
پرس پرس پرس...پرس؟؟؟
من كەس نەدیتییە وەكوو كاك سەبری پرسێن زێدە بكت! ئەڤ پرتووكە، ژ 192 بەرپەڕان ژ قەبارەیێ بچووك پێك دئێت، د ڤێ پرتووكێدە، ھندی من شیایی بھەژمێرم، 450 پرس تێدە ھەنە(من تنێ نیشانێن پرسێ ھەژمارتن، ل پێشییا گەلەك نیشانان دو پرس ھەنە)! ھەلبەت كەس ژ مە گرنگییا پرسان بێبھا ناكت، لێ دەمێ ژ چارچووڤەیەكێ لۆژیكی دەركەڤت، ئارمانجا خوە ناگەھینت. كورد دبێژن: "ھەر تشتەك ب خوێ، خوێ ژی ب مەعنە". عەرەب دبێژن: "كل ما زاد علی حدە إنقلب إلی ضدە"ئانكو ھەكەر تشتەك ژ چارچووڤەیێ خوە دەربكەڤت دێ وەرگەڕت و دێ بتە دژی وی. ژ بلی وێ چەندێ، ئەڤ یەكە، بێزارییێ ل دەڤ خواندەڤایی پەیدا دكت نەمازە ھەكەر نەئێنە بەرسڤدان و تنێ وەك پرس بمینن. ئەڤە ژی نموونەیەكە ژ وان پرسێن نڤیسەر دكت:"دەربارێ ھاتنا مەتریالیزما جەدەلی و دیرۆكی، ئەز دخوازم ھندەك پرسیاران ئاراستە بكم: تۆ بێژی گوھۆرینا كولتووری ئێك ژ غایەتێن سەرەكی بوو؟ ئاخر كیژان كولتوور؟ كولتوورێ جڤاكی یان سیاسی؟ ئەرێ ئارمانج ژ وێ فەلسەفێ گوھۆرینا ژیانێ یان ژی جیھانێ بوو؟ ئەرێ ژیان جیھانێ دگوھۆرت یان جیھان ژیانێ دگوھۆرت؟ لێ گوھۆرینا ھزری ل كووڤە بوو؟ ھەروەسا گوھۆرینا ئابۆری؟ ئایا ئەم دكارن بێژن كو فەلسەفا مەتریالی ئەو ھەموو جۆرێن گوھۆرینێ ب خوە ڤە دگرتن یان ھندەك ژوان؟"(46).
ل دووماھییێ، ئەز ھیڤیدارم، كاك سەبری ڤێ نڤیسینێ ب سینگفرەھیڤە وەرگرت و بزانت مەبەست پێ راستڤەكرنە، ھەروەسا ئەز ھیڤیدارم، بەرھەمێن بێن یێن نڤیسەری، باشتر و ب بھاتر و موكوم تر بن.
دەھمەن و پەراوێز
*ئەڤ پرتووكە، وەك گەلەك پرتووكێن دییێن ب ڤی ئاوایی، ژ ھندەك گۆتارێن بەلاڤكری پێك دئێت. ئەڤان گۆتاران ئەو ھەڤبەندییا جاران نینە، ئەڤا د پرتووكاندە ھەیی. ئەڤ پرتووكێن ھۆ(كۆمكرنا ھندەك گۆتارێن ھەڤبەندییەكا موكوم پێكڤە نەیی) شكاندنا مۆدێلەكا پرتووكانە، كو ئەو پرتووك ژ سەری ھەتا بنی ل دۆر یەك مژارێنە و ئاڤاھییێ تێكستی ب ئاوایەكییە كو تو نەشێیی بخوینێ ھەكەر تو ژ سەری دەستپێ نەكی. جودا ژ وێ مۆدێلێ، تو دكاری ڤێ پرتووكێ ژ ھەر گۆتارەكا تە بڤێت دەست پێ بكی و بخوینی بێ كو زیان ب پرۆسێسا خاوندنێ و ئاوایێ تێگەھشتنێ بكەڤت.
1.بنێڕە:ابراھیم احمد: انطلوجیا اللغة عند مارتن ھیدجر، الدار العربیة للعلوم ناشرون، منشورات الاختلاف، چ1،بیروت - لبنان،2008،بپ32. ھەروەسا،علي حرب: نقد الحقیقة، المركز الثقافي العربي، چ2، بیروت – لبنان، 1995، بپ20.
2. د.احمد فؤاد الاھواني: المدارس الفلسفية، الدار المصرية للتأليف و النشر و الترجمة، 1965.
3. جاك شورون: الموت في الفكر الغربي، ترجمة: كامل یوسف حسین، مراجعة و تقدیم: د. إمام عبدالفتاح إمام، عالم المعرفة،الكویت،1984، بپ35. ل ڤێ دەرێ نڤیسەری ناڤێ وەرگێڕی كو (كامل یوسف حسین)ە كرییە (كامل یوسف حنا) ھەروەسا سالا وەشانا پرتووكێ كو 1984 كرییە 1981!

4.سەبری سلێڤانەیی: ژ دەستپێكێ ھەتا دەستپێكێ، پرسێن ھزری و فەلسەفی، چاپخانا ھاوار،چ1، ژ وەشانێن ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد| دھۆك،2010، بپ5.
5. الموت فی الفكر الغربي، بپ35.
6. ژ دەستپێكێ...بپ5.
** ژ بلی كو شذرة ب خوە تاكە نەكۆیە، ڤەگوھازتنا "شذرە" ب "پریشك" شاشییە. شذرة ب عەرەبی ئانكو پارچەیێن زێڕی، ئاخڤتنێن پڕبھا و تەژی حكمەت ب پارچەیێن زێڕی پەسنكرینە، بنێڕە: المنجد في اللغة و الاعلام، دار المشرق- بیروت، چ37، 1998، بپ 379. لێ پریشك ئانكو پریسك،پریسكێن ئاگری، پریسكێن بارانێ، ب عەرەبی رذاذ.
