ڤه‌گه‌ریان ژ ئیستگه‌هێن مرنێ : ده‌ربارێ ژیان و مرنا وه‌رگری

 

ڤه‌گه‌ریان ژ ئێستگه‌هێن مرنێ

خواندنه‌کا راڤه‌یی بۆ پاشمرنا خوه‌داوه‌ند و نڤیسکاری

 

  

ل به‌ر ده‌رازینکا مرنێ:

فیلۆسۆفێ سامۆسی (فیتاگۆرس 572 - 497 ب.ز) دامه‌زرینه‌رێ خواندنگه‌ها فیتاگۆرسی[1]ئاناکسمانده‌ر 610 - 546 ب.ز) کو گرنگی دایه‌ یاسا و خوه‌زایێ، دتێکستا (پریشکێن ئاناکسمه‌نده‌ر)[3]

زانست دبێژت مرن راوه‌ستیانه،‌ کورد دبێژن به‌شه‌ر تۆڤێ مرنێ یه و...هتد ژ ڤان گۆتنان، ‌لێ هێژ پرسا مرنێ پرسه‌ک بێ به‌رسڤه، جهێ راڤه‌ و ئیجتیهادێن جودا یه.

هه‌ر کێلیکه‌ک ب دوماهیک دهێت، به‌لێ تۆ بێژی ده‌م ب خوه،‌ ب دوماهیک بهێت؟ ده‌ستپێک که‌نگی بوو؟ بێ زانینا ده‌ستپێکێ، چاوان ئه‌م دکارن بزانن کا دوماهیکا که‌نگی یه‌؟ هه‌ر مرۆڤه‌ک ژی ب دوماهیک دهێت، به‌لێ ئایا ژیان (ب دوماهیکا مرۆڤه‌کێ) ب دوماهیک دهێت؟ تۆ بێژی پشتی دوماهیکێ چو ده‌ستپێکێن نوو نه‌بن، نه‌خاسمه‌ هه‌گه‌ر رێک بازنه‌ (نه‌کو راست) بت؟ ئه‌رێ ده‌م و کاودانێن تایبه‌ت بۆ مرنێ هه‌نه‌؟ مرن، پرۆسه‌یه‌ک خوه‌زایانه‌ یه / بێ یه‌مانه‌‌، یان به‌رهه‌ڤه‌ بۆ زه‌فتکرنێ / دسپلینێ؟ هه‌تا کیژان رادێ ره‌فتار و بریار دکارن باندۆرێ بگه‌هینن مرنێ؟ په‌روه‌رده‌کارێ نیرۆنی (سینیکا 4 ب.ز – 65ز) دبێژت: "که‌س ژ فیلۆسۆفان ته‌ مه‌جبوور ناکت کو تۆ بمری، به‌لێ دکارن ته‌ فێربکن کا چاوان بمری"[17]

به‌ری کو ئه‌ز و خوانده‌ڤانێ هێژا ل بن سیها هنده‌ک ئێستگه‌هان دیسکاسیۆنێ ل سه‌ر مرنا هنده‌ک ژ تێگه‌هـ و پێکهاتان بکن، دخوازم پرسیاره‌کا ده‌رازینکی بئازرینم: کی دمرینت / دوماهیکێ رادگه‌هینت؟

 

نڤیسکار "نعمه‌ت حامد نهێلی" بابه‌ته‌ک ب ناڤێ (مرنا وه‌رگری / ئه‌کتیڤکرنا کریارا خواندنێ یه‌)[18]

به‌لێ، به‌ری راگه‌هاندنا (مرنا وه‌رگری) هنده‌ک مرنێن دی ژ ئالێ هنده‌ک نڤیسه‌رێن دی ڤه‌ هاتینه‌ راگه‌هاندن هه‌روه‌ک مرنا خوه‌داوه‌ندی، پاشی مرنا نڤیسکاری. له‌ورا ژی، به‌ری کو ئه‌ز به‌حسێ (مرنا وه‌رگری / ل گۆر نێرینا نهێلی) بکم؛ گه‌ره‌که‌ ئاماژێ ب مرنێن دی بدم.

 

مرنا خوه‌داوه‌ندی:

(نیچه‌ 1844 - 1900) د په‌رتووکا (العلم الجذل)[20]

 

تێکست:

نڤیسکار محسن ئۆسمان دبێژت: "هه‌رتشت د جیهانێ ده‌ دکارت ببت تێکست"[21]هه‌‌ر تێكسته‌‌ك ب سه‌‌رێ خوه‌‌ نڤيسينه‌که‌‌‌‌. به‌لێ نڤیسین ب خوه‌ چییه‌؟ ل دووڤ گۆتنا ئۆسمانی، پاشی گۆتنا من، ئه‌رێ ئه‌م دکارن بێژن کو هه‌رتشت نڤیسینه‌؟

نڤيسين ده‌‌ركه‌‌تنه‌‌ ژ مرنێ، تێكلى دگه‌‌ل خوانده‌‌ڤانان هه‌يه. خوانده‌‌ڤان زندى يه‌‌، دئاخڤت (زمان) و دهزرينت (راڤه‌کرن). نڤيسين نه‌‌ ئاخاڤتنه‌، نه‌ بێده‌نگی يه‌‌، به‌‌لێ زمانه‌ و ده‌نگێ خوانده‌‌ڤانی یه‌. لێ، که‌نگی و چاوان نڤیسین ژ مرنێ دهێته‌ ده‌رخستن و ب ده‌ستێ کێ؟ دبت ب ده‌ستێ خوانده‌ڤانی بت‌. ئانکۆ: تێکست پشتی دهێته‌ نڤیسین دمرت،‌ دبت خمئاڤ / حوبر‌ ل سه‌ر کاغه‌زێ هه‌تا کو خوانده‌ڤان بهێت و روحێ ب سه‌ر ده‌ به‌ردت. به‌لێ کیژان خوانده‌ڤان / وه‌رگر؟

هه‌‌ر نڤيسینه‌کا / تێکسته‌کا هه‌‌بت، ره‌هه‌ند‌‌، هێما و کۆدێن خوه‌ هه‌نه‌، هه‌‌ر خوانده‌‌ڤانه‌‌ك / وه‌رگره‌ک ژى ب زمانه‌‌كێ دخوونت، ب ئاوايه‌‌كێ تێدگه‌هت و تامه‌‌كێ ژێ دبينت؛ ئه‌و ل گۆر ئاسۆیا به‌نده‌مانا وی دمینت. ئانكو نابت خوانده‌‌ڤانه‌‌ك / وه‌رگره‌ک زمانێ خواندنا خوه (چونکی نه‌ میتا زمانه‌)‌‌، ئاوايێ تێگه‌هـشتنا خوه‌‌ و جۆرێ تاما خوه‌‌ بكت پيڤان بۆ هه‌‌مى خوانده‌‌ڤانێن / وه‌رگرێن دى.

