بره‌کا پرسیاران و تڤاڤه‌کا گومانێ ده‌ربارێ فه‌لسه‌فه‌یا عه‌لی ئه‌لوه‌ردی

"گه‌‌ره‌‌كه‌‌ ئه‌‌م باوه‌‌رييا خوه‌‌ هه‌‌موويێ بدن زانينێ و خوه‌‌ دوورى غه‌يب و نه‌‌زانينێ بگرن. گه‌‌ره‌‌كه‌‌ ژى هه‌‌موو هاريكار و ب تفاق بن داكو به‌‌رژه‌‌وه‌ندييا گشتى بهێته‌‌ پارازتن" هۆلباخ

سه‌رپه‌یڤ:

ب هزرا من نڤیسکار عه‌لی ئه‌لوه‌ردی که‌سه‌کێ تایبه‌ت بوویه‌‌، به‌لێ نه‌ جودا، ژبه‌رکو هنده‌ک جاران ئه‌و ب (تواضع) نه‌مه‌ت و نێرینا خوه‌ یا که‌ساتی دسه‌پینت. دیاره‌ کو تایبه‌تییا وی ژی د گشتییا یێن دی ده‌ یه‌‌.

لێ، هه‌تا کیژان رادێ وی شیایه‌ ئازادی و سه‌رخوه‌بوونا هزرا نڤیسکاری و سیفه‌تا سۆسیۆلۆژی د نڤیسارێن خوه‌ ده‌ بپارێزت؟ ئه‌رێ ‌وی هه‌ولدایه، ل ده‌مێ نڤیسینێ‌،  خوه‌ ژ گرێکا ئینتیمائێ بۆ نه‌ته‌وه‌، دین، یان مه‌زهه‌به‌ک تایبه‌ت رزگار بکت؟ ئایا‌ ل ده‌مێ هه‌لسه‌نگاندنا بوویه‌رێن دیرۆکی و ڤه‌گێرانا هنده‌ک تێکستێن گرێکدایی، دادوه‌ر بوو؟[1] تو بێژی وی شیابت‌ هنده‌ک تێگه‌هێن مه‌زن و به‌رفره‌هـ ره‌خنه‌ بکت، ل ده‌مه‌کێ کو هنده‌ک نڤیسه‌رێن دی مرنا وان تێگه‌هان راگه‌هاندیه‌، یان ب تنێ ره‌فتار و بوویه‌رێن هنده‌ک که‌سان ره‌خنه‌دکر؟ گه‌لۆ وی بیر و بۆچوونێن جودا ژ ئالێ نڤیسکارێن دی ڤه‌، ده‌ربارێ پرس و که‌سانێن دیرۆکی په‌ژراندن‌ بێ کو حوکمێ ڕه‌ها ل سه‌ر هزرا وان نڤیسکاران و نه‌مه‌تێ نڤیسینا وان بدت؟

ئه‌رێ کاودان و ره‌وشا جڤاکی، سیاسی و دینی هه‌تا کیژان رادێ دکارن شه‌فاعه‌تێ بۆ خه‌مساری، دوودلی و درێغییا نڤیسکاران بکن؟ ئه‌رێ نڤیسکار (گه‌ره‌که)‌ بریارێ ره‌خنه‌ بکت یان ژی ده‌رێ بریاردانێ؟ د ره‌خنێ ده،‌ وه‌کی زانست و فه‌لسه‌فه‌، ما نه‌ هه‌رکه‌س و هه‌رتشت ‌ قابیله‌ بۆ ره‌خنێ، یان هنده‌ک که‌س و هنده‌ک تشت ئاوارته‌ (أستثناء) نه‌؟ ما قه‌ی کارێ نڤیسکاری، ب تایبه‌ت یێ سۆسیۆلۆژ، ڤه‌گێرانا دیرۆکێ و ته‌رجومه‌کرنا بوویه‌رانه‌، یان راڤه‌ و ئه‌نالیزه‌‌ (تحلیل)؟ و گه‌له‌ک پرسیارێن دی ده‌ربارێ نڤیسکاران و ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییا وان ل گه‌ل خوانده‌ڤان، دیرۆک و بوویه‌ران.

من رێز بۆ (ئه‌لوه‌ردی)[2] هه‌یه‌ وه‌ک نڤیسکار و‎ هه‌گه‌ر په‌رتووکا وی (مهزلة العقل البشري) نه‌بوایا، دبت ئه‌ڤ نڤیساره‌ ب ناڤه‌ک و هنده‌ک سیمایێن دی رۆناهی دیتبا، سوپاس بۆ وی‌. به‌لێ، خواندنا من بۆ په‌رتووکا وی بڕه‌کا پرسیاران ل نک من ئازراندن له‌ورا من ب فه‌ر دیت ئه‌ز وه‌ک وه‌رگره‌کێ زندی سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل پرسێن وی بکم. د ڤێ نڤیسارێ ده‌، مه‌به‌ست ئه‌و نینه‌ کو ئه‌ز فیکرا چو دیانه‌تان، یان که‌سێن دیرۆکی ره‌خنه‌ بکم، به‌لێ ئه‌ز دێ وه‌سفا ئه‌لوه‌ردی و ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییا وی ل گه‌ل هنده‌ک‌ پرسان و هنده‌ک که‌سان، ره‌خنه‌ بکم.

ئه‌لوه‌ردی وه‌سان به‌حسێ وان دکت هه‌روه‌ک ئه‌و ل گه‌ل وان بوویه‌‌. به‌لێ هه‌تا کیژان رادێ راستگۆ و رازدار بوو د پێشکێشکرنا خوه‌ ده‌، ئه‌ها نڤیسار ل سه‌ر وێ خالێ دزڤریت، ئه‌و ژی ب بڕه‌کا پرسیاران و ته‌ڤاڤه‌که‌ گۆمانێ ژبه‌رکو پرسیار و گومان رێکێن هه‌ری کورتن بۆ راستییێ.

خه‌له‌تی یه‌‌‌کا ستراتیژی:

د ده‌ستپێکا په‌رتووکا خوه‌ ده،‌ یا کو ب ناڤێ "مهزلة العقل البشري"، ئه‌لوه‌ردی نڤیسی یه‌‌‌: (أهداء و حذر: أهدی هذا الکتاب ألی القراء الذین یفهمون مایقرأون. اما اولئک الذین یقرأون الکتاب ما هو مسطور في أدمغتهم فالعیاذ بالله‌ منهم. أني أخشی أن یفعلوا بهذا الکتاب مافعلوا بأخیه‌ "وعاظ السلاطین" من قبل. أذ أقتطفوا منه‌ فقرات معینة ففسروها حسب أهوائهم ثم ساروا بها في الأسواق صارخین... لقد آن لهم أن یعلموا أن زمان الصراخ قد ولی، و حل محله‌ زمان التروی و البحث الدقیق)[3].

هه‌ر نڤیسکاره‌ک، ل گه‌ل ئه‌زموونێ، پرسپه‌کتیڤه‌کێ (منظور) تایبه‌ت هه‌یه‌ (هنده‌ک جاران پتر ژ پرسپه‌کتیڤه‌کێ هه‌یه)‌‌. ب سایا وی پر‌سپه‌کتیڤی هزر و بیرێن خوه‌ پێشکێشی ده‌می و خوانده‌ڤانان دکت. ئه‌ز دبێژم گه‌ره‌که‌ نڤیسکار، نه‌خاسمه‌ هه‌گه‌ر سۆسیۆلۆژ بت، ب ئاوایه‌کێ ئازاد بوویه‌ر و پرسان راڤه‌ و ئه‌نالیزه‌ بکت، ئه‌ڤجار پێشکێشی بکت بێ کو هنده‌ک پرسێن دی وه‌ک دیرۆک، ره‌گه‌ز، ناسنامه‌ و ئینتیمائێ ل به‌ر چاڤ وه‌ربگرت. هینگێ ئه‌و نڤیسکار دێ به‌رهه‌مه‌کێ ئه‌خلاقی ئاڤا کت و خوانده‌ڤان ژی ب ده‌ورێ خوه‌ دێ سیفه‌تا زندیبوونێ دته‌ وی به‌رهه‌می یان وی نڤیسکاری.

په‌یڤێن (أهداء و حذر) دوو په‌یڤێن جیاوازن‌، پێکڤه‌ دبن (دیاری و هایداری). د زمان و رێزمانێ ده‌ تیپا (و) دکارت په‌یڤ و ناڤان بگه‌هینت هه‌ڤدوو، به‌لێ نکارت هه‌می ده‌مان رامانان بگه‌هینت هه‌ڤدوو.