7. الموت في الفكر الغربي، بپ 36.
8. ژ دەستپێكێ... بپ5-6.
9.الموت فی الفكر الغربي، بپ39.
10. ژ دەستپێكێ... بپ 6-7.
11. ھەمان ژێدەر، بپ11-12.
12. نیتشە: العلم الجزل، ترجمة: د. سعاد حرب، دار المنتخب العربي، چ1، بیروت - لبنان،2001، بپ107.
13.بنێڕە:ھەمان ژێدەر، بپ118-119.
14. إ.م. بوشنسكي: الفلسفة المعاصرة في اوروبا، ترجمة: د. عزت قرني، عالم المعرفة، الكویت،1992،بپ323. ل ڤێ دەرێ ژی، نڤیسەری سالا وەشانا ڤێ پرتووكێ ب شاشی سالا (1978)ێ دانایییە.
15. مجموعة من الكتاب: مدخل إلی مناھج النقد الأدبي، ترجمة: د. رضوان ظاظا، مراجعة: د. المنصف الشنوفي، عالم المعرفة، الكویت ،1997،بپ176. جارەكا دی نڤیسەری، سالا وەشانا ڤێ پرتووكێ ژی ب شاشی نڤیسییە و سالا(1978)ێ دانایییە. ھەلبەت ئەگەرێ ڤێ شاشییێ ئەوە كو نڤیسەری، سالا دەستپێكرنا وەشانا زنجیرەیا (عالم المعرفة) دانایییە كو 1978 و ھزركرییە كو ئەوە سالا وەشانا پرتووكێ!
16.برتراند رسل، حكمة الغرب الجزء الثاني، ترجمة:فؤاد زكریا، عالم المعرفة، الكویت،1983،بپ 44.
17. بنێرە: الموسوعة العربیة العالمیة، نسخة الكترونیة،رئیس التحریر د. احمد الشویخات، حرف (ج) مادة جالیلیو.
18. ژ دەستپێكێ، بپ 125 -126.
19. ھەمان ژێدەر، بپ127.
20. ھەمان ژێدەر، بپ128.
21.بنێڕە:رینیە دیكارت، عن المنھج العلمي،ترجمة:محمود الخضیري، تقدیم: د.عثمان امین،مراجعة: د. محمد مصطفی حلمي، الھیئة المصریة العامة للكتاب، مكتبة الأسرة،2000،القسم الرابع،بپ117-139. نڤیسەری بوون و مرنا دیكارت ب (1597-1651) دانایییە، ئەڤە ژی شاشییە یا دورست (1596-1650) ە.
22.بنێڕە: د. عبداللھ ابراھیم،التباس العلم| اللاھوت: دیكارت و الدیكارتیون، مجلة كتابات معاصرة، عدد 32، 1998، بپ63.
23.بنێڕە: د. محمد عثمان الخشت، أقنعة دیكارت العقلانیة تتساقط، دار قباء القاھرة،1998،بپ11.
24. ژ دەستپێكێ، بپ128.
25. حكمة الغرب، الجزء الثاني، بپ53.
26. ژ دەستپێكێ...، بپ133.
27.جمال مفرج، الإرادة و التأویل تغلغل النیتشویة في الفكر العربي، الدار العربية ناشرون بیروت-منشورات الإختلاف الجزائر العاصمة، 2009 ، چ1 ، بپ23.
28. ھەمان ژێدەر، بپ52.
29. نیتشە،أفول الأصنام، ترجمة: حسان بورقیة-محمد الناجي،أفریقیا الشرق المغرب،چ2، 2008، بپ20-21.
30.بنێڕە: ھەمان ژێدەر، بپ37-41.
31. الفلسفة المعاصرة في اوروبا،بپ31.
32.Critique of Hegel's Philosophy of Right
Written: 1843-44
Source: Marx's Critique of Hegel's Philosophy of Right (1843).
Publisher: Oxford University Press, 1970
Translated: Joseph O'Malley
33. ژ دەستپێكێ، بپ 132.
34.كوزینتسوف، بصدد مؤلف انجلس"لودفیغ فورباخ و نھایة الفلسفة الكلاسیكیة الالمانیة"، دار التقدم موسكو، بپ130-131.
35. ژ دەستپێكێ، بپ179-180.
36.عبد المجید عبد الرحیم، مدخل إلی الفلسفة بنظرة إجتماعیة، مكتبة النھضة المصریة، القاھرة،1978.
37.بنێرە: د.علي عبدالمعطي محمد، أسس المنطق الریاضي وتطورە، دار الجامعات المصریة، بپ40.
38. عبد المجید عبد الرحیم، ھەمان ژێدەر،بپ62.
39.بنێڕە: د. علي الوردي، منطق ابن خلدون في ضوء حضارتە و شخصیتە،انتشارات المكتبة الحیدریة قم المقدسة، چ1، 1997، بپ44.
40. بنێڕە: د. علي الوردي، خوارق اللاشعور أو أسرار الشخصية الناجحة، مكتبة الوراق لندن، بپ87.
41. بنێرە: د.علي عبدالمعطي محمد، ھەمان ژێدەر، بپ42.
42. ھەمان ژێدەرێ بەرێ، بپ43.
43.بنێرە: د. السید نصر السید، الحقیقة الرمادیة، الھیئة المصریة العامة للكتاب،1997، بپ24.
44. ژ دەستپێكێ ، بپ165.
45. ھەمان ژێدەر،بپ184.
46. ھەمان ژێدەر، بپ 132-133.