هه‌‌ر تێكسته‌‌ك قابیله‌‌ بۆ خواندن و ره‌‌خنێ و هه‌‌ر ره‌‌خنه‌‌ ژى قابله‌‌ بۆ ره‌‌خنه‌کا دی. ده‌ربارێ وێ چه‌ندێ (رۆلان پارت 1915 - 1981) دبێژت: "ره‌‌خنه‌‌ زمانه‌‌كه‌‌‌ ده‌‌ربارێ زمانه‌‌ك دى. دبت هه‌‌ر تێكسته‌‌ك هه‌‌تا راده‌کێ رۆهن يان تارى بيت، به‌‌لێ چو تێكستان په‌‌رده‌‌ نينن"[22]

ده‌ربارێ هێزا زمانی، نڤیسکار هۆشه‌نگ شێخ مه‌حه‌مه‌د، دبێژت: "تێکست نه‌ ب تنێ مه‌یدانه‌که‌ بۆ رامان و جوانییێ، به‌لێ زمان پرسا سه‌ره‌کی یه‌ د تێکستێ ده‌"[23]analysis) یان راڤه‌ (interpretation) بکن (خواندنه‌کا ته‌فکیکی)، یان ژی خواندنه‌کا (جینیالۆژی) بکن، وی چاخی چ دیار دبت؟ پارت دبێژت (ره‌خنه‌ زمانه‌که‌...) لێ کیژان زمانه‌؟ زمانێ کێ یه‌؟ زمانه‌ک سه‌ربخوه‌ یان زمانێ نڤیسه‌ر، خوانده‌ڤان یان ره‌خنه‌گری یه‌؟ دیسان ئه‌و دبێژت (ده‌ربارێ زمانه‌ک دی...) دیسان ئه‌ز پرسیار دکم: زمانه‌ک دی کیژان زمانه‌؟ ئه‌رێ چ جوداهی دناڤبه‌را هه‌ردوو زمانان ده‌ هه‌یه‌؟ زمانێ ئێکێ بۆ کێ یه‌ و زمانێ دوویێ بۆ کێ یه‌؟ گه‌لۆ ئه‌م دکارن بێژن زمانێ ئێکێ بۆ نڤیسکاری یه‌ و زمانێ دوویێ بۆ ره‌خنه‌گری یه‌؟ وه‌ختی زمانێ دوویێ دهێت، چ ب سه‌رێ زمانێ ئێکێ دهێت؟ هه‌گه‌ر وی ده‌می وه‌رگر (ره‌خنه‌گر) بت، کو خوه‌دان زمانه‌‌/ زمانه‌ک ده‌ربارێ زمانه‌کێ دی، پاشی وه‌رگر ب تنێ (خوانده‌ڤان) بت و زمانێ خوه‌ هه‌بت، ما وی چاخی نابنه‌ سێ زمان؟ ئه‌ڤه‌ جۆره‌ ئالۆزی یه‌ و وه‌ک کو (میلان کۆندێرا 1929 - ) دبێژت: " ژبۆ کو ئه‌م د ئالۆزیبوونا جیهانا مۆدێرن بگه‌هن، ته‌کنیکا نه‌ته‌مامکرنێ گه‌ره‌که‌‌"[24]

 

خواندن:

دا ئه‌م بزڤرن مژارا نیچه‌ و مرنا خوه‌داوه‌ندی. هه‌گه‌ر هات و مه‌ ڤیا سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل وێ تێکستێ بکن، ئه‌رێ ئه‌م بخوونن؟ راڤه‌ بکن یان بهه‌لسه‌نگینن (ته‌ڤلی کو خواندن ب خوه‌ راڤه‌ و هه‌لسه‌نگاندنه‌)؟ لێ، پشتی مه‌ خواندی، وی ده‌می تۆ بێژی ئه‌م سیفه‌تا "خوانده‌ڤان" وه‌ربگرن؟ و هه‌گه‌ر مه‌ هه‌لسه‌نگاند، تۆ بێژی ئه‌م سیفه‌تا "ره‌خنه‌گر" وه‌ربگرن؟ هه‌گه‌ر مه‌ ڤیا بخوونن، چاوان بخوونن؟ ب چاڤان، ب گوهان، یان ب هزر، هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ یێن ئاماده‌ و نه‌ئاماده‌؟ خوانده‌ڤان که‌سه‌ و ره‌خنه‌گر ژی که‌سه‌ و ل گۆر نێرینا سوکراتی، هه‌رکه‌سێ چه‌ندین زات هه‌نه‌ و هه‌ر زاته‌کێ چه‌ندین هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ هه‌نه‌. ئانکۆ، ب "کیژان زاتی و کیژان هه‌ست و ئیدراکان" ‌بخوونن؟

ل گۆر رێبازا پسیکۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستا ئه‌ده‌بی ژ ئالێ ده‌روونی ڤه‌ بخوونت / راڤه‌بکت. ل گۆر رێبازا سۆسیۆلۆژی، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان ره‌وشا جڤاکی ئیهمال نه‌کت ده‌مێ تێکستا ئه‌ده‌بی دخوونت / راڤه‌دکت. ژخوه‌ ل گۆر بونیادگه‌رییێ، گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان تێکستێ و ستاتیکا وێ وه‌ک پێکهاته‌ک سه‌ربخوه‌ ببینت به‌لێ ده‌مێ کو دخوونت / راڤه‌دکت، په‌یوه‌ندی و کارێگه‌رییا وێ ل سه‌ر ته‌ڤایا پێکهاتێن دی وه‌ک جڤاکی، ره‌وشه‌نبیری، سیاسی و...هتد، ژبیرنه‌کت. لێ، ل گۆر رێبازا سیمیۆلۆژی، کو ب ته‌مامی جودا یه‌، زمان سیسته‌مێ ئاڤاکرن و هه‌لوه‌شاندنێ یه‌ د ناڤ تێکستێ ده (گۆتنا هۆشه‌نگی په‌سه‌ند دکت)‌‌. ژبلی وان ته‌ڤان، ل گۆر (مێژووگه‌رییا نوو / New Historiesm) یان ژی (راڤه‌کرنا ره‌وشه‌نبیری / Cultural Analysis) گه‌ره‌که‌ خوانده‌ڤان پرسپکتیڤێ دیرۆکی و ره‌وشه‌نبیری د تێکستا ئه‌ده‌بی ژبیرنه‌کت چونکی جڤاک و رۆژگار به‌رده‌وام گوهۆرینێ په‌یدا دکن و ئه‌و گوهۆرین ب باندۆرا خوه‌ رۆله‌کێ د دامه‌زراندن / خولقاندنا تێکستێ ده‌، دبینن.