په‌یڤا (أهداء) ئه‌تیکێت و کولتووره‌کێ به‌ربه‌لاڤه‌ دناڤ نڤیسکاران ده‌،‌ ده‌مێ نڤیسکاره‌ک به‌رهه‌مێ هزرا خوه‌ بۆ که‌س یان ئاله‌کێ دکت دیاری. به‌لێ په‌یڤا (حذر) په‌یڤه‌که‌ دووره‌ ژ ئه‌تیکێت و کولتوورێ نڤیسکارییێ. ئه‌ز باوه‌ر ناکم چو په‌یوه‌ندی ب دیاریکرن، یان ب ئازادییا هزر و خواندنێ ڤه‌ هه‌بت.

هزر، خواندن و نڤیسین پرۆ‌سه‌سن، ئازادی نه‌‌.

سه‌یره‌ کو نڤیسکار نه‌مه‌ته‌کێ تایبه‌ت ژ هزر و خواندنێ ل سه‌ر خوانده‌ڤانان بسه‌پینت ژبه‌رکو مه‌سه‌له‌ ژ نڤیسکاره‌کێ بۆ ئێکه‌ دی، ژ خوانده‌ڤانه‌کێ بۆ ئێکه‌ دی و ژبه‌رهه‌مێ بۆ ئێکه‌ دی جودا یه‌. خواندن و نڤیسکاری به‌رپرسیاری نه‌. تێکست، نڤیسکار و خوانده‌ڤان هه‌رسێ هه‌ڤدوو ته‌مام دکن. ئاستێ جوداهی یان وه‌کهه‌ڤییا ئازادی و به‌رپرسیاریێ گه‌ره‌که‌ بۆ خاترا خوه‌شی و به‌رهه‌مدانا هزری بت، کو غایه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندا سه‌ره‌که‌ یه‌‌. نه‌کو بۆ خاترا تێکست، نڤیسه‌ر یان خوانده‌ڤانی بت ژبه‌رکو ئه‌و ئالاڤن‌.

په‌یڤا (حذر) ‌رامانا هێزی، سینۆر و سانسۆرێ ددت، رامانا پێگیری و شه‌رتان ددت. پێگێری و شه‌رت نکارن خزمه‌تا پرۆسه‌سا به‌رهه‌مدانا ئه‌ده‌بی و هزری بکن، به‌لێ خوانده‌ڤانی (وه‌رگری) مه‌جبوور دکن کو هنده‌ک پیڤه‌ر و نه‌مه‌تان ل به‌ر چاڤ وه‌ربگرت. هه‌روه‌سان په‌یڤا (حذر) بۆ هه‌رکه‌سێ ناهێته‌ بکارهینان، به‌هرا پتر بۆ مرۆڤێ نه‌کامیله‌، گه‌له‌ک جاران ده‌زگه‌هێن حکوومی،کۆمپانییێن بازرگانی و مامۆستایێن خواندنگه‌هان بکاردهینن. به‌لێ ده‌مێ نڤیسکاره‌ک بکاربهینت، هینگێ پرسیارا سارته‌ری هلاویستی دمینت ده‌مێ د په‌رتووکا (وێژه‌ چ یه؟) ده‌، ‌دبێژت: "تو چ دنڤیسی؟ تو بۆ کێ دنڤیسی؟".

بکارهینانا په‌یڤا (حذر) جهێ پرسیارێ یه‌. ئه‌رێ چما په‌یڤا (ملاحظـة، تنویه‌) بکارنه‌هینایه‌؟

دیاره‌ ئه‌لوه‌ردی تێکستا خوه‌ وه‌ک زه‌ڤیه‌کا تژی ده‌نه‌مێت پێشکێش دکت و دخوازت خوانده‌ڤان (ده‌ست ل سه‌ر دل) ل ناڤ بگه‌رت. که‌نگی ئه‌ڤه ده‌لیڤێن خوه‌شی و ئازادییا لێگه‌ریانێ ددته‌‌ خوانده‌ڤانی؟ نه‌خوه‌ کانێ غایه‌تا سه‌ره‌کی،خوه‌شی و به‌رهه‌مدانا هزری؟ تێکست زه‌ڤی یه‌. بلا نڤیسکار تۆڤێ خوه‌ بچوونت، به‌لێ بلا ئیکتیشافا به‌رهه‌می بۆ ده‌می و خوانده‌ڤانان بهێلت‌‎.

نه‌خوه‌، ئه‌ز دکارم بێژم کو پێکڤه‌گرێدانا هه‌ردوو په‌یڤان (أهداء و حذر) خه‌له‌تی یه‌‌‌کا ستراتیژی یه‌‌‌ ژ لایێ نڤیسکار ئه‌لوه‌ردی ڤه‌.

مه‌قامێ خوانده‌ڤانی:

دیاره‌ کو ئه‌لوه‌ردی بۆ هه‌رکه‌سێ نانڤیست. ب تنێ بۆ"الذین یفهمون مایقرأون" دنڤیست. به‌لێ ئه‌و چ که‌سن؟ چاوانن؟ ل کووڤه‌ نه‌؟ بۆچی و چاوان تێکسته‌کێ ژ تێکستان هلدبژێرن؟

ماده‌م کو ئه‌لوه‌ردی نه‌گۆتی یه‌‌‌ چاوان بخوونن و چاوان تێبگه‌هن، هینگێ هه‌ر خوانده‌ڤانه‌ک ئازاده‌ ژ ئاست و ئاوایێ خواندنێ و تێگه‌هشتنێ ئه‌و ژی ل گۆر سیاقێن په‌یڤان. ب تنێ تێکستێ و کریارا خواندنێ (پشتی ب دوماهیک دهێت) که‌فیلن‌ کو وی ئاستی و ئاوایی دیار بکن، ب تنێ تێکستێ و خواندنێ ئه‌و هێز و ماف هه‌نه‌ کو وێ بریارێ بدن، نه‌کو نڤیسکاری. هه‌ر تێکسته‌کا هه‌بت گه‌ره‌که‌ ئازاد و ڤه‌کری بت. نابت نڤیسکار ته‌حه‌کومێ د چاره‌نڤیسێ وێ ده‌ بکت. به‌لێ د جڤاکێن رۆژهه‌لاتی ده‌ تێکست ژی وه‌ک زارۆکانن‌، هندی دایباب ساخ بن حوکمی ل وان زارۆکان دکن. دیاره‌ ئه‌م زارۆکان بۆ خوه‌ چێدکن و تێکستان ژی بۆ خوه‌ دنڤیسن!

"هزرا مرۆڤی پرۆسه‌سه‌ک دینامیکی و پارێزه‌ره‌... دینامیکی یه‌‌‌ ده‌مێ کو د ده‌ردۆرا خوه‌ بگه‌هت و باندۆرێ لێ بکت و پارێزه‌ره‌ ژی ده‌مێ کو خوه‌ بپارێزت..."[4] ، دیاره‌ ئه‌لوه‌ردی ئه‌ڤه‌ باش فێهم کری یه‌‌‌ له‌ورا به‌رده‌وام هه‌ولدایه‌ د ده‌ردۆرا خوه‌ بگه‌هت و ل ده‌مێن پێدڤی خوه‌ بپارێزت، به‌لێ ئه‌ڤه‌ وێ چه‌ندێ ناگه‌هینت کو خوانده‌ڤان پرسیارێن خوه‌ ته‌لاق بدت یان په‌یڤا (حذر) باندۆرێ بگه‌هینت ئاستێ ئازادییا هزرا وی.

"نڤیسکار نه‌ نڤیسکاره‌ چونکی ده‌ربارێ تشتان دنڤیست، به‌لێ نڤیسکاره‌ چونکی ب رێکێن تایبه‌ت ده‌ربارێ تشتان دهزرینت و دنڤیست"[5]، ڤێجا چاوان مافێ نڤیسکاره‌کێ هه‌یه‌ کو ئاوایێ هزرکرن و نڤیسینێ ل گۆر نه‌مه‌ته‌کێ تایبه‌ت ل سه‌ر نڤیسکارێن دی بسه‌پینت ب تایبه‌ت ده‌مێ دبێژت: "لا أکتم القاریء أن فیها نمطا في التفکیر لاأستغیسه‌"[6]، به‌لێ پاشی ئه‌و ب خوه‌ دبێژت: "ان النظریات العلمیة الحدیثة قد أحدثت انقلابا هائلا في نمط التفکیر"[7]. ئه‌ڤه‌ پارادۆکسه‌کا مه‌زنه‌ نڤیسکار تووش دبت.

بکارهینانا سینۆر، سانسۆر و شه‌رتان ژ ئالێ نڤیسکاری ڤه‌ چه‌وساندنا خوانده‌ڤانی یه‌ و سه‌پاندنا نه‌مه‌ت و نێرینه‌کا تایبه‌ته‌ ل سه‌ر. هینگێ دێ هاڤیبوونه‌ک دناڤبه‌را خوانده‌ڤانی و تێکستێ ده‌ په‌یدا بت و ئێدی نکارت خوه‌شی و مفایی ژێ ببینت .