خواندن ب خوه‌ ستراتیژی یه‌ و هه‌ر ستراتیژییا هه‌بت ئالاڤ و به‌رهه‌ڤی بۆ دڤێن. لێ به‌ری ئه‌م بخوونن، ما نه‌ گه‌ره‌که‌ ئه‌م بزانن کا چاوان ئه‌و تێکست په‌یدا بوویه‌؟[25]

تێكست ئازاده‌ و ئێدى چو سينۆر و قالبان ناپه‌‌ژرينت هه‌‌تا كو كه‌‌سه‌‌ك تایبه‌ت (نڤیسکار، خوانده‌ڤان یان ره‌خنه‌گر) بخوازت ل گۆر هنده‌ک سينۆر و قالبان (ب ناڤێ ئالاڤان) بريارا چاره‌نڤيسێ وێ بدت.

کا چاوان رێک ب سوحبه‌تان کورت دبت، ئه‌ها وه‌سان تێکست ژی ب پرسیاران کورت دبت. دا کو ئه‌ز و خوانده‌ڤان د وه‌غه‌را ڤێ تێکستێ ده‌‌، هه‌ست ب بێزارییێ نه‌کن و ل هه‌ڤدوو به‌رزه‌ نه‌بن، دێ ل هه‌ر ئێستگه‌هه‌کێ بێهنا خوه‌ ڤه‌دن و پرسیاران ئازرینن.

پرسیارا من: هه‌‌گه‌‌ر نڤيسكاران ب خوه‌‌ ئيدى چو ده‌‌ستهه‌‌لات ل سه‌‌ر تێكستێن خوه‌‌ نه‌‌مابن، نه‌خوه‌ چاوان خوانده‌ڤان و ره‌‌خنه‌‌گران دێ ده‌‌ستهه‌‌لات ل سه‌‌ر تێكستێن وان هه‌‌بن؟ ئاخر نڤيسكار ئازاده‌‌ د ده‌‌ربرين (هه‌رچه‌نده‌ نڤیسینی خوه‌ ژ ره‌هه‌ندێ تایبه‌ت ب ده‌ربرینێ ڤه‌ رزگارکرییه‌)[26]

 

تێکست:

هنده‌ک که‌سێن وه‌رگر (خوانده‌ڤان / ره‌خنه‌گر) سه‌‌ره‌‌ده‌‌رييێ ل گه‌‌ل تێكستا ل سه‌‌ر كاغه‌‌زێ ب تنێ دكن، ئانكۆ رۆل و فانکسیۆنا زمانی (زیندیبوونێ / به‌رده‌وامیبوون) ژبیردکن. به‌‌رى تێکست بكه‌‌ڤت سه‌‌ر كاغه‌‌زێ وان هاى ژێ نينه‌‌، ب ئه‌سه‌هی نزانن کا ژكووڤه‌‌ هاتييه‌‌، چما هاتييه،‌‌ ژبۆچى هاتييه؟‌‌

ل ڤێده‌رێ دبت خوانده‌ڤان پرسیارێ ژ من بکت، بێژت: ما پێویسته‌ که‌سێ وه‌رگر های ژ وێ چه‌ندێ هه‌بت؟

ئه‌ز نابێژم پێویسته‌، به‌لێ دبێژم گرنگه‌ های ژێ هه‌بت هه‌رچه‌نده‌ ئيكتيشافا جوگرافییا تێكستێ و ره‌هه‌ند و رامانێن وێ كاره‌‌كێ ب سانه‌هى نينه. ده‌مێ كه‌‌سه‌‌ك بخوازت ب كاره‌‌كێ وه‌ها رابت، گه‌‌ره‌‌كه‌‌ د زمانی ده‌‌ شاره‌زا بت‌، ب تايبه‌‌ت د پرسا (سيمه‌نتيك و پراگماتيكێ)[27]

(جاک دریدا 1930 - 2004) دبێژت تێكست سه‌‌ربخوه‌‌ يه‌‌. هێرمێنۆتيكا تراديسيۆنێل نكارت رامانا وێ ئيكتيشاف بكت، به‌‌لێ دبت هێرمێنۆتيكا جياوازيیێ بكارت. دریدا ب فه‌لسه‌فا هێرمێنۆتیکێ[29]

هه‌تا کو که‌سێ وه‌رگر د پرسا مرنا خوه‌داوه‌ندی بگه‌هت، گه‌ره‌که‌ ل سه‌ر پرسا سیمه‌نتیک و پراگماتیکێ راوه‌ستت. وێ تێکستێ چ واته‌ و ده‌لاله‌ت هه‌نه‌؟ که‌نگی هاتییه‌ نڤیسین و رۆناهی دیتییه‌؟ هینگێ چ دقه‌ومی؟ ئه‌ڤ پرسیاره‌ (تۆ چ دنڤیسی، چما دنڤیسی، بۆ کێ دنڤیسی؟)[30]

تێکستا (سروودا ساوێرا زارا) کارێگه‌ری ل سه‌ر وه‌رگێری و دکتوری و هه‌ژماره‌کا بێ حه‌د و حسێب ژ خوانده‌ڤانان هه‌بوویه‌، به‌لێ کی ژ وان ب سه‌ده‌مێ راڤه‌ / خواندن و کارێگه‌رییێ چوویه‌ د قالبێ نڤیسکارییێ ده‌ و مرنا خوه‌ راگه‌هاندییه‌؟ فانکسیۆنا وه‌رگری هه‌ر ئه‌و بوویه‌. نه‌ به‌رئاقله‌ وه‌رگر بێ فانکسیۆن بمینت و هه‌گه‌ر بێ فانکسیۆن ما، هینگێ نه‌ دبت نڤیسکار، نه‌ ژی ناسناما خوه‌ دپارێزت. ئانکو، مرنا وه‌رگری ب ژیانا وی ڤه‌ گرێدایی یه‌؛ ژیانا وی ژی ب فانکسیۆن و ماهییه‌تا وی ڤه‌ گرێدایی یه‌.

مرۆڤێ باوه‌ری ب خوه‌ هه‌بت، هێز و کارینێن / شیانێن خوه‌ بکاربهینت، پێویستی ب هێزا ده‌ره‌کی / غه‌یبی نینه‌ چونکی وی مرۆڤی زانین / هزر هه‌یه‌ و وه‌ک (میشێل فۆکۆ 1926 - 1984) دبێژت زانين هێزێ نادت مه‌‌ دا ئه‌‌م به‌‌رانبه‌‌ر هنده‌‌كان بكاربهينن، به‌‌لێ ئه‌‌و ب خوه‌‌ هێزه‌‌ و ئه‌‌م بكاردهينن! به‌لێ هێز ب خوه‌ چییه‌؟ ئه‌م دکارن بێژن هێز ئه‌وه‌ کو تۆ ئازاد و سه‌ربخوه‌ بی، نه‌مینی ل هێڤییا که‌سه‌کێ کو وه‌سیه‌تێ ئاراسته‌یی ته‌ بکت، یان ده‌ستێ ته‌ بگرت؟ نیچه‌ گۆتییه‌ مرۆڤێ بهێز ئه‌وه‌ یێ کو هه‌ڤسارێ قه‌ده‌را خوه‌ بگرت و ل گۆر ئیرادا خوه‌ وێ ئاراسته‌ بکت! ئه‌ڤه‌ یه‌ مرنا خوه‌داوندی، کو ئێدی مه‌سیرێ مرۆڤی د ده‌ست مرۆڤی ب خوه‌ ده‌ بت. به‌لێ هه‌تا کیژان رادێ (وه‌رگرێ مه‌) تێکستا وی هۆسا خواند؟ ئه‌ز دخوازم خوانده‌ڤانێ هێژا ڤێ گۆتنا (ئه‌مانۆئێل کانت 1724 – 1804): "مرۆڤ بنگه‌هه‌ بۆ پره‌نسیپێن خوه‌ و ژێده‌ره‌ بۆ کریارێن خوه‌" و "هه‌گه‌ر چو گرۆڤێن ئه‌قلی ل سه‌ر هه‌بوونا خوه‌داوه‌ندی نه‌بن، هینگێ هه‌بوونه‌کا ئه‌خلاقی گه‌ره‌که‌"[32]

 

مرنا خوه‌داوه‌ندی:

ئه‌و مرۆڤێ کو نیچه‌ و کانت به‌حس دکن، مرۆڤه‌کێ ڤالا و لاواز بوو. مرۆڤێ ڤالا و لاواز هیزا خوه‌ ژ ده‌ردۆرا خوه‌ وه‌ردگرت. دیاره‌ ژی مرۆڤێ ئه‌ورۆپی / کریستیانی هه‌تا راده‌کێ ڤالا و لاواز بوو (ئه‌و ب خوه‌ ئیتیرافێ دکن و به‌رده‌وام لێبۆرینێ ژ خوه‌ دخوازن)، هێزا خوه‌ ژ که‌نیسێ وه‌ردگرت و وه‌ک مه‌ریده‌کێ گوهدار و هاوادار خوه‌ نیشا ددا. ئه‌و مرۆڤ ل سه‌ر هنده‌ک هزر و پره‌نسیپان دهاته‌ په‌روه‌رده‌کرن بێ کو کارێگه‌ری هه‌بت، یان ماف هه‌بت ب ئاوایه‌کێ سه‌ربخوه‌ بخوونت، یان راڤه‌ بکت. ل گه‌ل ده‌می و ب سایا کاهینان ئه‌و هزر دبوونه‌ یاسا و زاگۆنێن ره‌ها و داخستی و به‌زاندنا وان، هێله‌کا سۆر بوو. بکارهینانا دینی و فانکسیۆنا که‌نیسێ ب ئاوایه‌کێ نه‌ساز، بوو سه‌رسه‌ده‌مێ یاخیبوون و کۆده‌تایا نیچه‌یی ل سه‌ر دیرۆکا مرۆڤێ ئه‌ورۆپی و که‌دا وی ژی بوو رزگارکرنا مرۆڤێ ژ وه‌سیه‌تێن که‌ڤن. ئه‌ها ل ڤێده‌رێ دۆرا منه‌ پرسیاره‌کێ ژ خوانده‌ڤانی بکم: راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی واتا چ دگه‌هینت وه‌رگری (وه‌رگرێ ئه‌ورۆپی، وه‌رگرێ رۆژهه‌لاتی / ئیسلامی، وه‌رگرێ بێدین و...هتد؟) تێکستا نیچه‌یی‌ باندۆره‌کا راسته‌راست ل سه‌ر وه‌رگری هه‌بوویه‌، به‌لێ دیاره‌ هه‌ر وه‌رگره‌کێ (ل گه‌ل باوه‌ری و ئینتیمائا خوه‌) ب ئاوایه‌کێ سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل کرییه‌ و ل گۆر وی ئاوایی تێگه‌هشتییه‌‌.

راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی هنده‌ک ژ ڤان واته‌یان ددت:

دوماهیکا زولم و سته‌م و ده‌ستهه‌لاتا ره‌ها / دوماهیکا چه‌وساندن و پێشێلکرنێ / دوماهیکا ترس و لاوازییێ/ دوماهیکا که‌یسبازی و مانده‌لکرنا یێ دی / دوماهیکا دوگما و ئه‌فسانێ .

به‌لێ دوور نینه‌ راگه‌هاندنا مرنا خوه‌داوه‌ندی ل نک وه‌رگره‌ک دی ڤان واته‌یان بدت: ده‌ستپێکا ئازادی و سه‌رخوه‌بوونێ / ده‌ستپێکا ماف و رێزگرتنێ / ده‌ستپێکا هێز و رزگاربوونێ / ده‌ستپێکا په‌ژراندنا یێ دی / ده‌ستپێکا هزر و زانستی.

ئه‌ڤه‌ ئه‌نجامێن تێکهه‌لن بۆ تێکستێ ل گۆر خواندنا جینیالۆژی یا کو نیچه‌ بکاردهینا ژبۆ کفشکرنا راستییێ. وه‌ختێ کو نیچه‌ ل سه‌ر ده‌ڤێ که‌ساتییێ دبێژت: "هه‌یهێ، بوها و پره‌نسیپ مرن، دینێ کریستیانی ل ئه‌ورۆپا مر، خوه‌دێ مر!" ئه‌رێ به‌رئاقله‌ کو وه‌رگره‌ک بهێت و ل ده‌مێ خواندێ، ل گۆر حه‌ز و مه‌زاجێ خوه‌ تێکستێ راڤه‌ بکت، یان واته‌ییێن ره‌ها بدتێ؟ ده‌مێ پارت دبێژت چێدبت هه‌‌ر تێكسته‌‌ك هه‌‌تا راده‌کێ رۆهن يان تارى بيت، به‌‌لێ چو تێكستان په‌‌رده‌‌ نينن! دیار دبت کو‌ چو تێکستێن ره‌ها نینن، هه‌موو تێکست ڤه‌کری و ئازادن به‌لێ نه‌ هه‌موو وه‌رگر ڤه‌کری و ئازادن هه‌رچه‌نده‌ (ئمبرتۆ ئیکۆ U.ECO) وه‌ها ته‌سنیف دکت: تێکستا ڤه‌کری و خواندنا ڤه‌کری، تێکستا ڤه‌کری و خواندنا داخستی، تێکستا داخستی و خواندنا داخستی، تێکستا داخستی و خواندنا ڤه‌کری[33]

ب هزرا من، هه‌تا ڤێ کێلیکێ ژی گه‌له‌ک که‌س خواندن و راڤه‌یێن خه‌له‌ت بۆ تێکستا نیچه‌ دکن له‌ورا خه‌له‌ت تێدگه‌هن. دبت ئه‌ڤه‌ گونه‌هه‌ک بت‌، به‌لێ نه‌ گونه‌ها تێکستێ یه‌.