ده‌ربارێ ئازادییا ده‌ربرینێ و که‌دا نڤیسکاران، جۆلیان گراگ دبێژت: "ل هه‌ر جهـ و ده‌می، هنده‌ک که‌س هه‌نه‌ هزر دکن کو کلیل د ده‌ست وان ده‌ یه‌، له‌ورا دخوازن به‌رهه‌مێ ته‌ قفل بکن ب تنێ دا کو ب ده‌ستێ وان ڤه‌بت"[8]، ئه‌ڤه‌ د به‌رژه‌وه‌ندا نڤیسکاران ده‌ یه‌، به‌لێ ده‌ربارێ هێزا تێکستێ و مه‌قامێ خوانده‌ڤانان، فرانس کافکا هه‌ڤسه‌نگیێ په‌یدا دکت، ده‌مێ دبێژت: "نڤیسین ده‌رکه‌تنه‌ ژ مرنێ، تێکلی ل گه‌ل خوانده‌ڤانان هه‌یه و خوانده‌ڤان زندی یه‌‌‌، دئاخڤت و دهزرینت، نڤیسین نه‌ بێ ده‌نگی یه‌‌‌ به‌لێ ده‌نگێ خوانده‌ڤانانه"[9].

دیاره‌ کو هنده‌ک نڤیسکار ژ ناڤ تێکستێ به‌رێ خوه‌ ددن تێکستا خوه‌، به‌لێ تو بێژی کو خوانده‌ڤان ژی ژ هه‌مان جهی به‌رێ خوه‌ بدن تێکستێ؟ ب هزرا من (چاوان، که‌نگی، چه‌ند، ل کووڤه‌ و...هتد) مافه‌کێ ساده‌ و ڕه‌وا یه‌ بۆ خوانده‌ڤانان و گه‌ره‌که‌ بریار بریارا وان بت، نه‌کو نڤیسکا‌ر بۆ وان ته‌حدید بکت ب تایبه‌ت هه‌گه‌ر ئه‌و خوانده‌ڤان وه‌رگره‌کێ زندی بت.

"دبت کو هه‌ر تێکسته‌ک هه‌تا راده‌یه‌کێ رۆهن یان تاری بیت، به‌لێ چو تێکستان په‌رده‌ نینن"[10]، ڤێجا ماده‌م وه‌سانه‌، بلا خوانده‌ڤان ئازاد بت‌ ژ ئاستێ به‌رێخوه‌دان و دیتنا تێکستێ. تێکست به‌رینه‌، تژی ره‌هه‌ند و رامانه‌ و گوهۆرینا جهی که‌فیله‌ بۆ گوهۆرینا دیتنا دیمه‌نی.

جوانه‌ ده‌مێ ئه‌لوه‌ردی دبێژت: "الحقیقة هي في الواقع بنت البحث والمناقشة"[11] به‌لێ لێکۆلین و گێنگه‌شه‌ جوداهییێ دخوازت، نه‌کو وه‌کهه‌ڤی و په‌سه‌ندێ. ئه‌ڤه‌ بنگه‌هێ فه‌لسه‌فا جاک دریدا یه‌.

ل جهه‌کێ دی دبێژت: "هم لا یختلفون عن ذلک الثعلب الذي قال عن العنب انه‌ حامض عندما عجز عن الحصول علیه‌" [12]، ب هزرا من تریێ ترش هه‌یه‌، هه‌بوون و نه‌بوونا وی چو په‌یوه‌ندی ب ره‌فتارێ ریڤی ڤه‌ نینه‌. من گرتی ریڤی نینه‌، ئه‌رێ هینگێ هه‌می تری شێرینه‌؟!

ئه‌ڤجار، بۆ پتر رۆهنکرن و راڤه‌کرنا تێکستێن په‌رتووکا "مهزلة العقل البشري" یا کو نه‌ڤالا ژ پارادۆکس و خه‌له‌تییێن ستراتیژی و پشتی سه‌رپه‌یڤا نڤیسارێ و خه‌له‌تییا ستراتیژی، ئه‌ز دخوازم بابه‌تان ب ڤی ئاوایی(مرۆڤ...، هزر...، سوسیۆلۆژی...، ئه‌پستمۆلۆژی...، خوه‌زا...، جڤاک...، دین...، گوهۆرین...) گه‌لواز بکم ژبه‌رکو هه‌ر به‌شه‌ک بڕه‌کا پرسیاران دئازرینت و دوور نینه‌ ل دوماهیکێ تڤاڤه‌کا گومانێ پێشکێشی خوانده‌ڤانێن هێژا بکت.

مرۆڤ وه‌ک حه‌یوانه‌کێ حه‌زاری‌:

کا چاوان مرۆڤ وه‌کی ئۆرگانه‌کێ زندی رێزێ ل سیسته‌مێ جڤاکی دگرت، ئه‌ها وه‌سان پێدڤی یه‌‌‌ جڤاک ژی رێزێ ل وی بگرت و مافێن وی بپارێزت. رێزگرتن و پارازتن، دوو مافێن هه‌ری ساده‌ و ڕه‌وا نه‌. ب سایا چاندێ، ئه‌ده‌بیاتێ، فه‌لسه‌فێ ئه‌ڤجار زانستی، مرۆڤی شیا ژیانا خوه‌ ل گۆر پره‌نسیپێن ئه‌خلاقی و دیرۆکی رێک بئێخت و سه‌ره‌ده‌ری یه‌‌‌کا باش ل گه‌ل قانوون، سیاسه‌ت و ئابووری بکت.

"مرۆڤ‌ به‌شه‌کێ بچووکه‌ ژ ڤێ خوه‌زایا مه‌زن. ژێ ده‌رێ سه‌ره‌کی بۆ گونجاندن و تێکلییا وی ل گه‌ل خوه‌زایێ، ئاقلێ وی یه‌. دیاره‌ ئاقل‌ ته‌حه‌کومێ ب پرۆسه‌س و کریاران دکت".[13] به‌لێ تو بێژی قانوونا خوه‌زایێ ته‌حه‌کومێ ب ئاقلێ مرۆڤی دکت، یان ئاقلێ مرۆڤی ته‌حه‌کومێ ب خوه‌زایێ دکت؟

به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ ب ناسکرنا ماهی یه‌‌‌تا مرۆڤی ڤه‌ گرێدای یه‌‌‌: ده‌ستپێک، ره‌گه‌ز، جۆر و...هتد.

گه‌له‌ک ته‌یۆری (بیردۆز) ده‌ربارێ ئه‌سل و ماهی یه‌‌‌تا مرۆڤی هاتینه‌ دامه‌زراندن بۆ نموونه‌ ته‌یۆرییا (ئه‌ناکسمه‌نده‌ر)[14] و ته‌یۆرییا (چارلس داروین)[15]، به‌لێ هه‌ر نکارین به‌رسڤا راسته‌قینه‌ ده‌ربارێ ئه‌سل و ماهی یه‌‌‌تا مرۆڤی بدن. ل ڤێ ده‌رێ پرسیاره‌ک په‌یدا دبت: نه‌خوه‌ مرۆڤ کی یه‌‌‌؟

ئه‌رێ چاوان ئه‌م دێ مرۆڤی نیاسن؟ ژ دوهیێ وی، یان ئه‌ڤرۆیێ وی، یان ژی ده‌م که‌فیله‌ کو هنده‌ک به‌رسڤێن دی ل گه‌ل خوه‌ بهینت و ته‌ڤایا به‌رسڤ و بۆچوونێن به‌ری نها ره‌ت بکت؟ ده‌مێ به‌حسێ ماهی یه‌‌‌تا ئۆرگانان دهێته‌کرن، دیرۆکا وی دبیته‌ سه‌رگه‌هـ و بنیات بۆ ئاڤاکرنا پێناسه‌کێ. به‌لێ سه‌یرۆره‌ت ڤێ چه‌ندێ ره‌ت دکت ژبه‌رکو گوهۆرین به‌رده‌وام بوویه‌، ته‌ک راستی یه‌‌‌ هه‌تا نها خوه‌ سه‌لماندی‌.

ل گۆر نێرینا پڕانییا فیلۆسۆف و نڤیسکارێن جیهانێ، دیاره‌ کو مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌کی زندی یه‌‌‌، به‌رهه‌ڤه‌ بۆ گونجاندن و خوه‌گوهۆرینێ. به‌رێ دگۆتن (حه‌یوانه‌کی ناتیقه)‌، به‌لێ نها دبێژن (حه‌یوانه‌کی حه‌زاری) یه‌. حه‌زاره‌ت نه‌کو ب تێگه‌هێ دیرۆکی، یان ده‌رڤه‌یی مرۆڤی. به‌لێ مه‌به‌ست هێزا مرۆڤی و شیانێن وی بۆ فێهمکرنا خوه‌زایێ و ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییا وی ل گه‌ل گوهۆرین و بوویه‌رێن به‌رده‌وام. ئانکۆ: خوه‌گونجاندن، ئاڤاکرن، پارازتن، سه‌لماندنا زاتێ خوه‌ و پارازتنا ره‌گه‌زێ خوه‌ د هه‌بوونێ ده‌.

چما مرۆڤ حه‌یوانه‌کێ حه‌زاری یه‌‌‌، یان حه‌یوانه‌کێ ب ئاقله‌؟

سۆکرات دبێژت: گه‌ره‌که‌ مرۆڤ خوه‌ ناس بکت چونکی مریدێ ڤێ ژیانێیه‌، ژیانا پڕی ئه‌خلاق و فه‌زیله‌ت. پلاتۆیی ژی گرنگی ب مرۆڤی و ئاقلێ وی دا و کۆمارا خوه‌ ل سه‌ر وی ئه‌ساسی ئاڤاکر. هه‌روه‌سان ئه‌رستۆ، سه‌ربارێ کارێن وی د بوارێ ده‌روونی و زانستی ده‌، گرنگی ب ماهی یه‌‌‌تا مرۆڤی و ئاقلی وی دا. ئه‌ناکساگۆراس دبێژت: "جیهان ب ئاقلی دهێته‌ برێڤه‌برن. ئاقل ( Nous ) بزاڤێ و لڤینێ و ده‌وری ددت تشتان دا کو ب کارێن خوه‌ راببن. ئاقل باشترین و جوانترین تشته‌، نه‌ ماده‌ یه‌ و نه‌ وه‌کی چو ماده‌یانه‌، جیهانێ دلڤینت به‌لێ ئه‌و دناڤ خوه‌ ده‌ دلڤیت"[16].

دیاره‌ کو ئاقل هێزه‌کا تایبه‌ته‌ بۆ هزرکرنێ، مرۆڤی ژ بوونه‌وه‌رێن دی جودا دکت ب تایبه‌ت ژ حه‌یوانی، وه‌ها دکت کو مرۆڤ پایه‌بلندییا خوه‌ ل سه‌ر ته‌ڤایا بوونه‌وه‌ران بپارێزت.

هزرێ فه‌لسه‌فه‌ دامه‌زراند‌:

مرۆڤ نه‌ ب سانه‌هی ب ئاقل بوو. به‌لێ پشتی چه‌ندین شکه‌ستن و داکه‌تنان. مرۆڤ نه‌ ژ ئالیێ فیزیکی ب تنێ ڤه‌ دهاته‌ گوهۆرین، به‌لێ ژ ئالێ هزری ژی ڤه‌. ئاستێ هزرا مرۆڤی ب ئاستێ ژیان و ژیارێ ڤه‌ گرێدایی بوو. دیاره‌ کو هزر به‌ری زمانی ئاڤابوو. هزر د چه‌ندین ئێستگه‌هان ره‌ ده‌ربازبوویه‌ هه‌تا گه‌هایه‌ وێ رادێ کو تایبه‌تی یه‌‌‌کێ بدت مرۆڤی.

ل ده‌ستپێکێ هزر ته‌وته‌می بوو: هزره‌کا خورافی، کو مرۆڤ راده‌ستی حوکمێ ڕه‌ها دکر. دگۆتن کو هه‌ر ماده‌یه‌کێ روح هه‌یه‌، له‌ورا ژی کاهین دهات و دناڤبه‌را مرۆڤی و وان روحان ده‌ ب ده‌ورێ به‌ره‌ڤانییێ رادبوو... ئه‌ڤه‌ رێکخوه‌شکرنه‌ک بوو بۆ په‌یدابوونا سێره‌به‌ندی و ئه‌فسوونێ. ‌ئه‌وی ده‌وری پله‌یا کاهینان بلندکر هه‌تا رادێ پیرۆزییێ و مرۆڤ ژی بوو ئێخسیر ل به‌خت و بارێ وان.

هزرا دوویێ هزرا سحری بوو: ل گه‌ل ده‌می ده‌ورێ کاهینان لاواز بوو، باوه‌رییا مرۆڤی ب وان کێم بوو، کاهین مه‌جبوور بوون خوه‌ و جهێ خوه‌ بپارێزن له‌ورا ژی به‌رێ هنده‌ک که‌سان دانه‌ سحرێ دا کو ده‌ستهه‌لات و به‌رژه‌وه‌ندا خوه‌ بپارێزن. ئه‌و کاره‌کێ ب سانه‌هی بوو بۆ وان ژبه‌رکو سحر ژی ب مه‌جهولی ڤه‌ گرێدایی یه‌ و مرۆڤی (ئاقلی) ل نک هنده‌ک سینۆران رادوه‌ستینت.

پاشی هزرا دینی هات و جهێ هزرا سحری گرت. به‌لێ دین ب خوه‌ چیه‌؟ مارکس دبێژت ئه‌فیۆنه‌، به‌لێ پۆشنسکی دبێژت: "دین ل سه‌ر ترسێ ئاڤا دبت، به‌هرا پتر ل نک ملله‌تێن لاواز و پاشکه‌ڤتی هه‌یه‌، ئه‌وێن کو هێژ پێنه‌گه‌هشتین"[17]، و گه‌له‌ک هزر و بۆچوونێن دی ده‌ربارێ پێناسا دینی هه‌نه‌ به‌لێ بلا بمینن ژبه‌رکو ئه‌و ب خوه‌ بابه‌ته‌کێ خوه‌سه‌ره‌.

دیاره‌ دینی خوازت داری د نیڤێ ره‌ بگرت. به‌لێ هه‌تا کیژان رادێ شیا به‌رسڤێن به‌رئاقل بۆ پرسیارێن مرۆڤی بدت؟ مرۆڤ ببوو خوه‌دان بیره‌وه‌ری (ذاکرة) له‌ورا پرسیارێن نوو ئاراسته‌یی دینی دکرن، به‌لێ دینی نه‌شیا به‌رسڤێن به‌رئاقل بدت ب تایبه‌ت ده‌ربارێ هه‌بوون، جیهان و ژیانێ. ئه‌و بوو هه‌تا کو دیانه‌تێن رۆژهه‌لاتێ هاتین و په‌یوه‌ندی دناڤبه‌را مرۆڤی (زه‌مین) و خوه‌دێ (ئاسمانی) ده‌ گرێداین.

پشتی ڤان هه‌رسێ هزران، هزره‌کا دی په‌یدا بوو ب ناڤێ هزرا ئازاد. هزرا ئازاد رامانا هزرا ڤه‌کری ددت، دووری ته‌وته‌مێ، دووری سحرێ، دووری دیانه‌تێ. له‌ورا به‌ر ب هنده‌ک فه‌زائاتێن نوو چوو هه‌تا کو د ئه‌نجام ده‌ فه‌لسه‌فه‌ هاتی یه‌‌‌ دامه‌زراندن.

ل گه‌ل دامه‌زراندنا فه‌لسه‌فێ، ئێدی کێلیکا ده‌می ده‌سپلین (زه‌فت) بوو، لێگه‌ریان ل ناڤ و ده‌رڤه‌یی پێکهاته‌یان ده‌ستپێکر، بوویه‌ر ژ ئالیێ هزرێ ڤه‌ هاتنه‌ هه‌لسه‌نگاندن، بنه‌مایێن ژیان و گه‌ردوونێ و جاره‌نڤیسێ مرۆڤی هاته‌گێنگه‌شه‌کرن. هه‌روه‌سان، لێکۆلین و گه‌ریان د بیر و باوه‌ر و بۆچوونێن د ناڤ جڤاکی ده‌ هاتنه‌ ئه‌نجامدان به‌لێ ب دوو ئاستێن جودا: ئاستێ ساده‌ و ئاستێ زانستی. له‌ورا ژی سۆکراتی گۆت: فه‌لسه‌فه‌ بلندترین زانسته‌.

سۆسیۆلۆژی، به‌رده‌وامییا لێگه‌ریانێ:

دیاره‌ کو ئاقلی سه‌رکه‌ڤتنا خوه‌ ل سه‌ر هه‌ر ئۆرگانه‌کێ دی سه‌لماندی یه‌‌‌. ئاقل رێزێ ل هه‌ر ئۆرگانه‌ک دی دگرت، ناخوازت چو ئۆرگانان ژ فانکسیۆن ( وظیفة) و جوانییێ موجه‌ره‌د بکت، به‌لێ د عه‌ینی ده‌ ناهێلت ژی چو ئۆرگان جهێ وی بگرن، ئانکۆ ب زانست و لۆژیک (دوو چه‌کێن بهێز) خوه‌ فه‌رز دکت. دیاره‌ ژی کو هه‌ر زانسته‌ک ل سه‌ر دوو‌ ئه‌ساسان دهێته‌ ئاڤاکرن:

ئه‌ساسێ فه‌لسه‌فی ئانکۆ نێرینا ئاقلی بۆ زانستان و ئه‌ساسێ جڤاکی ئانکۆ نیرینا جڤاکی بۆ زانستان ل گۆر ده‌می.