 

مرنا نڤیسکاری:

نهێلی ئاماژێ بۆ ئاخاڤتنا مه‌دام دوستال[34]

نهێلی ل جهه‌ک دی د نڤیسارێ ده‌ دبێژت: "نڤیسکاری پشتی کو به‌رهه‌مێ خوه‌ نڤیسی چو کارتێکرن و په‌یوه‌ندی دگه‌ل به‌رهه‌می نامینن (هه‌تا ڤێده‌رێ مرنا نڤیسکاری / رۆلان پارت)... و به‌رهه‌مێ وی دبیته‌ مولکێ خوانده‌ڤانی" ئه‌ز ناخوازم بێژم به‌رهه‌م دبت مولکێ خوانده‌ڤانی، به‌لێ دێ دبێژم کو به‌رهه‌م / تێکست دکه‌ڤت به‌ر به‌خت و بارێ خوانده‌ڤانی / وه‌رگری ئه‌و ژی نه‌ بۆ هه‌رده‌م. ‌لێ، ده‌مه‌ ئه‌ز و خوانده‌ڤان ئه‌ینی پرسیارێ بکن: غایه‌ت چییه‌؟ دا کو وه‌رگر خوه‌ پێ بمرینت؟ یان تێکستێ / به‌رهه‌می ب خوه‌ بمرینت؟ یان هنده‌ک غایه‌تێن دی هه‌نه‌؟

نهێلی د نڤیسارا خوه‌ ده‌ به‌حسێ وه‌رگرێ پاسیڤ دکت، دبێژت: "وه‌رگرێ په‌یاما ئاینی، حزبی یان جڤاکی دێ وه‌رگرێ پاسیڤ بت د کریارا ره‌خنێ ده‌، ژبه‌رکو کارێگه‌رییا وی د کریارا راڤه‌کرنێ ده‌ دیار نابت. ئانکۆ؛ وی چو بزاڤ نه‌کرنه‌ و چو ده‌ستهه‌لات نینه‌ هه‌مبه‌ر وان په‌یامان ئه‌وێن بۆ وی دهێنه‌ ئاراسته‌کرن..." ئه‌ڤه‌ حو‌کمه‌کێ ره‌ها یه‌، ل ده‌مه‌کێ کو پرس ب خوه‌ ڤه‌کری و رێژه‌داره‌. وه‌ک کو من به‌ری نها گۆتی، خواندن ب خوه‌ راڤه‌ یه‌، کارێگه‌ری و زیندیبوونه‌. شه‌رت نینه‌ هه‌ر وه‌رگره‌ک راگه‌هاندنێ بۆ ئاستێ وه‌رگرتنا خوه‌ بکت.

هه‌گه‌ر وه‌رگره‌کێ پاسیڤ ڤیا پرسیارێ بکت، بێژت: چاوان من چو ده‌ستهه‌لات هه‌مبه‌ر وان په‌یامێن ئاراسته‌کری نینه‌؟ چاوان ئه‌م به‌رسڤا وی بدن؟

پرسیارا وی ساده‌ و ره‌وا یه‌. ل دووڤ گۆتنا سوکراتی یا به‌ری نها، خوانده‌ڤان ژی که‌سه‌، خوه‌دانێ خوه‌ و چه‌ندین زاتێن جودا یه‌‌ و هه‌ر زاته‌کێ هه‌ست و ئیدراکێن خوه‌ هه‌نه‌. کی نابێژت ئه‌و خوانده‌ڤانێ پاسیڤ دگه‌ل زاتێن خوه‌ یێن جودا ددت و دستینت، پرسیاران دئازرینت، به‌رسڤان په‌یدا دکت، وان په‌یامان دپه‌ژرینت، یان ره‌ت دکت، به‌لێ بێ کو ده‌نگی ژێ بهینت؟ بێده‌نگی ژی زمانه‌.

پاشی ل هه‌مان جهی نهێلی دبێژت: "ئه‌ڤه‌ وه‌رگره‌کێ مری یه‌، چونکی که‌سه‌کێ موسه‌یه‌ره‌ نه‌کو موخه‌یه‌ر، که‌سه‌کێ بێ که‌ساتی و بێ بریاره‌".[38]ب هزرا من، خوانده‌ڤانێ کو دانوستاندنێ دگه‌ل زاتێن خوه‌ دکت،‌ جودا یه‌ ژ خوانده‌ڤانێ کو ده‌نگێ خوه‌ بلند دکت.

ژبلی نڤیسینێ، وه‌کی دی د ئاخاڤتن و دیسکاسیۆنێن جودا جودا ده‌، کو جار جار مه‌ دگه‌هینن هه‌ڤدوو، نهێلی نێرینا خوه‌ ب ئاوایه‌کێ بسته‌هـ ددت خوه‌یاکرن، دبێژت: "وه‌رگرێ نه‌گه‌تیف - مه‌به‌ستا وی وه‌رگرێ پاسیڤ‌ - (وه‌رگرێ په‌یاما ئاینی، حزبی یان جڤاکی) وه‌رگره‌کێ ب خوه‌ مری یه‌، نکارت وه‌ک پێدڤی (ئه‌ز پرسیار دکم: وه‌ک پێدڤی، ئانکو چاوان؟) سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت له‌ورا مری یه‌. ماده‌م کو ب خوه‌ مری یه‌، نه‌خوه‌ کی دێ ریسیکێ ب په‌یاما خوه‌ کت و بۆ وی ئاراسته‌ کت؟ وه‌رگرێ ئه‌کتیڤ ل ده‌مێ خواندن و راڤه‌کرنێ دکارت سه‌ره‌ده‌رییێ دگه‌ل تێکستێ بکت و ده‌مێ کارێگه‌ری (دیسان ئه‌ز پرسیار دکم: فۆرم و سیمایێن وێ گارێگه‌رییێ چاوانن؟) لێ دیار دبن، هینگێ دچیته‌ د قالبێ نڤیسکارییێ (نڤیسکاری وه‌ک سیسته‌مه‌کێ هزری، زمانی و پسیکۆلۆژی، یان ب تنێ گرتنا قه‌له‌می و ئێشاندنا کاغه‌زان؟) ده‌ و مرنا خوه‌ وه‌ک وه‌رگر رادگه‌هینت". ب هزرا من، ده‌مێ ئه‌م ده‌ست ب ته‌سنیفێ دکن، هینگێ ئه‌م تێکستێ دکوژن، یان نه‌فی دکن و بێ تێکست ئه‌م ده‌ستڤالا دمینن.‌