ب هزرا من ئه‌لوه‌ردی ل گۆر ئه‌ساسێ جڤاکی نێرینا خوه‌ بۆ پێکهاتان دیار دکت. ئانکۆ: کا کیژان پێکهاته‌ بۆ جڤاکی گرنگن وه‌ک ئه‌فزه‌لی. باشترین نموونه‌ ژی ل ڤێرێ: پێکهاتێ دینی یێ خوه‌دان هیز و ده‌ستهه‌لات ب ئاوایه‌کێ هه‌رده‌می به‌لێ رێژه‌دار، یان پێکهاتێ جاهـ و سه‌لته‌نه‌تێ بۆ چینا حاکمان داکو به‌رده‌وام حوکمی بکن.

ئه‌لوه‌ردی ره‌خنه‌ ل دینی و سیسته‌مێ حوکمی(وه‌ک پێکهاته‌) نه‌گرتی یه‌‌. به‌لێ ب تنێ ل زه‌لامێن دینی و کار و ره‌فتارێن وان گرت، هه‌روه‌سان ل هنده‌ک که‌سانێن نه‌سه‌ره‌کی د سیسته‌مێ حوکمی ده‌. ئه‌ها ل ڤێ ده‌رێ پرسیاره‌ک بۆ خوانده‌ڤانێن وی چێدبت: زه‌لامێن دینی یان حوکمی‎ هێزا خوه‌ ژکیژان ژێ ده‌ر یان مه‌رجه‌عیه‌تێ وه‌ردگرن؟ ئه‌رێ ئه‌و ژێ ده‌ر نه‌ قابلی ره‌خنێ یه‌؟

ب هزرا من ته‌ڤلهه‌ڤی یه‌‌‌ک د وی بواری ده‌ هه‌بوو، هه‌روه‌سان خه‌مساری و درێغی ژ ئالێ گه‌له‌کییا نڤیسکارێن هه‌ڤده‌م ڤه‌ ب درێژییا دیرۆکا ده‌ڤه‌رێ، له‌ورا ژی هێزا دینی ل رۆژهه‌لاتێ وه‌کی خوه‌ زال ما، هه‌روه‌سان دیکتاتۆری ژی. به‌لێ فه‌لسه‌فه‌ و زانستێ جڤاکی د حاله‌تا رکودێ ده‌ ما، هه‌روه‌سان دیمۆکراسی ژی، به‌روڤاژی ئه‌ورۆپا و گه‌له‌ک ده‌ڤه‌رێن دی ژ ڤێ جیهانێ.

‎سۆسیۆلۆژی زانسته‌کێ شامل، دینامیکی و گشتی یه‌‌‌، نه‌کو که‌ساتی یه‌‌‌. نابت تاگرێ لایه‌نه‌کێ تایبه‌ت بت ل سه‌ر حه‌سابا لایه‌نێن دی، کار دکت ژبۆ کو په‌یوه‌ندییا مرۆڤی ل گه‌ل مرۆڤی و خوه‌زایێ و په‌یوه‌ندییا جڤاکی ل گه‌ل جڤاکێن دی راڤه‌ بکت. هه‌روه‌سان، نه‌ ب تنێ بۆ هنده‌ک که‌سانه‌، به‌لێ چاڤ ل گوهۆرینێ یه‌ بۆ ته‌ڤاهییێ.‌

ئه‌رێ ئه‌لوه‌ردی وه‌ک سوسیۆلۆژ تاگیر و سه‌ربخوه‌ بوو ل ده‌مێ ئازراندنا پرسان و هه‌لسه‌نگاندنا ره‌فتاران و راڤه‌کرنا بوویه‌ران؟

نڤیسکارێ فره‌نسی ریمۆن ئارۆن دبێژت: "سۆسیۆلۆژی لێگه‌ریانه‌کا به‌رده‌وامه‌ ل خوه‌" ، نه‌خوه‌ دیاره‌ کو زانستێ‌ خواندنا مرۆڤی و جڤاکی یه‌، ئانکۆ ل گۆر مه‌نهه‌ج و ئالاڤ و ئه‌ساسێن زانستی لێگه‌ریانێ دکت، نه‌کو ل گۆر حه‌ز و به‌رژه‌وه‌ند و ئینتیمائا که‌سێ بسپۆر. ب هزرا من ئه‌لوه‌ردی وه‌ک نڤیسکار تاگیر بوویه‌ و وه‌ک سۆسیۆلۆژ ژی نه‌شیایه‌ فانکسیۆنا خوه‌ یا مرۆڤایه‌تی پێشکێش بکت و سه‌ده‌مێن راستی یێن رکۆدا ره‌وشا جڤاکی ل رۆژهه‌لاتێ دیار بکت. چما نه‌گۆتی یه‌‌‌ کو جڤاک ب خوه‌ هنده‌ک مه‌رج و سینۆران دهاڤێته‌ به‌ر سۆسیۆلۆژییێ؟ یان، چما نه‌گۆتی یه‌‌‌ کو جڤاک نکارت ته‌حه‌مولا وان راستییان بکت ئه‌وێن کو سۆسیۆلۆژی پێشکێش دکت؟ ئه‌ها ل ڤێ ده‌رێ ئاخڤتنا سۆسیۆلۆژێ ئه‌مه‌ریکی (H. Becker) گومانێ چێدکت ده‌مێ دبێژت: "ئه‌م وه‌ک سوسیۆلۆژ تایێ کێ بگرن؟ تایێ سه‌رده‌ستان یان تایێ بنده‌ستان؟ تایێ حاکمان یان تایێ مه‌حکوومان؟" و...هتد.

ئه‌پستمۆلۆژی، حس و ئاقله‌:

دیرۆکا ئه‌پستمۆلۆژیێ دیار دکت کو ئه‌و ل سه‌ر چه‌ندین به‌نه‌مایان ئاڤا بوویه‌، وه‌ک:

1- یه‌قین: خوه‌دانێن وی باوه‌ر دکن کو راستی قابیله‌ بۆ زانینێ به‌لێ ب رێکا شیانێن مرۆڤی. ب هزرا من ئه‌ڤه‌ دۆگما یه‌ و یه‌قینێ دکت زیندانه‌کا مه‌زن بۆ خوه‌دانێن وان هزران.

2- گۆمان: نه‌ مومکنه‌ مرۆڤ بگه‌هت راستیێ ب چو رێکا هه‌بت، ژبه‌رکو راستی هه‌رده‌م رێژه‌داره‌. ل ڤێ ده‌رێ هێزا گومان وگوهۆرین و سه‌یرۆره‌تێ دیار دبت هه‌روه‌ک فیلۆسۆف به‌حس دکن بگره‌ ژ هیراکلیتس هه‌تا دگه‌هی دیکارتی و هه‌ڤبیرێن وی.

3- ره‌خنه‌ و راڤه‌: مرۆڤ دکارت ب ئاقل و حسێ خوه‌ راستییێ بزانت. ئه‌ڤه‌ ژی هێزا ئاقلی و پاکییا حسێن دی دخوازت به‌لێ هه‌تا کو ئه‌م د ئاقلی بگه‌هن، گه‌ره‌که‌ ئه‌م پره‌نسیپێن وی ناس بکن[18].

پره‌نسیپێن ئاقلی: ئه‌و ژی ژ چار جۆرێن جودا جودا پێک دهێت[19]:

1-    پره‌نسیپێن ناسنامێ‌ - Identity  : هه‌ر ئۆرگانه‌ک خوه‌ یه‌، زاته‌ک هه‌یه‌، ناسنامه‌ک هه‌یه‌.

2- پره‌نسیپێن تناقضی  Contradiction: ئانکۆ تو نکاری بێژی دین باشه‌ به‌لێ پا مه‌لا خرابه‌،‌ یان په‌یره‌ و پرۆگرامێ فلان حزبێ باشه‌ به‌لێ پا کادیرێن وێ خرابن و هتد ژ ڤان میناکێن تژی پارادۆکس.

3- پره‌نسیپێن ناڤین: ئه‌و دناڤبه‌را (ئه‌رێ) و (نا) ده‌ یه‌. ده‌مێ کو تو پێکهاته‌یه‌کێ ره‌ت دکی به‌لێ که‌د و باندۆرا وی دپه‌ژرینی، یان وه‌کی دی.

4- پره‌نسیپێ سه‌ده‌مێن به‌رئاقل: کو هه‌ر تشته‌کێ سه‌ده‌مێ خوه‌ هه‌یه‌. هه‌ر تشت قابیله‌ بۆ تێگه‌هشتن و سه‌ره‌ده‌ری و راڤه‌کرنێ ماده‌م کو سه‌ده‌مێ خوه‌ هه‌یه‌.