 

ئارمانجا ئه‌ده‌بیاتێ:

ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج نینه‌. به‌لێ سه‌رئارمانج کیژانه‌؟ هه‌تا کو ئه‌م بزانن، گه‌ره‌که‌ ژبلی (پێشتێکست و هه‌ڤتێکست) ێ، ئه‌م (پاشتێکست) ێ ژی ناس بکن و باندۆرێ ل سه‌ر زمان، هزر و ئاستێ ئه‌پستمی ل نک خوانده‌ڤانی بزانن. پارت دبێژت: "ئارمانج ژ کارێ ئه‌ده‌بی ئه‌وه‌ کو خوانده‌ڤانی بکت به‌رهه‌مهینه‌ره‌ک بۆ تێکستێ"[39]

ئه‌و خوانده‌ڤان به‌ری کو ببت به‌رهه‌مهینه‌ر یان نۆ، گه‌ره‌که‌ ژدایکبوونا وی بهێته‌ راگه‌هاندن. پارت ڤێ چه‌ندێ ته‌که‌ز دکت، ده‌مێ دبێژت: "ژدایکبوونا خوانده‌ڤانی ل سه‌ر مرنا نڤیسکاری دمینت"[40]Horizon of expectation) ئه‌و ژی بۆ (هانس رۆبێرت یاوس 1921 - 1997 / Hans Robert Yauss) دزڤرت. یاوس ئاسۆیا به‌نده‌مانێ ب سێ خالێن سه‌ره‌کی ڤه‌ گرێددت: ‌(ئێک: ئه‌زموونا خوانده‌ڤانی / وه‌رگری دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتێ ب گشتی و تێکستا ئاماده‌ ب تایبه‌تی. دوو: فۆرم و ناڤه‌رۆک / پرس و بابه‌تێن به‌ری هینگێ هاتینه‌ ئازراندن. سێ: ئاستێ جودا دناڤبه‌را زمانێ ئه‌ده‌بی و زمانێ پراکتیکی ده‌، هه‌روه‌سا ئاستێ جودا دناڤبه‌را دۆرهێلێ خه‌یالی و دۆرهێلێ راستی ده‌)[41]، نه‌خوه‌ خوانده‌ڤانێ به‌رهه‌مهینه‌ر ئارمانجا سه‌ره‌کی یه‌‌. ئاستێ وێ ئاسۆیێ‌ ژی ب ئاستێ خوانده‌ڤانی یێ ئه‌پستمی و ره‌وشه‌نبیری ڤه‌ گرێدایی یه‌، هه‌روه‌سا ب ئاستێ تێگه‌هشتن و ئاوایێ سه‌ره‌ده‌رییا وی دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتێ ب گشتی و دگه‌ل تێکستێ / هه‌ڤتێکستێ ب تایبه‌تی‌. به‌لێ پرسیاره‌کا دی دناڤبه‌را من و خوانده‌ڤانی ده‌ سه‌رهلددت: ل ده‌مێ خواندنا تێکستێ، خوانده‌ڤان تێکستێ یان هه‌ڤتێکستێ ئیکتیشاف دکت؟

لێ، چاوان خوانده‌ڤان دبت به‌رهه‌مهینه‌ر؟ هه‌گه‌ر ب ئاوایه‌کێ دیالیکتیک دگه‌ل تێکستێ دا و ستاند، پرسیار ژ خواندنا خوه‌ چێکرن و لێگه‌ریان دناڤ تێکستێ ده‌ بوو سه‌رکارێ وی، تۆ بێژی هینگێ ببت به‌رهه‌مهینه‌ر؟ ماده‌م ده‌لیڤه‌ هه‌یه‌ ببت به‌رهه‌مهینه‌ر، نه‌خوه‌ چاوان دێ مرت؟ ئه‌ز دبێژم هه‌گه‌ر نه‌بوو به‌رهه‌مهینه‌ر ژی، هینگێ هه‌ر دمینت وه‌رگره‌ک چونکی هه‌یه‌. دبت هنده‌ک جاران خوانده‌ڤان / وه‌رگر بهێته‌ ژبیرکرن هه‌روه‌ک تۆدۆرۆف دبێژت: "د ته‌یۆرییێن ئه‌ده‌بیاتا کلاسیکی ده‌، خوانده‌ڤان ب ئێکجاری دهاته‌ ژبیرکرن"[42]

به‌لێ بلا دیسکاسیۆن ب هنده‌ک پرسیارێن دی ژ من و خوانده‌ڤانی به‌رده‌وام ببت: داخواز چییه‌؟ خوانده‌ڤانه‌کێ به‌رهه‌مهینه‌ر یان نه‌به‌رهه‌مهینه‌ر؟ ئه‌رێ ته‌سنیف و پێناسێن ڤه‌بر ژبۆ وه‌رگر و نڤیسکاری هه‌نه‌؟ ژبلی تێکستێ، چ دناڤبه‌را هه‌ردوویان ده‌ هه‌یه‌؟ ئه‌رێ نابت هنده‌ک سیفه‌تێن هه‌ڤبه‌هر دناڤبه‌را وان ده‌ هه‌بن وه‌ک خواندن، راڤه‌، پێکگوهۆرینا هزران؟ نهێلی دبێژت: "مه‌رج نینه‌ وه‌رگرێ ئه‌کتیڤ پشتی خواندن و راڤه‌کرنێ ده‌ست ب کریارا نڤیسینێ بکت، به‌لێ ماده‌م بوو خوه‌دان کارێگه‌ری، وی چاخی مرنا خوه‌ (وه‌ک وه‌رگر) رادگه‌هینت". باشه‌، هه‌گه‌ر بێ کارێگه‌ری ژی ما، هینگێ دیسان مرنا خوه‌ رادگه‌هینت، هه‌روه‌ک نهێلی دبێژت‌. نه‌خوه،‌ ژبلی (کارێگه‌ری) یێ، ما ئه‌م نکارن هه‌بوونا وه‌رگری یا به‌رده‌وام (بێ کو بمرت) بسه‌لمینن دا کو ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج نه‌مینت؟ ل گۆر گۆتنا پارت یا به‌ری نها "ئارمانج ژ کارێ ئه‌ده‌بی ئه‌وه‌ کو خوانده‌ڤانی بکت به‌رهه‌مهینه‌ره‌ک بۆ تێکستێ" دیار دبت کو مراندنا وه‌رگری بێئارمانجکرنا ئه‌ده‌بیاتێ یه‌. ئه‌ز باوه‌ر دکم کو نهێلی ناخوازت ئه‌ده‌بیات بێ ئارمانج بمینت، به‌لێ ل دوماهیکێ مراندنا وه‌رگری دێ وێ ئه‌نجامێ په‌یداکت.