دیاره‌ ب سایا ڤان پره‌نسیپان، مرۆڤ دکارت تشتێ به‌رئاقل ژ ئه‌فسانه‌ و دۆگمایێ (جمود عقائدي) جودا بکت. باشترین میناک یان گرۆڤه‌ بۆ ڤێ چه‌ندێ، بنێره‌ کا چاوان دین بوو به‌هرا رۆژهه‌لاتێ و فه‌لسه‌فه‌ و ئاقل بوو به‌هرا رۆژئاڤایێ وه‌ک من به‌ری نها گۆتی. ئاقل و حسێ مرۆڤی بوونه‌ ژێ ده‌ر بۆ په‌یداکرنا تڤاڤه‌کا مه‌زن ژ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی (معرفي) یا کو ل رۆژئاڤایێ به‌ربه‌لاڤ. به‌لێ کانێ که‌دا ئاقل و حسێ مرۆڤی ل جیهانا رۆژهه‌لاتێ؟

به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی دکارت ئارمانجێن ژیانێ ده‌ستنیشان بکت. ئارمانجا هه‌ری سه‌ره‌که‌ ژ ژیانێ، خوه‌شی یه‌‌‌. به‌لێ مرۆڤ چاوان دگه‌هت خوه‌شییێ؟ دیاره‌ ب رێکا ئینسیاتیڤ (مبادرة) و ده‌ستپێکێن نوو، ب به‌رهه‌نگارییا ترسێ و په‌یره‌وکرنا زیره‌کییێ ئه‌و ژی ب سیسته‌مه‌کێ نوو بۆ په‌روه‌ردێ، کو به‌رده‌وام چاڤ ل گوهۆرینێ بت. وی چاخی هه‌تا راده‌کێ مرۆڤ دکارت بگه‌هت رادێ که‌مالێ به‌لێ ب مه‌رج کو رێزێ ل خوه‌زایێ و قانوونێن وێ بگرت، هێزا ئاقلێ خوه‌ وه‌ک پێدڤی بکاربهینت، خوه‌ دووری ئه‌فسانه‌ و میتۆلۆژیێ بکت ژبه‌رکو جیهان ل سه‌ر ئه‌ساسه‌کێ زانستی برێڤه‌ دچت، هه‌روه‌سان مرۆڤ ژی.

خوه‌زا وه‌ک سه‌رگه‌هـ:

دبت کو خوه‌نده‌ڤان پرسیاره‌کێ بکت، بێژت: چما خوه‌زا؟ ژبه‌رکو خوه‌زا ماکه‌، ژێ ده‌ره‌، سه‌یرۆره‌ته‌. ب ئاوایه‌کێ ژ ئاوایان به‌شداره‌ د دیارکرنا چاره‌نڤیسێ مرۆڤی ده‌. نه‌ ب تنێ د بوارێ زانستی ده‌، به‌لێ د بوارێ فه‌لسه‌فی ژی ده‌ خوه‌زا ده‌رازینک بوو بۆ ئیقتیحاما جیهانێن دی هه‌روه‌ک یا میتافیزیکی. د فه‌لسه‌فا که‌ڤن ده‌ ل یوونانستانێ، چه‌ندین مه‌دره‌سه‌ هاتنه‌ دامه‌زراندن به‌لێ خوه‌زا هه‌ر ل ده‌ستپێکێ بوو، هه‌روه‌ک ل خوارێ دیار دبت:

1- مه‌دره‌سا میلیتی: فیلۆسۆفێن ڤێ مه‌دره‌سێ به‌رێخوه‌دانه‌کا پانۆرامایی بۆ دونیایێ هه‌بوون، باوه‌ر دکرن کو ئه‌سلێ گه‌ردوونێ ئێکه‌، ئه‌و ژی خالقه‌که‌. فیلۆسۆفێن وێ ئه‌ڤه‌ بوون: تالیس، ئه‌ناکسمه‌نده‌ر، ئه‌ناکسمانس و هیراکلیتس.

2- مه‌دره‌سا فیتاگۆرسی: ئه‌ڤێ مه‌دره‌سێ گرنگی ب زانستێ ماتماتیکێ ددا، هه‌روه‌سان گرنگی ب هه‌نده‌سێ و پلانان، فیلۆسۆفێن وێ باوه‌ر دکرن کو دونیا سیسته‌مه‌کێ رێکخستی یه‌‌‌. ژ فیلۆسۆفێن وێ ژی فیتاگۆرس بوو، کو مه‌دره‌سێ ناڤێ وی هلگرت.

3- مه‌دره‌سا ئیلی: فیلۆسۆفێن وێ باوه‌ر دکرن کو دونیا به‌شه‌که‌ ژ گه‌ردوونێ و هه‌بوونا گه‌ردوون ئێکه، پێکڤه‌گرێدای یه‌‌‌، د جهێ خوه‌ ده‌ یه‌. ژ فیلۆسۆفێن وێ ژی: بارمنیدس و ملیسۆس.

نه‌خوه‌ مه‌دره‌سا خوه‌زایێ یا ئێکێ بوو، مه‌دره‌سا ماتماتیکێ یا دوویێ بوو و مه‌دره‌سا میتافیزیکی ژی یا سێیێ بوو.‌

جڤاک، دینامیک و ستاتیکه‌:

تاکه‌که‌س نه‌ جڤاکه‌. به‌لێ بنسترا جڤاکی یه‌. تاکه‌که‌س به‌شداره‌ د ئاڤاکرن یان هه‌رفاندنا جڤاکی ده‌، ئه‌و ژی ل ده‌مێ بزاڤا جڤاکی یان رکۆدا جڤاکی دیار دبت. تاکه‌که‌س نکارت ببت خوه‌دان دیارده‌ له‌ورا ژی ئه‌م نابێژن دیاردا تاکه‌که‌سی، به‌لێ جڤاک دبت خوه‌دان دیارده‌ له‌ورا ئه‌م دبێژن دیاردا جڤاکی. دیاردێن جڤاکی کیانێن تایبه‌ت و جودا پێک دهینن‌، دووری ئاقلی و هه‌ستێن تاکه‌که‌سان، به‌هرا پتر ئه‌و دیارده‌ دهێنه‌ سه‌پاندن و باندۆره‌کا نه‌رێنی دگه‌هینن جڤاکی.

تاکه‌که‌س هه‌یه‌ ساده‌ و هه‌یه‌ ژی سه‌ره‌که‌، به‌لێ هه‌تا کیژان رادێ ئه‌و دکارت باندۆرێ ل ئاستێ جڤاکی بکت؟ ده‌ربارێ ئاستێ جڤاکی و گوهۆرینا ره‌وشێ، (ئیبن خه‌لدۆن) دبێژت: "سه‌ده‌مێ سه‌ره‌کی بۆ گوهۆرینا ره‌وشا جڤاکی و کاودانێن تاکه‌که‌سان، ره‌فتارێن سۆلتانانن. ره‌فتارێن خه‌لکێ ریاکسیۆنن بۆ ره‌فتارێن سۆلتانێن وان"، ئه‌ڤه‌ جهێ پرسیارێیه‌، گه‌لۆ خه‌لیفه‌ یان سۆلتان هه‌تا کیژان رادێ دکارت ببت ژێ ده‌ر بۆ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی ل نک تاکه‌که‌سان؟ ئه‌رێ خه‌لیفه‌ و سۆلتان ل گۆر سیسته‌مه‌کێ هزری، یان ل گۆر حس و ئاقلێ خوه‌ یێ زاتی کارێ خوه‌ دکن ؟ نه‌پێگیری ب فه‌رمانێن خه‌لیفه‌ و سۆلتانی چ دگه‌هینت؟ ژ ئالیێ هزری و فه‌لسه‌فی ڤه‌، نووخازیێ و گوهۆرینێ دگه‌هینت، ژ ئالیێ سیاسی ڤه‌ یاخیبوونێ دگه‌هینت، به‌لێ ژ ئالیێ دینی ڤه‌ مورته‌دی و کوفرێ دگه‌هینت، ئه‌ڤجار پرسیار ئه‌وه‌: کا کیژان د به‌رژه‌وه‌ندا تاکه‌سی ده‌ یه‌؟ کیژان باندۆرێ ل ئاستێ به‌رهه‌مدانا ئه‌پستمی دکت؟ کیژان گه‌ره‌که‌ بۆ وه‌رار و پێشکه‌ڤتنێ؟

ماده‌م کو تاکه‌که‌س به‌شداره‌ د بزاڤ و رکۆدا جڤاکی ده‌، دا بزانن کا ئۆگست کۆنت چ دبێژت. ئه‌و جڤاکی ل سه‌ر دوو جۆران دابه‌ش دکت:

1-    سۆشیال دینامیک (Social Dynamics) ئانکۆ خواندنا قانوونێن جڤاکی ل ده‌مێ بزاڤ و پێشکه‌ڤتنێ.

2-    سۆشیال ستاتیکس (Social Statics)  ئانکۆ خواندنا قانوونێن جڤاکی ل ده‌مێ مه‌ندییێ یان سه‌قامگێریێ ب رامانا سلبی.

پرسیارا کو ئه‌ز دخوازم بکم: ئه‌رێ ل جیهانا رۆژهه‌لاتێ کیژان سۆشیال په‌یره‌و دبت؟ که‌نگی سۆشیال دینامیک وه‌ک پێدڤی په‌یدا دبت هه‌تا کو تاکه‌که‌س ل سه‌ر راوه‌ستت؟ تو بێژی جڤاک ب ئاوایه‌کێ سیسته‌ماتیک بزاڤ و پێشکه‌ڤتنێ دکت؟

دیاره‌ کو ژ ئالیێ ستاتیکێ ڤه‌، هه‌ولدانه‌ک هه‌یه‌، به‌لێ ئه‌و ژی نه‌ ل گۆر ئاستێ پێدڤی یه‌. ده‌مێ جڤاک بێ بزاڤ و گوهۆرین دمینت، هینگێ تاکه‌که‌س ب ستاتیکێ ڤه‌ مژوول دبت، هزرا خوه‌ د به‌شدارییێ یان گوهۆرینێ ده‌، ناکت. به‌لێ ئه‌نجه‌ق دبت وه‌رگێره‌ک یان ده‌ربرینه‌ره‌ک بۆ سالۆخه‌تێن جڤاکی. ب چو ئاوایی هه‌ول نادت دیاردێن جڤاکی بخوونت یان راڤه‌ بکت.

دیاره‌ کو کارل مارکس هات و هه‌ولدا هنده‌ک شرۆڤه‌ و ئه‌نالیزان بدت جڤاکی و دیاردێن وی، ئه‌و ل مه‌هانه‌یان نه‌گه‌ریا و ره‌خنه‌ ژی ئاراسته‌یی تێگه‌هـ و پێکهاته‌یان کر، نه‌کو ئاراسته‌یی بوویه‌ر و ره‌فتارێن که‌سان.

ئه‌ها ل ڤێ ده‌رێ ئه‌ز دێ ئاماژێ بۆ خاله‌کا سه‌ره‌کی بکم ده‌ربارێ ئه‌لوه‌ردی، کو ئه‌وی د په‌رتووکا (مهزلة العقل البشري) ده‌ هه‌ول نه‌دایه‌ هنده‌ک شرۆڤه‌ و ئه‌نالیزان بۆ دیاردێن جڤاکی بکت، به‌لێ پتر هه‌ولدا دیرۆکێ و بوویه‌ر و زه‌لامێن وێ بخوونت، نه‌کو راڤه‌ بکت. هه‌روه‌سان هنده‌ک مه‌هانه‌یان بۆ هنده‌ک تاکه‌که‌سێن سه‌ره‌که‌ وه‌ک (خه‌لیفه) ببینت. ب هزرا من ئه‌لوه‌ردی ژ ده‌رڤه‌ به‌رێ خوه‌ دا جڤاکی، یا باش ئه‌و بوو کو ئه‌و ژ ناڤ جڤاکێ به‌رێ خوه‌ بدت جڤاکی. چما به‌رێ خوه‌ نه‌دا دینامیکی، پارادۆکسان، پێشکه‌ڤتنێ و راوه‌ستیانێ وه‌کو دیاردێن جڤاکی؟ چما ب کارێ راڤه‌کرنێ رانه‌بوو، به‌لێ پتر ب خواندنێ و گه‌هاندنێ رابوو؟

هه‌ر سۆسیۆلۆژه‌کێ هاتی و به‌رهه‌مێ خوه‌ پێشکێش کری، دیرۆک ڤه‌کۆلا، نه‌کو ب تنێ خواند. ڤه‌کۆلان جودایه‌ ژ خواندنێ. وه‌ختێ تو دخوونی و به‌س، هینگێ دسه‌لمینی کو تێکسته‌ک ئاماده‌ هه‌یه و گه‌ره‌که‌ تو بۆ که‌سه‌کێ دی ڤه‌گوهێزی، یان وه‌رگێری. به‌لێ وه‌ختی تو ڤه‌دکۆلی، هینگێ گرێکێن وێ ڤه‌دکی، یان ئه‌و ب خوه‌ دێ گرێکێن خوه‌ ب ده‌ستێن ته‌ ڤه‌کت و ئیحتیمالا ئیکتیشافا هنده‌ک رامان و ره‌هه‌ندێن نوو بۆ تێکستێ په‌یدا دبن و دوور نینه‌ تو ده‌ستێ خوه‌ ده‌ینی سه‌ر هنده‌ک پرسیار یان پارادۆکسان، ژبه‌رکو تێکستا ڤه‌کری ئه‌وه‌ یا به‌شداریێ د هزر و مه‌عریفا ته‌ ده‌، وه‌ک خوانده‌ڤان، دکت.

ئه‌ز دخوازم میناکه‌کێ ده‌ربارێ تێکستا ڤه‌کری بهینم و حوکمی بۆ خوانده‌ڤانان بهێلم:

تێکستێن فیدا: هنده‌ک تێکستێن هندی یێن که‌ڤنارن، پڕن ژ هزر و ته‌ئه‌مولێ. ئه‌و تێکست هزار و پێنجسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوونه‌ و دبێژنێ هه‌لبه‌ستێن په‌ندیاریێ، ئانکۆ: فه‌لسه‌فێ.

تێکستێن ئۆپانیشادا: ئه‌و هه‌شتسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوون، ئه‌و ژی هزری و ته‌ئه‌مولی نه‌، ده‌ربارێ ده‌روونا مرۆڤی و که‌توارێ هه‌بوونێ.

ئه‌ڤ هه‌ردوو تێکست (فیدا و ئۆپانیشادا)، بوونه‌ بنگه‌هێ هزر و فه‌لسه‌فا هندی و هه‌تا راده‌کێ یا جیهانی ژی. به‌لێ تێکستێن کو ئه‌لوه‌ردی خواندنان بۆ دکت، پڕانییا وان سۆحبه‌ت و چیڤانۆکن ژ کولتوورێ عه‌ره‌بی و ئیسلامی. راسته‌ کو ئه‌و، پڕانییا ده‌مان، ب ئه‌مانه‌ت سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل په‌یڤ و گۆتنێن نڤیسکار و فیلۆسۆفێن جیهانێ دکت، به‌لێ به‌هرا پتر تێکستێن دینی وه‌ک (ئایه‌ت و حه‌دیس) و هنده‌ک سه‌رپێهاتێن که‌سانێن ده‌ستهه‌لاتدار دکت ژێ ده‌ر بۆ خواندنێن خوه‌.

یا ژمنڤه‌ مرۆڤێ سۆسیۆلۆژ، مرۆڤه‌کێ ئازاد و بێلایه‌نه (نه‌کو د باوه‌رییا خوه‌ ده‌) به‌لێ د پێشکێشکرنا خوه‌ ده‌‌. نابت ئه‌و تاگرێ چو هزر، ئیدۆلۆژی، مه‌زهه‌‌ب یان دینه‌کێ تایبه‌ت بت. موخاته‌با خوانده‌ڤانی ژی پێدڤی یه‌‌‌ ل سه‌ر ئه‌ساسێ لۆژیکی و گرۆڤه‌یان بت، ئانکۆ سه‌ده‌مێن ڕه‌وا و به‌رئاقل وه‌ک کو من به‌ری نها ئاماژه‌ بۆ کری. نابت ب ئازراندنا هه‌ست و نه‌ستێن وی بت، یان سه‌پاندنا هزره‌کا خوه‌دان به‌رژه‌وه‌ند بت. تێکست و سه‌رپێهاتێن کولتووری نکارن ده‌ربرینێ ژ نهێنیێن هه‌بوونێ و ماهی یه‌‌‌تا مرۆڤی بکن، نکارن به‌حسێ ئاراستێن ژیانێ و پره‌نسیپێن ئاقلی بکن، نکارن ته‌جاوزا ده‌می و جهان بکن، له‌ورا ژی نکارن زندی بمینن، واته‌ نکارن باندۆره‌کا ئه‌رێنی ل کولتوور، چاند، ئه‌ده‌بیات، فه‌لسه‌فه‌ و زانستی بکن. دیاره‌ ب تنێ خزمه‌تا ته‌وژمان دکن ب تایبه‌ت ل ده‌مێ قه‌یرانێ و موقاره‌نه‌کرنێ.

دین ب کراسێ سیاسه‌تێ:

ئه‌لوه‌ردی دبێژت: " بدأ الأسلام في أول أمره‌ نظاما دیمقراطیا و لکن الدیمقراطیة أختفت منه‌ بعدما رفع معاویة المصاحف..."[20].