 

تێکست:

"ده‌مێ خوانده‌ڤان دخوونت ئه‌و حه‌وجه‌داره‌ تێبگه‌هت و ئه‌ڤه‌ مافه‌کێ ره‌وا یه‌ و هه‌تا کو تێبگه‌هت، د جهێ خوه‌ ده‌ هه‌ولددت د تێکستێ بخه‌بتت دا بهینته‌ دناڤ جیهان و ئیدۆلۆژییا خوه‌ ده‌، به‌لێ هه‌یهات‌ چونکی تێکست دێ ل جهه‌کێ دی بت".[43]

تێکستێن فیدا: هنده‌ک تێکستێن هندی یێن که‌ڤنارن، پڕن ژ هزر و ته‌ئه‌مولێ. نێزیکی هزار و پێنجسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوونه‌ و دبێژنێ هه‌لبه‌ستێن په‌ندیارییێ، ئانکۆ: فه‌لسه‌فێ.

تێکستێن ئۆپانیشادا: نێزیکی هه‌شتسه‌د سالان به‌ری زاینێ په‌یدابوونه‌، ئه‌و ژی هزری و ته‌ئه‌مولی نه‌، ده‌ربارێ ده‌روونا مرۆڤی و دۆرهێلێ هه‌بوونێ.

ئه‌ڤ هه‌ردوو تێکست (فیدا و ئۆپانیشادا)، نه‌ ڤالا نه‌ ژ هنده‌ک په‌یامێن که‌ونی، به‌لێ بوونه‌ بنگه‌هێ هزر و فه‌لسه‌فا هندی و هه‌تا راده‌کێ یا جیهانی ژی. وه‌رگرێ هندی و پاشی جیهانی به‌ر ب هزرکرنێ و بلندبوونێ بر، ژبه‌رکو خواندن / راڤه‌ و کارێگه‌رییه‌کا ساز بۆ هه‌بوو. لێ دبت دۆرێ بدم خوانده‌ڤانی کو پرسیاره‌کا دی بئازرینت: هه‌گه‌ر چاره‌نڤیسێ وه‌رگرێ تێکست / په‌یاما نه‌ڤه‌کری مرن بت، گه‌لۆ ما عه‌داله‌ته‌ کو وه‌رگرێ تێکست / په‌یاما ڤه‌کری ژی بگه‌هت هه‌مان جاره‌نڤیسی؟

ئه‌ز دخوازم هنده‌ک میناکان ل سه‌ر نڤیسکاری/ داهێنه‌ری بهینم و پاشی حوکمی ل سه‌ر مرنا وی یان مرنا وه‌رگری / خوانده‌ڤانی بدن: خوه‌دێ تێکست ئاماده‌کرییه‌ (نڤیسکاره‌) و ب رێکا وه‌حی (جبریل / فاهۆمانا) هنارته‌. پێغه‌مبه‌ر وه‌رگر بوویه‌. ئه‌ها ل ڤێده‌رێ تاڤیه‌کا پرسیاران ل من و خوانده‌ڤانی دبارت: پشتی هنارتنا تێکستێ (چاپبوونا به‌رهه‌می) گه‌لۆ خوه‌دێ (وه‌ک نڤیسه‌ر) مر؟ پشتی کو پێغه‌مبه‌ری خواندن و راڤه‌ بۆ تێکستێ (ئایه‌تێ) کرین و پاشی (حه‌دیس) وه‌ک کارێگه‌ری دگه‌ل ئایه‌تێ په‌یدابوویی، ئه‌رێ هینگێ پێغه‌مبه‌ر (وه‌ک وه‌رگر) مر؟ نه‌خوه‌ ئه‌م دکارن ل گۆر وی سیاقی، تێکستێ (ئایه‌ت / حه‌دیس) ب خوه‌ ژی بمرینن نه‌خاسمه‌ پشتی ته‌فسیرێن جودا جودا. وه‌ک کو پارت دبێژت؛ ره‌خنه‌ زمانه‌که‌ ده‌ربارێ زمانه‌ک دی! گه‌لۆ خواندن ژی خواندنه‌که‌ بۆ خواندنه‌ک دی و نڤیس ژی نڤیسه‌که‌ ده‌ربارێ نڤیسه‌کا دی؟ ئه‌م بێژن پێشتێکست پاشی هه‌ڤتێکست پاشتر پاشتێکست ئه‌ڤجار سه‌رتێکست...، یان ئه‌م ده‌ست ب راگه‌هاندنا مرنان بکن؟

ژ ئالکێ ڤه‌ وه‌ک کو نڤیسکار عیسا تاهر دبێژت: "وه‌ختێ وه‌رگر دهێت و دخوونت، هینگێ ناسناما خوه‌ وه‌ک وه‌رگر هه‌یه. ئه‌و دسه‌لمینت کو وه‌رگره‌، نه‌کو وه‌رگره‌کێ ئه‌کتیڤه‌ یان پاسیڤه‌"[44]

 

مرنا نڤیسکاری:

ل گۆر میتۆلۆژییێ، ته‌یرێ سیمر / فۆنیکس پشتی کو خوه‌ دسۆژت / دمرت، ژ ناڤ خوه‌لییا خوه،‌ زیندی دبت. گه‌لۆ ما ئه‌م نکارن نڤیسکاری ب سیمری ته‌شبیهـ بکن؟ ده‌مێ نڤیسکار دنڤیست (ته‌مه‌ت تێکستێ ئه‌و دسۆژت، یان دمرت) به‌لێ پشتی مرن و سۆتنێ، ئه‌و زیندی دبت‌ ب تنێ دا کو دیسان بنڤیست (بمرت، بسۆژت).

ده‌ربارێ مرنا نڤیسکاری، پارت دبێژت :"زمان دئاخڤت نه‌کو نڤیسه‌ر" کی وی زمانی ددت ئاخاڤتن؟ نڤیسه‌ر یان وه‌رگر؟ ب هزرا من وه‌رگره‌. نه‌خوه‌، چاوان دێ دمرت و ئه‌و زمانی ددت ئاخاڤتن، یان ب گۆتنه‌کا دی بێژم: روحێ ددت تێکستێ؟ ئه‌رێ هه‌گه‌ر وه‌رگر مر، گه‌لۆ هینگێ تێکست ب خوه‌ ژی نامرت؟ فۆکۆ ژی دبێژت: "زمان دئاخڤت، خه‌لکه‌ک هزر دکت کو زمان ئێخسیره‌ د ده‌ست وان ده‌، به‌لێ یا راست ئه‌وه‌ کو ئه‌و ئێخسیرێن زمانێ خوه‌ نه‌"، هێژ تاڤیا پرسیاران ڤه‌نه‌کرییه‌: تۆ بێژی زمان بکارت مرنا هه‌موویان رابگه‌هینت؟ زمان ب خوه‌ چییه‌؟

دی سۆسێر دبێژت: "زمان سیسته‌مه‌که‌ ژ هێمایان / Signs"[45]

ب هزرا من، هاته‌ زانین کا چما و چاوان نیچه‌ مرنا خوه‌داوه‌ندی راگه‌هاند، نها ده‌مه‌ بهێته‌ زانین کا چما و چاوان رۆلان پارتی مرنا نڤیسکاری راگه‌هاند. ئه‌و دبێژت: "هه‌ر تێکسته‌ک هه‌ڤتێکسته‌که‌ بۆ هنده‌ک تێکستێن دی دناڤ تێکستێ ب خوه‌ ده‌" ئه‌و تێکستێن دی دبت دیار بن دبت ژی نه‌دیار بن، به‌لێ هه‌نه‌. ئه‌رێ وه‌رگر دهێت و (هنده‌ک تێکستێن دی یێن دیار یان نه‌دیار) دخولقینت یان بسه‌رهلدبت؟ ب نێرینا من ئه‌و ناخولقینت/ نانڤیست، به‌لێ ب ئالاڤێن خوه‌ لێدگه‌رت هه‌تا بسه‌رهلدبت. بسه‌رهلبوون جودا یه‌ ژ خولقاندنێ. باشه‌ هه‌گه‌ر هه‌ر تێکسته‌ک هه‌ڤتێکست بت بۆ هنده‌ک تێکستێن دی و ئه‌و تێکستێن دی ب تنێ ل ده‌مێ کریارا خواندنێ، ئانکو د میحرابا خوانده‌ڤانی ده‌، په‌یدا دبن، نه‌خوه‌ چاوان خوانده‌ڤان دمرت؟ دیاره‌ پرس هه‌می پرسا زمانی یه‌ له‌ورا ژی هۆشه‌نگ دبێژت: "...زمان پرسه‌کا سه‌ره‌که‌ یه‌ د تێکستێ ده‌" و رۆلان پارت دبێژت‌: "زمان دئاخڤت نه‌کو نڤیسه‌ر"، باشه‌ هه‌گه‌ر ئه‌م ئاخاڤتنا یێ دوماهیکێ ب ئاوایه‌کێ دی ڤه‌هینن، بێژن: "زمان دئاخڤت نه‌کو وه‌رگر / خوانده‌ڤان" هینگێ دێ چاوان بت؟ هه‌موویان زمان وه‌ک ئالاڤه‌کێ بهێز بکارهینا دا کو بگه‌هت وان تێکستێن (دیار و نه‌دیار). ماده‌م پارت دسه‌لمینت کو هنده‌ک تێکستێن دی (دیار یان نه‌دیار) دناڤ تێکستێ ده‌ هه‌نه‌، نه‌خوه‌ دوور نینه‌ بهێنه‌ دیتن‌. دیسان پارت دبێژت: "ماده‌م کو هه‌ر تێکسته‌ک به‌رهه‌ڤه‌ ژ ئالێ وه‌رگری بهێته‌ راڤه‌کرن، هینگێ نڤیسه‌ر دمرت". به‌لێ ئه‌وی نه‌گۆتییه‌ (هه‌گه‌ر وه‌رگر ب راڤه‌کرنێ رابوو و شیا کارێگه‌رییێ بکت، هینگێ دچت د قالبێ نڤیسکاری ده‌ و دمرت).

ل جهه‌کێ دی د نڤیسارێ ده‌ نهێلی دبێژت: "هه‌گه‌ر وه‌رگر ژ وی ره‌نگی بت کو نه‌ ب تنێ تشتی وه‌ردگرت، به‌لکو شیانا راڤه‌کرن و چنینا هزران ژی هه‌یه‌. دڤێت ئه‌و شیانێن وی ژبۆ به‌رهه‌مئینانا تێکسته‌کێ نوی بهێنه‌ مه‌زاختن. ئانکو، تێکسته‌ک نوی ژ تێکستێ که‌ڤن دورست بکت"[46]

ل دوماهیکا ڤێ وه‌غه‌رێ ئه‌ز و خوانده‌ڤان دێ ب هنده‌ک پرسیارێن ده‌ربارێ تێکستێ خاترا خوه‌‌ خوازن:

تۆ بێژی کو ل ده‌مێ کریارا خواندنێ هه‌موو گرێکێن تێکستێ ڤه‌دبن؟ تۆ بێژی وه‌رگر بکارت هه‌موو رامان، ره‌هه‌ن، هێما و کۆدێن تێکستێ ببینت؟ ب هزرا من، هه‌ر گاڤه‌کا وه‌رگری کاری وه‌ها بکت، هینگێ نه‌ به‌س وه‌رگر مرنا خوه‌ رادگه‌هینت، به‌لێ مرنا تێکستێ ژی رادگه‌هینت. تێکست ب دوماهیک ناهێت و ماده‌م ب دوماهیک ناهێت، نه‌خوه‌ ژیانا وه‌رگری به‌رده‌وامه‌. وه‌ک من گۆتی، هه‌ر گاڤه‌کا ب ئاوایه‌کێ ره‌ها / ئه‌بسه‌لووت ره‌فتار کر و لێگه‌ریان و ئیکتیشاف گه‌هشتن دوماهیکێ، هینگێ ئه‌و مرنا خوه‌ رادگه‌هینت. پرسیارا دوماهیکێ: وه‌ختێ کو جۆتیار (نڤیسکار) تۆڤه‌کێ دچوونت، ئه‌و تۆڤ دناڤ زه‌ڤییێ (تێکستێ) ده‌ شین دبت و دهێته‌ فرۆتن (چاپکرن)، ئه‌و که‌سێ به‌رهه‌می بکڕت (خوانده‌ڤانه‌)، گه‌لۆ ئه‌م دکارن بێژن ئه‌و ژی بوو جۆتیار (نڤیسکار)؟