ئه‌رێ ئه‌ڤ گۆتنه‌ ل سه‌ر ئه‌ساسه‌کێ فه‌لسه‌فی (نێرینا ئاقلی)، یان ل سه‌ر ئه‌ساسه‌کێ جڤاکی (نێرینا جڤاکی) یه‌؟ ل گۆر بنه‌مایێن ئه‌پستمی (سه‌حکه‌ سه‌ری) تو بێژی گۆتنا وی یه‌قینه‌، یان گۆمانه‌، یان ژی ره‌خنه‌ و راڤه‌ یه‌؟ گه‌لۆ، گۆتنا وی سۆشیال دینامیکه‌ یان سۆشیال ستاتیکه‌؟  ل گۆر پره‌نسیپێن ئاقلی، گۆتنا وی ژکیژان پره‌نسیپان دهێت؟ ما نه‌ ژ پره‌نسیپێن زانستێ پارادۆکس؟!

دیمۆکراسی نه‌ به‌رهه‌مێ میتۆلۆژی یان دینی یه‌. دیمۆکراسی وه‌کو تێگه‌هـ و پراکتیزه‌کرن ل گه‌ل سیاسه‌ت و ئیدۆلۆژی و به‌رژه‌وه‌ندییێن دیانه‌تان نه‌ گونجایه‌ چونکی به‌رهه‌مه‌کێ ڤه‌گوهازتی یه‌‌‌، هێز و ده‌ستهه‌لاتێن ئه‌ورۆپی هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ ناپلیۆنی راستیار نه‌بوون د ڤه‌گوهازتن و پراکتیزه‌کرنا دیمۆکراسییێ ده‌‌.

کارێ نڤیسکارێ سۆسیۆلۆژ نه‌ ڤه‌گێران و ته‌رجومه‌کرنا بوویه‌رێن دیرۆکی یه‌، به‌لێ راڤه‌ و ئه‌نالیزا دیرۆکێ و بوویه‌رێن وێ یه‌.

ئه‌لوه‌ردی دیرۆکنڤیسێن ئاورۆپا ب تاگرییێ ئیتیهام دکت، ل ده‌مه‌کێ کو ئه‌و ب خوه‌ حکوومه‌تا دینی په‌سه‌ند دکت (ئانکۆ تایێ وێ دگرت) وه‌ختێ دبێژت: "یقول المورخون الغربیون أن حکومة الأغریق کانت أول حکومة دیمقراطیة في التاریخ القدیم و نسی هولاء حکومة الأسلام الأولی..."، چێدبت دیرۆکنڤیسه‌کێ ناسیۆنالیست و به‌رژه‌وه‌ندخواز بهێت و ڤێ گۆتنێ بکت، ئه‌و ژی ژبه‌ر هنده‌ک سه‌ده‌مێن تایبه‌ت ب ره‌گه‌ز، ناسنامه‌ و ئینتیمائێ ڤه‌ گرێدایی، به‌لێ نه‌به‌رئاقله‌ کو سۆسیۆلۆژه‌ک بهێت و وه‌سان حوکمی بدت دیرۆکێ.

ل ئه‌سینایێ پایته‌ختێ یوونانستانا که‌ڤن، که‌سێن کێرهاتی حوکم دکرن. ژبلی (به‌ندان) وه‌کی دی هه‌رکه‌سێ نێر ژ هه‌ژده‌هـ سالی بۆری دکاری به‌شدارییا حوکمی بکت و ببت جهێ بریارا سیاسی پشتی دانوستاندنێن دوور و درێژ ل مه‌یدانا گشتی. بیریکلیس وێ چه‌ندێ په‌سه‌ند دکت، دبێژت: "د سه‌دێ پێنجێ ده‌ به‌ری زاینی ئه‌سینا گه‌ها لووتکه‌یا دیمۆکراسییا خوه‌ و گۆت ژی کو ئه‌و دیمۆکراسی ب سایا ‎پێکڤه‌ژیان و وه‌کهه‌ڤیێیه‌" دیاره‌ نه‌ ئازادی بوو هه‌را، نه‌ ژی وه‌کهه‌ڤییێ یاسا به‌زاند. دبێژت ژی: "تاکه‌که‌س ل گۆر کارێن خوه‌ دهاتن خه‌لاتکرن، ژیانا که‌ساتی و به‌رژه‌وه‌ندا گشتی جهێ رێزگرتن و پارازتنا حوکمداران بوو. له‌ورا ژی ئاستێ ره‌وشه‌نبیری و داهێنانێ بلند بوو و ئه‌سینایێ هه‌مبێزێ خوه‌ بۆ ئافرینه‌ران ڤه‌کر ته‌نانه‌ت که‌سێن بیانی ژی"[21]، گه‌له‌ک جاران ژی فیلۆسۆف و نڤیسکارێن هزرمه‌ند دبوونه‌ شێوه‌رمه‌ندێن وان حکوومه‌تان له‌ورا ژی فه‌لسه‌فه‌ و ئازادی به‌رپابوو ل یوونانستانا که‌ڤن. به‌رهه‌مێ وێ ئازادی و فه‌لسه‌فێ گه‌هشت هه‌تا دوماهیک جهان ل دونیایێ.

ئه‌لوه‌ردی ب په‌سنێن خوه‌ ڤێ گۆتنا میکیافیلی دهینت بیرا من ده‌مێ دبێژت: "سه‌رۆک خوه‌دان هێز و هه‌یبه‌ت بت باشتره‌ ژ سۆز و نازکیێ چونکی چو جار مه‌عسی یه‌‌‌تا وی ناهێته‌ کرن".

ئه‌لوه‌ردی دبێژت: "بلا ئێک بمرت بۆ خاترا ده‌وله‌تێ".

مرن نه‌ هه‌ژماره‌، مرۆڤ ژی چاره‌نڤیسه‌، ژیان ژی غایه‌ته‌. بلا مرۆڤه‌کێ سیاسی یان بازرگان وه‌سان هزر بکت، به‌لێ سه‌یره‌ کو مرۆڤه‌کێ سۆسیۆلۆژ وه‌سان هزر بکت.

سپی یان سۆر؟

ژ راڤه‌کرنا تێکستا وی، دیاره‌ کو ئه‌لوه‌ردی شه‌ری وه‌ک ئالاڤه‌کێ ڕه‌وا دبینت له‌ورا ژی په‌سه‌ند دکت. دبێژت: "یا ژوان ڤه‌ که‌سه‌ک دێ ب رێکا دیالۆکێ گوهۆرینێ په‌یدا کت یان ب رێکا ئاخڤتن و شیره‌تان" [22]، ل هه‌مان جهی دبێژت: "هه‌ر گوهۆرینه‌کا جڤاکی هه‌بت، ئاڤاکرنه‌ و خرابکرنه‌" ئه‌ڤه‌ ژی هێژایی راوه‌ستیانێیه‌. دیاره‌ گوهۆرین وه‌ک که‌ڤلێ ماری یه‌‌‌، مار که‌ڤلێ خوه‌ دگوهۆرت به‌لێ خوه‌ ناکوژت. ب هزرا من گوهۆرین ئاڤاکرنه‌، راسته‌. به‌لێ نه‌ خرابکرنه‌، به‌لکی سه‌رژنووئاڤاکرنه‌. هزرا سه‌رده‌م دبێژت: باش هه‌ر باش نامینت ژبه‌رکو ل گه‌ل ده‌می که‌ڤن دبت و که‌ڤناتی رامانا کێماسیێ ددت، کێماسی ژی رکودێ و بێوه‌جیێ په‌یدا دکت.

گۆتنه‌کا دی هه‌ژی ته‌ئه‌مولێ یه‌ ده‌مێ ئه‌لوه‌ردی دبێژت: "دیمۆکراسی یان شۆره‌شا نها سپی یه‌‌‌، به‌لێ ل هه‌یامه‌کێ سۆر بوو. قه‌نجییا سپیبوونێ دزڤرت بۆ وان شیر و مه‌رتالێن کو سۆر دکرین، دڤێت ئه‌م رۆلێ وان ژبیرنه‌کن". ئه‌رێ چما ئه‌لوه‌ردی نابێژت هینگێ ل یوونانستانێ شیر و مه‌رتال نه‌بوون، فه‌لسه‌فه‌ و دیمۆکراسی هه‌بوو، سپی بوو به‌لێ پاشی سپیتر بوو؟

دبت وه‌زیفه‌تا دینی ئه‌و بت‌ کو دونیایێ و هه‌بوونێ شرۆڤه‌ بکت، به‌حسێ ئافراندنا مرۆڤی و پێشکه‌ڤتنا وی بکت، په‌یوه‌ندییا مرۆڤی ل گه‌ل ئاسمانان دیار بکت، هه‌روه‌سان رێکخستنا جڤاکی موکم بکت و ل دوماهیکێ چاره‌نڤیسێ مرۆڤی، پشتی مرنێ، ته‌حدید بکت.

به‌لێ هه‌رکه‌سێ ماف هه‌یه‌ کو پرسیاره‌کا ساده‌ و ڕه‌وا بکت: گه‌لۆ کیژان دینی شیایه‌ ڤێ وه‌زیفه‌تێ بجهـ بهینت؟

 ..........................................................................................................................